EDUKACJA MIĘDZYKULTUROWA 2016, nr 5 ISSN 2299-4106 Ilona Nowakowska-Buryła Marzena Okrasa Wiedza i stosunek do mniejszości narodowych jako element kompetencji międzykulturowej studentów Streszczenie: Mniejszości narodowe i etniczne są od wieków obecne w Polsce, jednak świadomość ich istnienia jest w naszym społeczeństwie stosunkowo niewielka. Jednym z powodów jest niski poziom kompetencji międzykulturowej obywateli naszego kraju, spowodowany wieloletnimi zaniedbaniami w kształceniu ukierunkowanym na rozwijanie tej kompetencji w obszarze poznawczym, afektywnym, jak i pragmatyczno-komunikatywnym. Przedstawione badania diagnostyczne, odnoszące się do pierwszego i drugiego z wymienionych obszarów, dotyczyły wiedzy studentów kierunków pedagogicznych na temat mniejszości narodowych zamieszkujących Polskę oraz stosunku respondentów do praw i przywilejów posiadanych przez te grupy. Przeprowadzone analizy wskazały, że istnieje nagląca potrzeba kształcenia w zakresie edukacji międzykulturowej. Studenci, którzy nie uczestniczyli w takich zajęciach, prezentowali niski poziom kompetencji międzykulturowej – ich wiedza była fragmentaryczna, a stosunek do mniejszości i ich praw ambiwalentny. Obecność treści międzykulturowych w aktualnych programach nauczania – począwszy od edukacji przedszkolnej i początkowej – pozwala jednak mieć nadzieję, że sytuacja ta będzie ulegać systematycznym korzystnym zmianom, a kompetencje międzykulturowe będą bardziej niż dotychczas powszechne i doceniane. Słowa kluczowe: edukacja międzykulturowa, mniejszości narodowe i etniczne, kompetencje międzykulturowe Mniejszości narodowe i etniczne są i niewątpliwie zawsze będą obecne w wielu krajach świata. Zjawisko to nie jest nowe, w przestrzeni społecznej obecne jest bowiem od stuleci, jednak – ze względu na skomplikowane uwarunkowania w skali lokalnej i globalnej – oba wspomniane terminy w międzynarodowych dokumentach i aktach prawnych nie zostały do dzisiaj jednolicie i sposób powszechnie przyjęty zdefiniowane. 126 KOMUNIKATY Z BADAŃ Definiowanie mniejszości Pierwszy problem pojawia się już na początku – przy rozróżnianiu obu wspomnianych pojęć. J. Sozański zwraca bowiem uwagę na tendencję, że „w dokumentach uniwersalnych częściej używa się określenia: mniejszości etniczne, a dokumenty europejskie posługują się raczej sformułowaniem: mniejszości narodowe”1. Jednak nie tylko frekwencyjność jest tutaj czynnikiem różniącym. Odmiennie postrzegane bywają bowiem także wzajemne relacje obu kategorii. W perspektywie europejskiej w krajach kultury anglosaskiej, jak podaje S. Łodziński, etniczność traktowana jest jako kategoria nadrzędna wobec narodowości, zaś w większości pozostałych krajów uważa się, że pojęcie mniejszości narodowych należy odnosić do mniejszości państwowych, których członkowie związani są z przedstawicielami innego państwa więzami narodowymi, językowymi itd., zaś pojęcie mniejszości etnicznej – do społeczności bezpaństwowych2. Są jednak także i takie kraje, jak Francja, Niemcy czy Szwecja, w których brak jest uregulowań prawnych, a zatem i terminologicznych, dotyczących grup mniejszościowych. Ich mieszkańców dzieli się obywateli i cudzoziemców, a obywatelstwo jest tożsame z narodowością3. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że w każdym z krajów istnieją przepisy traktujące o zakazie dyskryminacji na tle etnicznym, rasowym czy też językowym oraz istnieje możliwość kultywowania odrębności kulturowej w wybranych regionach4. W prawodawstwie polskim sposób rozumienia pojęcia „mniejszość” oraz gwarancje konkretnych praw i wolności dla społeczności mniejszościowych sankcjonują dwa podstawowe dokumenty. Pierwszym jest Konstytucja, która w rozdziale II w art. 35 stanowi w punkcie pierwszym: „Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych 1 J. Sozański: Ochrona mniejszości w systemie uniwersalnym, europejskim i wspólnotowym. Warszawa 2002, Kodeks, s. 19. 2 S. Łodziński: Ochrona praw osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych – perspektywa europejska. Warszawa 2002, Kancelaria Sejmu – Biuro Studiów i Ekspertyz. 3 S. Pawlak: Ochrona mniejszości narodowych w Europie. Warszawa 2001, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”. 4 T. Białek: Międzynarodowe standardy ochrony praw mniejszości narodowych i ich realizacja na przykładzie Białorusi, Litwy i Ukrainy. Warszawa 2008, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”. I. N-B, M. O  W  ... 127 i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury”. Punkt drugi tego artykułu zakłada zaś, że: „Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej”5. Drugą regulacją prawną jest Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym6. Wzorowana na rozwiązaniach węgierskich z roku 1993 ustawa przyjmuje, że mniejszością narodową jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie sześć następujących warunków: 1. jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; 2. w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; 3. dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; 4. ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę; 5. jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat; 6. utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. W treści ustawy w sposób enumeratywny wymieniono dziewięć mniejszości, które zostały uznane się za narodowe. Należą do nich: mniejszość niemiecka, czeska, słowacka, ukraińska, białoruska, litewska, rosyjska, ormiańska oraz żydowska. Tworzenie takiego zbioru zamkniętego wzbudza jednak pewne wątpliwości określane w literaturze mianem „koncesjonowania mniejszości” i uważane jest przez niektórych za rozwiązanie niewłaściwe7. Stosunkowo niewielka liczba mniejszości wyszczególnionych w ustawie wynika w pewnej mierze z brzmienia warunku piątego, zgodnie z którym przodkowie osób należących do mniejszości powinni zamieszkiwać na tere5 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia z 1997 r. Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483. 6 Dz.U. 2005, nr 17, poz. 141. 7 G. Alfredsson: A frame an incomplete painting. Comparison of the Framework Convention for the Protection of National Minorities with international standards and monitoring systems. “International Journal on Minority and Group Rights” 2000, nr 7; T. Białek: Międzynarodowe standardy ochrony praw mniejszości narodowych i ich realizacja na przykładzie Białorusi, Litwy i Ukrainy. cyt. wyd. 128 KOMUNIKATY Z BADAŃ nie naszego kraju od przynajmniej 100 lat. Eliminuje to z grona mniejszości pewne grupy narodowościowe, które pojawiły się w Polsce w późniejszym okresie. Odrębną kwestią jest też fakt, iż uwarunkowania historyczne sprawiły, że przed 100 laty na mapie świata nie było Polski, w związku z powyższym przynajmniej do roku 2018 taki wyznacznik czasowy dla ustawy z roku 2005 nie stanowi zbyt precyzyjnego punktu odniesienia. Szacowanie liczebności grup mniejszościowych Omawiana Ustawa zgodnie ze standardami międzynarodowymi zakłada, iż osoba należąca do danej mniejszości ma prawo do samookreślenia, czyli może swobodnie decydować o traktowaniu bądź nietraktowaniu jej jako członka mniejszości. Jednocześnie nikt nie jest zobowiązany do udowadniania swojej przynależności do mniejszości, kryterium przynależności ma charakter wyłącznie subiektywny, co może budzić pewne obiekcje. W tym miejscu rodzi się problem związany z określaniem liczebności poszczególnych mniejszości na terenie naszego kraju. Różne źródła podają niejednakowe dane, a rozbieżności bywają niekiedy znaczące. Zazwyczaj szacuje się, że wiele mniejszości jest bardziej liczebnych, niż wskazywałyby na to deklaracje składane przy okazji spisów powszechnych. Niestety, jak podkreśla G. Gudaszewski, „mimo funkcjonowania w literaturze i różnego typu enuncjacjach różnych liczb dotyczących stanu poszczególnych grup narodowych i etnicznych, nie dysponujemy żadnymi alternatywnymi, wystarczająco pewnymi i usystematyzowanymi danymi statystycznymi, które mogłyby metodologicznie poprawnie zweryfikować dane spisowe”8. Liczebność poszczególnych grup mniejszościowych ma zatem w dużej mierze jedynie charakter szacunkowy. Dodatkowy problem, ujawniony chociażby w Narodowym Spisie Powszechnym z 2002 roku, stanowi fakt, iż nie każda osoba innej narodowości mieszkająca w Polsce posiada polskie obywatelstwo, co zgodnie z ustawą jest warunkiem przynależności do mniejszości. Szczegółowe dane na ten temat zawiera tabela 1. 8 G. Gudaszewski: Demograficzno-społeczna charakterystyka obywateli polskich deklarujących „narodowość niepolską” w Narodowym Spisie Powszechnym w 2002 roku. W: L. Adamczuk, S. Łodziński (red.): Mniejszości narodowe w Polsce w świetle Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku. Warszawa 2006, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, s. 98. I. N-B, M. O  W  ... 129 Tabela 1. Ludność według deklarowanej narodowości i posiadanego obywatelstwa (Narodowy Spis Powszechny z 2002 roku) Deklarowana narodowość białoruska litewska niemiecka żydowska ukraińska słowacka rosyjska czeska ormiańska Ogółem N 48 737 5 846 152 897 1 133 30 957 2 001 6 103 831 1 082 Z polskim obywatelstwem N % 47 640 97,7 5 639 96,5 147 094 96,2 1 055 93,1 27 172 87,8 1 710 85,5 3 244 53,2 386 46,5 262 24,2 Źródło: Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna – NSP 2002. http://stat. gov.pl/spisy-powszechne/narodowe-spisy-powszechne/narodowy-spis-powszechny-2002/, pdf (10.09.2014). Wśród dziewięciu usankcjonowanych ustawowo mniejszości narodowych w sześciu przypadkach zamieszkujący Polskę przedstawiciele innego narodu mają w większości polskie obywatelstwo – Białorusini, Litwini, Niemcy, Żydzi, Ukraińcy i Słowacy. Natomiast Rosjanie i Czesi zamieszkujący Polskę w połowie należą do mniejszości, a w połowie są obywatelami swoich krajów. Największe wątpliwości budzi jednak liczebność mniejszości ormiańskiej. Dane w spisie powszechnym podają, że w 2002 roku zamieszkiwało nasz kraj 1082 Ormian, ale tylko 262 z nich posiadało polskie obywatelstwo9. Oznacza to, iż jedynie co czwarty Ormianin był członkiem tradycyjnej społeczności o historycznym rodowodzie – czyli mniejszości narodowej – pozostali zaś to nowi przybysze z Armenii, którzy przyjechali do Polski na przełomie XX i XXI wieku i obywatelstwa polskiego (jeszcze) nie mają, a zatem mimo istnienia w naszym kraju mniejszości ormiańskiej, zgodnie z wykładnią prawa, osoby te, choć są Ormianami, do mniejszości nie mogą być zaliczane10. Między stanem liczebnym poszczególnych mniejszości narodowych na początku XXI wieku dostrzec można duże dysproporcje. Najbardziej licz9 Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna – NSP 2002. http://stat.gov. pl/spisy–powszechne/narodowe–spisy–powszechne/narodowy–spis–powszechny–2002/, pdf (10.09.2014). 10 G. Gudaszewski: Demograficzno-społeczna charakterystyka obywateli polskich deklarujących „narodowość niepolską” w Narodowym Spisie Powszechnym w 2002 roku. cyt. wyd. 130 KOMUNIKATY Z BADAŃ ne są mniejszości: niemiecka (prawie 150 tys.), białoruska (prawie 50 tys.) i ukraińska (prawie 30 tys.). Drugą grupę – między 1000 a 6000 członków – stanowią przedstawiciele Litwy, Rosji, Słowacji i Izraela. Poniżej 500 osób liczą mniejszości czeska i ormiańska. Nieco inaczej problem mniejszości ujęty został w spisie powszechnym z 2011 roku11. Formuła pytania o przynależność narodowo-etniczną była elastyczna, umożliwiała zadeklarowanie przynależności do jednej lub dwóch kategorii etnicznych, co sprawiło, że otrzymano ponad 200 rodzajów różnych identyfikacji. Polską i niepolską identyfikację narodowo-etniczną wybrało ponad 870 tys. mieszkańców Polski – co stanowi 2,26% ogółu. Wyłącznie niepolską przynależność narodowo-etniczną zadeklarowało prawie 600 tys. mieszkańców, czyli 1,55% badanych. Źródła nie podają informacji o obywatelstwie, stąd dane zaprezentowane w tabeli 2 nie odzwierciedlają w pełni stanu liczebnego mniejszości. Tabela 2. Ludność według deklarowanej identyfikacji narodowo-etnicznej (Narodowy Spis Powszechny z 2011 roku) Identyfikacja narodowo-etniczna niemiecka ukraińska białoruska rosyjska litewska żydowska ormiańska czeska słowacka Ogółem N 147 814 51 001 46 787 13 046 7 863 7 508 3 623 3 447 3 240 W tym współwystępująca z polską N 63 847 20 797 15 562 7 119 2 961 5 355 1 524 2 176 1 114 Źródło: Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LUD_ludnosc_stan_ str_dem_spo_NSP 2011.pdf (10.09.2014). W zestawieniu z informacjami statystycznymi za rok 2002 można stwierdzić, że liczebność poszczególnych mniejszości uległa pewnym zmianom, głównie o charakterze wzrostowym – dotyczy to zwłaszcza mniejszości ukra- 11 Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LUD_ludnosc_stan_str_ dem_spo_NSP 2011.pdf (10.09.2014). I. N-B, M. O  W  ... 131 ińskiej, żydowskiej, czeskiej i rosyjskiej. Nadal zdecydowanie najliczniejsze są mniejszości: niemiecka, ukraińska i białoruska. Dokładniejsze porównania nie są jednak możliwe ze względu na niejednakowy charakter danych gromadzonych w obu spisach. Założenia badań Za podstawowy rodzaj wspólnoty ludzkiej, jak pisze J. Gajda, uznać należy raczej naród niż państwo12. Mało jest dzisiaj bowiem państw całkowicie jednolitych narodowościowo, ale i trudno znaleźć narody funkcjonujące w ramach tylko jednej organizacji państwowej. Fundamentalnym czynnikiem służącym utrwalaniu tożsamości narodowej w życiu niejednokrotnie rozproszonych narodów jest kultura. Treść i zakres pojęcia „kultura” bywają różnie ujmowane – wąsko i szeroko. Nie wdając się tutaj w szczegółowe rozróżnienia, można stwierdzić, że z kulturą zazwyczaj wiązane są: trwałe materialne i niematerialne wartości i dobra będące wytworami danej zbiorowości, wzory zachowań i obyczaje danej grupy oraz jej obraz świata i wierzenia. W świetle tak ujętego zestawienia elementów nietrudno skonstatować, że poznanie kultury danego narodu jest procesem długotrwałym i trudnym do realizacji bez stałych kontaktów z jej przedstawicielami. W warunkach szkoły czy uczelni (oprócz kierunków specjalistycznych z tej dziedziny) może mieć jedynie charakter propedeutyczny. Uczniowie i studenci w toku kształcenia powinni jednak nabyć elementarne kompetencje międzykulturowe w obszarze kognitywnym, afektywnym i pragmatyczno-komunikatywnym niezbędne do funkcjonowania w warunkach zróżnicowania kulturowego. Głównym celem badań była próba ustalenia posiadanej wiedzy na temat mniejszości zamieszkujących Polskę oraz stosunku do praw i przywilejów posiadanych przez te grupy przez studentów pedagogiki. Osoby te, co ważne, nie miały w trakcie studiów zajęć z przedmiotów związanych z wielokulturowością czy międzykulturowością. Badaniami zostało objętych 148 studentów I i II stopnia pedagogiki. Grupę tę stanowi 86 osób studiów licencjackich i 62 osoby studiów magisterskich. W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z techniką ankietową. 12 J. Gajda: Antropologia kulturowa. Kraków 2009, Oficyna Wydawnicza „Impuls”. 132 KOMUNIKATY Z BADAŃ Kultury mniejszości narodowych jako obszar badań Odwołując się do zestawienia obecnych w kształceniu elementów kulturoznawstwa, zaproponowanego przez W. Pfeiffera, można przyjąć, że wiedza o mniejszościach powinna dotyczyć trzech kręgów tematycznych: krajoznawstwa, socjoznawstwa oraz kulturoznawstwa sensu stricto13. Krajoznawstwo obejmuje wiadomości z zakresu geografii i historii krajów pochodzenia mniejszości narodowych; socjoznawstwo dotyczy języka, zwyczajów i religii, zaś kulturoznawstwo sensu stricto – wytworów intelektu: literatury i sztuki, w tym także tradycyjnej – ludowej. W przeprowadzonej ankiecie wiedzę studentów na temat mniejszości diagnozowały trzy pytania. Pierwsze wiązało się z definiowaniem samego pojęcia. Jak wspomniano wcześniej, pojęcie mniejszości narodowej, zgodnie z Ustawą z 2005 roku, tworzy 7 komponentów. W pytaniu ankietowym były one wszystkie wyszczególnione, a zadaniem respondentów było stwierdzenie, które spośród podanych siedmiu określeń odnoszą się do mniejszości narodowej. Zestawienie wyników zawiera tabela 3. Tabela 3. Kryteria, które zgodnie z polskim ustawodawstwem charakteryzują mniejszość narodową – w opinii respondentów I stopień II stopień Razem n=86 n=62 n=148 N % N % N % Jej członkowie mają obywatelstwo polskie 13 15,1 16 25,8 29 19,6 Ma mniejszą liczebność w stosunku do pozostałej części ludności RP 62 72,1 50 80,6 112 75,7 W sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, 50 58,1 40 64,5 90 60,8 kulturą lub tradycją Kryteria ustawowe: Dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji Ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę Jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat Utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie 57 66,3 35 56,5 93 62,8 43 50,0 30 48,4 73 49,3 10 11,6 5 8,06 15 10,1 26 30,2 17 27,4 43 29,1 N – liczba zaznaczonych odpowiedzi Źródło: badania własne. 13 Autor wyodrębnił także realioznawstwo jako czwarty z obszarów, zakładając jednak, że przedstawiciele mniejszości zamieszkują Polskę, a nie kraje pochodzenia swych przodków, obszar ten nie został uwzględniony w rozważaniach. Zob. W. Pfeiffer: Nauka języków obcych. Od praktyki do praktyki. Poznań 2001, WAGROS. I. N-B, M. O  W  ... 133 Odpowiedzi studentów wskazują, że pojęcie mniejszości narodowej jest im znane jedynie połowicznie. Żadna ze 148 badanych osób nie zaznaczyła wszystkich siedmiu podanych wyznaczników, a zatem nikt nie udzielił odpowiedzi w pełni poprawnej. Jedynie 3 osoby podały 6 wyznaczników, a 10 osób zaznaczyło po 5 stwierdzeń. Spośród podanych w Ustawie kryteriów najczęściej wymienianym przez badanych była: liczebność mniejsza w stosunku do pozostałych obywateli RP (75,7%), zaś najrzadziej: jej przodkowie zamieszkiwali obecne tereny RP od przynajmniej 100 lat (10,1%) oraz jej członkowie mają obywatelstwo polskie (19,6). Fakt, że jedynie co piąta osoba podaje obywatelstwo polskie jako kryterium przynależności do mniejszości, świadczy dość jednoznacznie o tym, iż studenci nie odróżniają członków mniejszości od cudzoziemców, którzy z różnych powodów przyjechali w ostatnich latach do naszego kraju, jak np. Wietnamczycy w celach handlowych czy uchodźcy z Czeczenii. Dużo trudności sprawiło respondentom wyszczególnienie mniejszości narodowych wśród 30 podanych grup społecznych. Szczegółowe dane zawiera tabela 4. Tabela 4. Liczba studentów prawidłowo wyodrębniających mniejszości narodowe zamieszkujące w Polsce Wyodrębnianie mniejszości zamieszkujących w Polsce Białorusini Ukraińcy Litwini Niemcy Rosjanie Czesi Słowacy Żydzi Ormianie I stopień N = 37 % 30 81,1 29 78,4 18 48,6 19 51,4 13 35,1 12 32,4 12 32,4 10 27,0 7 18,9 II stopień N = 41 % 24 58,5 24 58,5 13 31,7 11 26,8 16 39,0 11 26,8 9 22,0 11 26,8 5 12,2 Razem N = 78 % 54 69,2 53 67,9 31 39,7 30 38,5 29 37,2 23 29,5 21 26,9 21 26,9 12 15,4 Źródło: badania własne. Podstawowym zadaniem w tym pytaniu kwestionariuszowym było wyselekcjonowanie, spośród wymienionych 30, jedynie 9 ustawowo usankcjonowanych mniejszości narodowych. Tylko 78 osób dokonało takiej selekcji i te prace poddano dalszym analizom. Pozostali odznaczyli wszystkie 30 nazw i chociaż było wśród nich oczywiście te 9 poprawnych, to wypowiedzi te potraktowano jako błędne. 134 KOMUNIKATY Z BADAŃ Grupa, która dokonała selekcji, najczęściej wskazywała na istnienie w Polsce mniejszości białoruskiej (69,2%) i ukraińskiej (67,9%). Około 30–40% badanych identyfikowało mniejszości: litewską, niemiecką, rosyjską, czeską, żydowską i słowacką, zaś jedynie 15,4% wspomnianej grupy zadeklarowało przekonanie o historycznych korzeniach Ormian w Polsce. Wśród respondentów nie było osoby, która udzieliła w tym pytaniu odpowiedzi całkowicie poprawnej. Większość studentów zaznaczała albo od 4 do 6 odpowiedzi, albo około 20. Ci zaś, którzy zaznaczyli wymagane 9 – nie uczynili tego poprawnie. Wiedza o mniejszościach dotyczyć może różnych obszarów tematycznych, co już nadmieniono, może też mieć różny poziom – podstawowy bądź rozszerzony. Kolejny punkt kwestionariusza dotyczył wiedzy elementarnej z zakresu krajoznawstwa (treści geograficznych), zapytano bowiem o stolice krajów, z których wywodzą się przedstawiciele polskich mniejszości. Tabela 5. Znajomość stolic krajów, z których wywodzą się przedstawiciele polskich mniejszości Znajomość stolic przez studentów Niemcy Rosja Czechy Ukraina Słowacja Litwa Białoruś Izrael Armenia I stopień N = 86 % 85 98,8 84 97,7 77 89,5 68 79,1 51 59,3 52 60,5 52 60,5 24 27,9 11 12,8 II stopień N = 62 % 62 100,0 60 96,8 59 95,2 56 90,3 46 74,2 42 67,7 41 66,1 21 33,9 17 27,4 Razem N = 148 % 147 99,3 144 97,3 136 91,9 124 83,8 97 65,5 94 63,5 93 62,8 45 30,4 28 18,9 Źródło: badania własne. Spośród dziewięciu stolic większość studentów – choć niestety nawet tutaj nie wszyscy – prawidłowo identyfikowała Berlin, Moskwę i Pragę. Na Kijów, jako stolicę Ukrainy wskazało 83,8% badanych, natomiast pozostali błędnie podawali Lwów. Ponad 60% respondentów znało stolice Słowacji, Litwy i Białorusi. Duże problemy sprawiły badanym stolice Izraela i Armenii. W pierwszym przypadku większość podała Jerozolimę, zamiast Tel Awiwu. Uznano to za odpowiedź błędną, ponieważ pomimo tego, że stolicą proklamowaną przez Izrael rzeczywiście jest Jerozolima, to ONZ nie uznaje tego faktu i większość ambasad, ośrodków naukowo-badawczych czy centrów roz- I. N-B, M. O  W  ... 135 wojowych znajduje się w nowoczesnej metropolii Tel Awiwie. W przypadku stolicy Armenii – większość studentów nie udzieliła żadnej odpowiedzi. Trudniejszym zadaniem było kolejne, wymagające rozszerzonej wiedzy na temat poszczególnych kultur. Należało w nim napisać, jakiej mniejszości narodowej dotyczą podane w tabeli określenia, takie jak: bima, greckokatolizyzm, Garbarka, staroobrzędowcy, bandura, chaczkar, Sejny i Orawa. W tym przypadku wyniki okazały się zdecydowanie niezadowalające, co obrazuje tabela 6. Istotnym elementem kultur narodowych są religie, stąd też w ankiecie pojawiły się specyficzne pojęcia dotyczące tej właśnie problematyki: bima, greckokatolicyzm, Grabarka oraz staroobrzędowcy. Odnoszą się one kolejno do mniejszości: żydowskiej, ukraińskiej, białoruskiej (częściowo także rosyjskiej i ukraińskiej) oraz rosyjskiej. W europejskim kręgu cywilizacyjnym oraz na Bliskim Wschodzie do systemu wierzeń religijnych należą: wiara w jednego osobowego Boga-stwórcę, w istoty nadprzyrodzone, w nieśmiertelną duszę oraz w odpowiedzialność człowieka za własne czyny wynikającą z posiadania wolnej woli. Są one wspólne dla judaizmu i wywodzących się z niego chrześcijaństwa i islamu. Tabela 6. Znajomość specyficznych określeń dotyczących mniejszości narodowych przez studentów pedagogiki Znajomość specyficznych określeń przez studentów greckokatolicyzm Grabarka bandura Orawa chaczkar staroobrzędowcy Sejny bima I stopień N = 86 % 12 14,0 5 5,8 6 7,0 5 5,8 7 8,1 4 4,7 3 3,5 0 0,0 II stopień N = 62 % 17 19,8 13 15,1 12 14,0 12 14,0 6 7,0 8 9,3 6 7,0 5 5,8 Razem N = 148 % 29 19,6 18 12,2 18 12,2 17 11,5 13 8,8 12 8,1 9 6,1 5 3,4 Źródło: badania własne. Judaizm, nazywany także mozaizmem – od imienia prawodawcy Mojżesza – należy do religii objawionych. Zgodnie z jej doktryną Jahwe jest jedynym Bogiem, który objawił się Żydom i zawarł przymierze z narodem żydowskim, uznając go za naród wybrany, z którego wyjdzie Mesjasz. Zasady postępowania wyznawców judaizmu określają odpowiednie przepisy – halacha (z hebr. droga). Ich podstawę stanowi Pięcioksiąg (Tora) oraz rabinacki 136 KOMUNIKATY Z BADAŃ kodeks religijno-prawny – Talmud, dostosowujący Prawo pisane (Torę) do zmieniających się czasów i warunków14. W religii Izraela ważną rolę zawsze odgrywała świątynia. Żydzi przybywali do niej modlić się, a kapłani składali Bogu ofiary ze zwierząt. Pierwszą Świątynię wzniósł król Salomon około 950 roku p.n.e. W jej centralnej części znajdowało się Święte Świętych, czyli miejsce, gdzie przechowywano Arkę Przymierza. Do komnaty tej miał wstęp jedynie najwyższy kapłan, tylko jeden raz w roku – w Święto Jom Kipur (Pojednania). W 586 roku p.n.e. Świątynię Jerozolimską zburzyli Babilończycy. Odbudowano ją około roku 516 p.n.e., a następnie przebudowano za czasów króla Heroda około 30 r. p.n.e. Jednakże i ta świątynia została zburzona – tym razem przez Rzymian w 70 r. n.e. (Schoen, 2009). Jedyną pamiątką po niej jest dzisiaj Mur Zachodni, na Wzgórzu Świątynnym stoi bowiem teraz islamski meczet Al Aksa oraz Kopuła na Skale, zwana przez niektórych Meczetem Omara. Obecnie Żydzi modlą się w synagogach. Nieodłącznym elementem nabożeństw jest czytanie Tory. Lektura zorganizowana jest w ten sposób, że w ciągu jednego roku odczytuje się fragment po fragmencie cały tekst Pięcioksięgu Mojżeszowego. Na co dzień rodał, czyli ręcznie pisany tekst Tory w formie zwoju nawiniętego na drewniane drążki, przechowywany jest w specjalnej skrzyni na ołtarzu – aron ha-kodesz. W czasie modlitw przenoszony jest jednak w inne miejsce – do bimy. Bima, w nazewnictwie Żydów aszkenazyjskich15, to podwyższenie w centrum synagogi, w formie altany z balustradą lub kratą i baldachimem albo w formie kapliczki. Wewnątrz znajduje się stół do wykładania i czytania Tory. Bima służy także jako mównica i miejsce, z którego kantor prowadzi modły16. Spośród wszystkich podanych w kwestionariuszu określeń właśnie w przypadku bimy uzyskano najmniej poprawnych odpowiedzi – jedynie 3,4%, przy czym studenci I stopnia nie udzielili żadnej poprawnej odpowiedzi. Mniejszości narodowe obecne w Polsce – oprócz Żydów – są chrześcijanami, chociaż różnych obrządków. Mieszko I przyjął chrzest w roku 966 w obrządku łacińskim, zaś Włodzimierz Wielki – władca Rusi Kijowskiej, która stała się zaczątkiem dla państwowości Rosji, Ukrainy i Białorusi – 14 A. Rykała: Mniejszości religijne w Polsce. Łódź 2011,UŁ; A. Szostkiewicz: Pod znakiem menory. „Polityka” 2008, nr 1, Wydanie Specjalne – Historia Żydów. 15 Żydzi aszkenazyjscy – odłam Żydów zamieszkujących Europę Środkowo-Wschodnią, w tym Polskę. 16 Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Warszawa 2014, PWN. I. N-B, M. O  W  ... 137 w rycie bizantyjsko-słowiańskim. Wówczas nie było jeszcze sporów dogmatycznych, a elementami różniącymi były sposób celebracji i język. Rozdział Kościołów nastąpił kilkadziesiąt lat później, w roku 1054, na katolików uznających zwierzchnictwo biskupa Rzymu (papieża) oraz prawosławnych podlegających patriarsze Konstantynopola. Polacy byli katolikami z językiem liturgicznym łacińskim, a mieszkańcy Rusi – wyznawcami prawosławia z językiem liturgicznym staro-cerkiewno-słowiańskim. Rok 1596 przyniósł kolejny podział. Na soborze zwołanym w Brześciu nad Bugiem dokonano aktu zjednoczenia Cerkwi prawosławnej w granicach ówczesnej Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolską w Rzymie. Tych, którzy ów podział przyjęli, nazwano unitami, a następnie grekokatolikami, pozostali zaś nadal kultywowali prawosławie, uznając zwierzchnictwo patriarchatu moskiewskiego17. Grekokatolicy przyjęli, oprócz jurysdykcji Kościoła rzymskokatolickiego, także jego dogmatykę, zachowując jednocześnie własną liturgię w języku cerkiewno-słowiańskim, hierarchię, kalendarz juliański, małżeństwa oraz ustrój kościelny i dużą samodzielność administracji18. Spośród podanych w kwestionariuszu określeń specyficznych dla konkretnych mniejszości greckokatolicyzm uzyskał stosunkowo najwięcej poprawnych wskazań – 19,6% studentów skojarzyło go z mniejszością ukraińską. Nie zmienia to jednak faktu, iż nawet w tym przypadku ponad 80% badanych nie udzieliło właściwej odpowiedzi, co świadczy o dużych niedostatkach w wiedzy studentów na temat kultur innych narodów. Z religią praktykowaną przez mniejszość białoruską, rosyjską i częściowo ukraińską wiąże się zamieszczone w ankiecie słowo: Grabarka. Jest to największe polskie sanktuarium prawosławne, znajdujące się na Podlasiu w pobliżu Siemiatycz. Święta Góra Grabarka – zwana także Górą Tysiąca Krzyży – zasłynęła z cudu, jaki miał miejsce 1710 w roku. Podczas panującej wówczas epidemii cholery pewnemu niewidomemu starcowi zostało objawione we śnie, że ratunek można znaleźć, idąc na pobliskie wzgórze z krzyżem, a tam obmywając się i pijąc wodę ze źródła. Według kroniki siemiatyckiej parafii ratunek od choroby znalazło wtedy ok. 10 tysięcy osób. W podzięce za cud zbudowano na miejscu kapliczkę Przemienienia Pańskiego, a w 1998 roku postawiono niewielką murowaną cerkiew. Obecnie na Grabarkę przybywają tysiące pielgrzymów, niosąc ze sobą drewniane krzyże. Są one różnej wielkości, która – zgodnie z lokalną tradycją – obrazuje rozmiar grzechów. 17 18 Por. M. Łesiów, M. Melnyk: O Ukrainie. Prawie wszystko!? Olsztyn 2011, UWM. A. Rykała: Mniejszości religijne w Polsce. cyt. wyd. 138 KOMUNIKATY Z BADAŃ Niektóre z nich obwiązane są kolorowymi wstążkami, co nawiązuje do legendy mówiącej, że Matka Boża przewiązała Chrystusa na krzyżu kolorową tkaniną. Po przybyciu na górę pielgrzymi najpierw udają się do cudownego źródła, gdzie za pomocą płóciennych chusteczek dokonują rytualnej ablucji. Piją także wodę, czyniąc przed i po wypiciu znak krzyża. Następnie trzykrotnie obchodzą na kolanach cerkiew i dokonują wkopania krzyża, który święci duchowny, odmawiając stosowne modlitwy. Główne uroczystości na Grabarce odbywają się 6 sierpnia według kalendarza juliańskiego / 19 sierpnia zgodnie nowym stylem19. W badanej grupie tylko 12,2% studentów prawidłowo skojarzyło Grabarkę z mniejszością białoruską lub rosyjską, nie było odpowiedzi wskazujących na mniejszość ukraińską. W powszechnym przekonaniu tradycję prawosławną – jedną z trzech głównych w chrześcijaństwie, obok katolickiej i protestanckiej – reprezentuje w Polsce tylko Autokefaliczny Kościół Prawosławny. „Jest to zrozumiałe – podkreśla A. Rykała – biorąc pod uwagę liczbę wiernych – 561,5 tys. na początku XXI w. (więcej wiernych ma tylko Kościół rzymskokatolicki)”20. Okazuje się jednak, że pewna liczba osób w Polsce – około tysiąca – praktykuje inną formę prawosławia. Są to przedstawiciele Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, który w roku 1993 przyjął nazwę Staroprawosławna Pomorska Cerkiew Rzeczpospolitej Polskiej. Staroobrzędowcy, lub inaczej starowiercy, to wyznanie powstałe w wyniku rozłamu (ros. raskoł), jaki dokonał się w XVII wieku w Rosyjskim Kościele Prawosławnym. Staroobrzędowcy za odszczepieństwo uznali reformę liturgiczną patriarchy Nikona z lat 1652–1656, upodabniającą obrzędy Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego do greckich. Z kolei niedługo potem, w roku 1667, sobór moskiewski starowierców uznał za heretyków i rozpoczął ich prześladowania, zakończone dopiero w roku 1905 na mocy edyktu tolerancyjnego wydanego przez cara Mikołaja II21. Do Polski staroobrzędowcy przybyli w latach osiemdziesiątych XVII stulecia. Początkowo pojawili się w okolicach Sejn i Suwałk, osiedlali się w niedostępnych lasach, przekształcając je efektywnie w grunty uprawne. Założyli wiele wsi, obecnie ich największe skupiska 19 E. Smykowska: Zwyczaje i obrzędy prawosławne. Mały słownik. Warszawa 2008, Verbinum. 20 A. Rykała: Mniejszości religijne w Polsce. cyt. wyd. 21 I. Grek-Pabisowa: Staroobrzędowcy. Szkice z historii, języka, zwyczajów. Warszawa 1999, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy; E. Przybył: W cieniu Antychrysta. Idee staroobrzędowców w XVII w. Kraków 1999, Zakład Wydawniczy „Nomos”. I. N-B, M. O  W  ... 139 znajdują się w Gabowych Grądach, Borze, Suwałkach i Augustowie. Przez ponad 200 lat skutecznie udawało im się opierać asymilacji, obecnie jednak – głównie na skutek zawierania przez młodych małżeństw mieszanych – przede wszystkim najstarsze pokolenie stoi na straży zachowania tożsamości grupy22. Sama doktryna starowierców nie różni się zasadniczo od kanonicznego nauczania prawosławnego – rozbieżność dotyczy głównie obrzędów, które starowiercy odprawiają według ksiąg liturgicznych sprzed reformy Nikona. W teologii staroobrzędowej kluczową rolę odgrywa wiara w świętość ziemi ruskiej oraz Moskwę – Trzeci Rzym, co z kolei uzasadnia przekonanie o wyższości rosyjskich tradycji religijnych nad wszystkimi innymi. W XVII– –XVIII w. w myśli religijnej starowierców istotne miejsce zajmowało też oczekiwanie na bliski koniec świata i nadejście Antychrysta23. Polscy staroobrzędowcy należą do odłamu bezpopowców, co oznacza, że nie mają hierarchii kościelnej, a nad życiem religijnym wspólnoty czuwają świeccy nastawnicy. Brak duchownych sprawia, że starowiercy tradycyjnie praktykują tylko dwa sakramenty – chrzest i pokutę (bez rozgrzeszenia), a od niedawna także małżeństwo, zawarte w molennie za zgodą rodziców24. Z mniejszością rosyjską Kościół staroobrzędowy skojarzyło jedynie 8,1% badanych studentów. Większość nie udzieliła żadnej odpowiedzi, niektórzy zaś błędnie utożsamiali starowierców z Żydami, Ormianami lub grekokatolikami, mając jedynie świadomość, że jest to jakiś odłam jednej z religii. Nieco więcej, bo 8,8% respondentów, udzieliło prawidłowej odpowiedzi na pytanie, której mniejszości dotyczy pojęcie „chaczkar”. Spośród 148 osób 13 poprawnie wskazało, że jest to obiekt, który należy kojarzyć z Armenią, co jednakże nie oznacza, że badani wiedzieli, czym w rzeczywistości są chaczkary, dlatego warto o tym wspomnieć. Armenia położona jest w południowej części Zakaukazia, gdzie graniczy z Gruzją, Azerbejdżanem Turcją i Iranem. Ormianie mają bogatą historię sięgającą jeszcze czasów starożytnych, jednak obecne terytorium kraju tylko częściowo pokrywa się z obszarami Państwa Urartu i starożytnej Armenii. Pierwsze informacje o państwowości na tych terenach wywodzą się z inskrypcji asyryjskich datowanych na koniec pierwszego tysiąclecia przed 22 T. Czerwiński: Polska wielu kultur i religii. Warszawa 2013, Muza. I. Grek-Pabisowa: Staroobrzędowcy. Szkice z historii, języka, zwyczajów. cyt. wyd.; E. Przybył: W cieniu Antychrysta. Idee staroobrzędowców w XVII w. cyt. wyd.. 24 T. Czerwiński: Polska wielu kultur i religii. cyt. wyd. 23 140 KOMUNIKATY Z BADAŃ naszą erą25. W krajobrazie Armenii dominują liczne łańcuchy górskie, duże wulkaniczne masywy i płaskowyże. Symbolem narodowym, wyeksponowanym w godle kraju, jest sięgająca ponad 5 tys. m n.p.m. góra Ararat (obecnie na terytorium Turcji), na której – według biblijnych przekazów – osiadła po potopie Arka Noego. Inne symbole Armenii to klasztory i kamienne krzyże, jakie od wieków wznoszono z tufu, czyli skamieniałego popiołu wulkanicznego. Armenia, jako pierwszy kraj na świecie, bo już w 301 roku, ustanowiła chrześcijaństwo religią narodową. Legenda podaje, że ormiański król Tiridates za szerzenie wiary wtrącił św. Grzegorza Oświeciciela na 13 lat do studni pełnej węży, ale kiedy pewnego razu władca zachorował i uzdrowił go właśnie Grzegorz – król z wdzięczności nawrócił się i przyjął jego wiarę26. Kościół ormiański, od czasu Soboru Chalcedońskiego w roku 451, jest Kościołem narodowym w pełni niezależnym od Kościoła powszechnego27. Przed kamiennymi ormiańskimi klasztorami oraz na rozstajach dróg stoją kamienne krzyże – chaczkary (orm. chacz – krzyż, kar – kamień). Pierwsze z nich powstały już w IV wieku, na wzór starożytnych asyryjskich obelisków. Fundowano je z różnych powodów – przy okazji rozpoczęcia lub zakończenia jakiegoś przedsięwzięcia, ale także ku ochronie przed klęskami żywiołowymi, czy dla wiernych, którzy podczas nabożeństw nie mieścili się w świątyni. Kute w kamieniu płyty z wizerunkiem krzyża i wplecionymi w ornamentykę inicjałami zmarłego ustawiano na grobach, wierząc, że stąpając po nich i zacierając wzór na kamieniu, wymazuje się grzechy zmarłych28. Niektórym chaczkarom przypisywano nawet moc uzdrawiającą – stawały się one wówczas celem pielgrzymek okolicznej ludności29. Krzyż ormiański ma specyficzną stylistykę, często nazywany bywa kwitnącym krzyżem lub kamienną koronką. Bogata ornamentyka wiąże się z lokalną legendą, mówiącą o tym, że drzewo, na którym umarł Chrystus, zakwitło. Dominującymi motywami zdobniczymi są gałązki roślinne, owoce granatu i winorośli, a także ornamenty geometryczne, przy czym każdy krzyż jest inny – nie ma dwóch jednakowych. W czasach największej popularności – w XIII/XIV wieku – wykonano 25 M. Zakrzewska-Dubasowa: Historia Armenii. Wrocław – Warszawa – Kraków 1990, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. 26 Tamże; M. Pindera: W kraju kamiennych krzyży i klasztorów. http://kobieta. wp.pl/kat,87314,title,Armenia-w-kraju-kamiennych-krzyzy-i-klasztorow,wid,14460991, wiadomosc.html?ticaid=1135cb (4.05.2012). 27 A. Rykała: Mniejszości religijne w Polsce. cyt. wyd. 28 S. Adamczak: Gruzja, Armenia, Azerbejdżan. Bielsko-Biała 2013, Pascal. 29 T. Czerwiński: Polska wielu kultur i religii. cyt. wyd. I. N-B, M. O  W  ... 141 około 100 tysięcy chaczkarów, z czego do naszych czasów dotrwała niecała połowa30. Pojęciem z zakresu kulturoznawstwa, które 12,2% respondentów prawidłowo powiązało z kulturą ukraińską, była bandura. Jest to ludowy instrument muzyczny, chordofon szarpany, o owalnym pudle rezonansowym i dwóch grupach strun – melodycznych i basowych, na których dźwięk wydobywa się za pomocą plektronu (kostki, piórka). Wyróżnia się trzy typy bandur: klasyczna – o 20–24 strunach, charkowska (połtawka) – o 30–31 strunach oraz najczęstsza, kijowska, posiadająca w wersji koncertowej 62–65 strun. Obecnie bandura jest popularnym instrumentem wśród solistów i zespołów. Niegdyś cieszyła się uznaniem bardziej w środowisku ziemiańskim niż chłopskim, w którym posługiwano się raczej kobzą – jej uproszczoną wersją mającą od 2 do 12 strun31. Innym strunowym ukraińskim instrumentem ludowym jest domra – podobna do bałałajki, o trzech lub czterech strunach. Rozszerzonego zakresu wiedzy o mniejszościach dotyczyły jeszcze dwa pojęcia – Orawa i Sejny. Orawa, to kraina historyczna położona częściowo w Polsce, a częściowo w Słowacji. W części Słowackiej mieszka niewielka mniejszość polska, zaś w polskiej – niewielka mniejszość słowacka. Z kolei Sejny, to małe miasto powiatowe na północno-wschodnim krańcu województwa podlaskiego. Od wieków miało ono charakter wielokulturowy – wspólnie z Polakami mieszkali tam liczni Żydzi, ale także Niemcy, Rosjanie i Białorusini. Obecnie Sejneńszczyzna zwana jest Małą Litwą, gdyż wielu mieszkańców tych terenów to Litwini lub Polacy o litewskich korzeniach. Na tablicach informacyjnych współwystępują nazwy polskie i litewskie. Działają tam przedszkole, szkoła podstawowa i gimnazjum z litewskim językiem nauczania Žiburys (pol. Światełko). Mieści się tam również konsulat Republiki Litewskiej. Respondenci niezbyt trafnie identyfikowali wspomniane miejsca z mniejszością słowacką oraz litewską. W pierwszym przypadku udzielono 11,5% poprawnych odpowiedzi, zaś w drugim jedynie 6,1%. Zestawiając wszystkie odpowiedzi studentów z opisanego pytania ankietowego, można stwierdzić, iż wiedza badanych o mniejszościach zamieszkujących nasz kraj jest bardzo wybiórcza, ponieważ trafność wskazań przy poszczególnych hasłach wahała się od kilku do kilkunastu procent. Większość ankietowanych nie udzieliła 30 31 Tamże; M. Pindera: W kraju kamiennych krzyży i klasztorów. cyt. wyd. W. Wilczyński: Leksykon kultury ukraińskiej. Kraków 2004, Universitas. 142 KOMUNIKATY Z BADAŃ w całym poleceniu żadnej odpowiedzi, niektórzy tyko jednej lub dwóch – spośród ośmiu wymaganych. Fakt, iż badani studenci pedagogiki wykazali się połowicznym rozumieniem pojęcia „mniejszości narodowe” oraz stosunkowo niewielką wiedzą na ich temat, z pewnością nie pozostał bez wpływu na odpowiedzi, jakich udzielali w pytaniach odnoszących się do afektywnego obszaru kompetencji międzykulturowej. Świadczą o tym chociażby ich opinie na temat uczestnictwa mniejszości życiu kulturalnym i politycznym naszego kraju, przedstawione w tabeli 7. Tabela 7. Opinie studentów pedagogiki na temat uczestnictwa mniejszości w politycznym i kulturalnym życiu Polski Czy mniejszości narodowe powinny uczestniczyć w życiu naszego kraju (polityka, kultura)? Tak Nie Tak, z ograniczonymi przywilejami I stopień N = 86 30 30 26 % 34,9 34,9 30,2 II stopień N = 62 28 19 15 % 45,2 30,6 24,2 Razem N = 128 58 49 41 % 39,2 33,1 27,7 Źródło: badania własne. We wcześniejszych badaniach wykazano, iż respondenci często mylą przedstawicieli mniejszości mających inną narodowość niż polska, lecz obywatelstwo polskie, z cudzoziemcami, którzy z różnych powodów – innych niż turystyczne – przebywają dłuższy czas na terenie naszego kraju. Czym innym można bowiem wytłumaczyć fakt, że co trzeci badany uznał, że przedstawiciele mniejszości – będący przecież pełnoprawnymi obywatelami Rzeczpospolitej Polskiej – nie powinni uczestniczyć w życiu społeczno-politycznym naszego kraju, a kolejne 27,7% ankietowanych postuluje ograniczenie im przywilejów? W kontekście powyższych spostrzeżeń niektóre dane uzyskane w prezentowanych tutaj badaniach diagnostycznych nie zostaną przedstawione, gdyż mogłyby być niemiarodajne z powodu niewielkiej wiedzy respondentów w omawianych kwestiach. Odnotowano bowiem wiele przypadków odpowiedzi sprzecznych, świadczących o niezrozumieniu istoty analizowanego zagadnienia. Jako ostatnie zostaną zatem omówione jedynie opinie badanych na temat wpływu mniejszości na Polskę. Było to pytanie otwarte, a uzyskane wypowiedzi podzielono na trzy kategorie: pozytywne (P), neutralne (N) i negatywne (NT). Ich zestawienie zawiera tabela 8. 143 I. N-B, M. O  W  ... Tabela 8. Opinie studentów pedagogiki na temat oddziaływania mniejszości narodowych na Polskę Wpływ mniejszości na Polskę w opinii badanych N = 86 poznawanie innych kultur bogacą polską kulturę, sztukę, relacje między innymi krajami kształtowanie postawy tolerancji oraz komunikacji P przenikanie się kultur ekonomiczny pozytywny pozytywny N żaden utrata narodowej tożsamości, tradycji, kultury NT ekonomiczny negatywny negatywny I stopień II stopień Razem % N = 42 % % 21 24,4 3 3,5 24 27,9 14 16,3 13 40,6 27 21,1 13 15,1 3 3,5 16 18,6 11 2 1 3 7 5 2 12,8 2,3 1,2 3,5 8,1 5,8 2,3 2 3 0 9 2 3 1 2,3 3,5 0,0 10,5 2,3 3,5 1,2 13 15,1 5 5,8 1 1,2 12 14,0 9 10,5 8 9,3 3 3,5 N = 128 Źródło: badania własne. Z wypowiedzi respondentów wyłania się raczej pozytywny obraz wpływu mniejszości na Polskę. Zwracali oni uwagę przede wszystkim na możliwość wzajemnego ubogacania się swym dziedzictwem kulturowym oraz na kształtowanie postawy tolerancji w ramach wzajemnych kontaktów. Sceptycy z kolei obawiali się wpływu innych kultur na naszą i konsekwencji ich obecności w postaci utraty tożsamości narodowej i zaniku rodzimych tradycji. 14% respondentów uważało zaś, że mniejszości nie mają żadnego wpływu na Polskę. Wnioski końcowe Wielokulturowe dziedzictwo naszego kraju dopiero w ostatnim czasie odkrywane jest na nowo – przez imprezy kulturalne, projekty naukowe, działalność fundacji i stowarzyszeń, edukację w językach mniejszości, dwujęzyczne tablice informacyjne w niektórych miejscowościach czy nabożeństwa ekumeniczne32. Niedawno także do programów studiów wprowadzono przedmioty, takie jak pedagogika międzykulturowa, edukacja międzykulturowa czy też komunikowanie międzykulturowe. Przeprowadzone badania wykazały, iż rzeczywiście istnieje nagląca potrzeba kształcenia w tym zakresie. Studenci, którzy nie odbywali zajęć dotyczących międzykulturowości, prezentowali 32 M. Flaczyńska: Mniejszości narodowe i wyznaniowe. Warszawa 2013, De Agostini Polska. 144 KOMUNIKATY Z BADAŃ niski poziom kompetencji międzykulturowych. Ich wiedza była fragmentaryczna, a stosunek do mniejszości i ich praw ambiwalentny. Obecność treści międzykulturowych w programach nauczania – począwszy od edukacji przedszkolnej i początkowej – pozwala jednak mieć nadzieję, że sytuacja ta będzie ulegać systematycznym korzystnym zmianom, a kompetencje międzykulturowe będą bardziej niż dotychczas powszechne i doceniane. Bibliografia Adamczak S.: Gruzja, Armenia, Azerbejdżan. Bielsko-Biała 2013, Pascal. Alfredsson G.: A frame an incomplete painting. Comparison of the Framework Convention for the Protection of National Minorities with international standards and monitoring systems. “International Journal on Minority and Group Rights” 2000, nr 7. Białek T.: Międzynarodowe standardy ochrony praw mniejszości narodowych i ich realizacja na przykładzie Białorusi, Litwy i Ukrainy. Warszawa 2008, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”. Czerwiński T.: Polska wielu kultur i religii. Warszawa 2013, Muza. Flaczyńska M.: Mniejszości narodowe i wyznaniowe. Warszawa 2013, De Agostini Polska. Gajda J.: Antropologia kulturowa. Kraków 2009, Oficyna Wydawnicza „Impuls”. Grek-Pabisowa I.: Staroobrzędowcy. Szkice z historii, języka, zwyczajów. Warszawa 1999, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy. Gudaszewski G.: Demograficzno-społeczna charakterystyka obywateli polskich deklarujących „narodowość niepolską” w Narodowym Spisie Powszechnym w 2002 roku. W: L. Adamczuk, Łodziński S. (red.): Mniejszości narodowe w Polsce w świetle Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku. Warszawa 2006, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”. Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna – NSP 2002. http://stat. gov.pl/spisy-powszechne/narodowe-spisy-powszechne/narodowy-spis -powszechny-2002/, pdf (10.09.2014). Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LUD_ ludnosc_stan_str_dem_spo_NSP2011.pdf (10.09.2014). Łesiów M., Melnyk M.: O Ukrainie. Prawie wszystko!? Olsztyn 2011, UWM. Łodziński S.: Ochrona praw osób należących do mniejszości narodowych i et- I. N-B, M. O  W  ... 145 nicznych – perspektywa europejska. Warszawa 2002, Kancelaria Sejmu – Biuro Studiówi Ekspertyz. Pawlak S.: Ochrona mniejszości narodowych w Europie. Warszawa 2001, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”. Pfeiffer W.: Nauka języków obcych. Od praktyki do praktyki. Poznań 2001, WAGROS. Pindera M., W kraju kamiennych krzyży i klasztorów. http://kobieta.wp.pl/ kat,87314,title,Armenia-w-kraju-kamiennych-krzyzy-i-klasztorow,wid,1446 0991,wiadomosc.html?ticaid=1135cb (4.05.2012). Przybył E.: W cieniu Antychrysta. Idee staroobrzędowców w XVII w. Kraków, 1999, Zakład Wydawniczy „Nomos”. Rykała A.: Mniejszości religijne w Polsce. Łódź 2011, UŁ. Schoen P.: Judaizm. Książka dla moich chrześcijańskich przyjaciół. Warszawa 2009, KiW. Serczyk W.: Historia Ukrainy. Wrocław – Warszawa – Kraków 2009, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Warszawa 2014, PWN. Smykowska E.: Zwyczaje i obrzędy prawosławne. Mały słownik. Warszawa 2008, Verbinum. Sozański J.: Ochrona mniejszości w systemie uniwersalnym, europejskim i wspólnotowym. Warszawa 2002, Kodeks. Szostkiewicz A.: Pod znakiem menory. Wydanie Specjalne: Historia Żydów. „Polityka” 2008, nr 1. Wilczyński W.: Leksykon kultury ukraińskiej. Kraków 2004, Universitas. Zakrzewska-Dubasowa M., Historia Armenii. Wrocław – Warszawa – Kraków 1990, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Knowledge and attitude to national minorities as an element of students’ intercultural competence Summary National and ethnic minorities have been present in Poland for centuries. However, the awareness of their existence in our society is relatively small. One of the reasons is the low level of intercultural competence of citizens of our country, caused by many years of neglecting the education aimed at developing the competence in the cognitive, affective, and pragmatic-communicative field. 146 KOMUNIKATY Z BADAŃ The diagnostic tests, relating to the first and second of these areas of knowledge were associated with teaching students knowledge about national minorities living in Poland and with the attitudes of respondents to the rights and privileges of these groups. The conducted analysis showed that there is an urgent need for training in intercultural education. Students who did not participate in such activities presented a low level of intercultural competence – their knowledge was superficial and the attitude towards minorities and their rights was ambivalent. The presence of intercultural content in the current curriculum – from pre- and early school – can, however, bring hope that this situation will be a subject of systematic positive change, and that intercultural competence will be more widespread and appreciated than previously. Key words: intercultural education, national and ethnic minorities, the intercultural competence Translated by Patryk Gasek