Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
Zarządzanie w turystyce kulturowej
– wprowadzenie do kolekcji tematycznej
Armin Mikos von Rohrscheidt
1. Czym jest i na czym polega zarządzanie w turystyce kulturowej?
Turystyka kulturowa to rodzaj aktywności turystycznej, w którym „istotną
motywacją
odwiedzającego
jest
poznawanie,
odkrywanie,
doświadczanie
i konsumpcja materialnych i niematerialnych atrakcji kulturowych/produktów
w
obszarze
recepcji
turystycznej.
Te
atrakcje/produkty
odnoszą
się
do
charakterystycznych, materialnych, intelektualnych, duchowych i emocjonalnych
cech społeczeństwa, które obejmują sztukę i architekturę, dziedzictwo historyczne
i kulturowe, dziedzictwo kulinarne, literaturę, muzykę, przemysły kreatywne i żywe
kultury wraz z ich stylem życia, systemami wartości, wierzeniami i tradycjami”
[UNWTO Definitions 2018, s. 18]. Z perspektywy jej uczestnika uprawianie turystyki
kulturowej to podróżowanie w czasie wolnym, motywowane chęcią konfrontacji
z walorami stworzonymi przez człowieka (zabytkami, tradycjami, sztuką, miastami,
krajobrazami itd.), dziedzictwem własnej i obcych kultur oraz ich współczesnymi
przejawami. Odpowiednio, rdzeniem produktów oferowanych turystom kulturowym
jest poznawanie tak rozumianej kultury i jej osobiste doświadczanie, a najlepiej czynne w niej uczestnictwo. Twórcami programów takich doświadczeń dla turystów
są zarządcy turystyki w jej obszarach docelowych, sami gospodarze zwiedzanych
miejsc i obiektów, instytucje kultury i edukacji, właściciele i pracownicy
wyspecjalizowanych biur podróży, organizatorzy imprez kulturalnych przyciągających
turystów,
popularyzatorzy
dziedzictwa.
Turystyczna
odmiana
kontaktu
z dziedzictwem i uczestnictwa w kulturze ma swój specyficzny wymiar: w jej ramach
są one realizowane w sposób całkowicie nieprzymuszony i w wybranym przez
uczestnika trybie. Turystykę kulturową można realizować zarówno w wycieczkach
grupowych, jak i indywidualnie, podróżując po szlakach kulturowych, korzystając
z gotowych pakietów miejskich czy kreatywnych, jeżdżąc na cykliczne imprezy np.
artystyczne lub eksplorując miejscowości lub całe obszary w ramach autonomicznych
programów.
Głównym celem zarządzania w turystyce kulturowej, wspólnym dla wszystkich
zaangażowanych w nie podmiotów jest opracowywanie dla nich spójnych
133
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
długofalowych strategii, tworzenie i rozwijanie szczegółowych programów, projektów
oraz trwałych produktów (obszarowych lub tematycznych, jednorazowych (jak
wycieczki), lub cyklicznych (jak eventy), zapewnianie im efektywnej realizacji
i oczekiwanych rezultatów, a także utrzymywanie relacji z turystami jako jej
uczestnikami. Jej strategie (choć w różnych proporcjach) zwykle łączą elementy
zarządzania dziedzictwem i organizacji życia kulturalnego w docelowych obszarach
podróży turystów z elementami organizacji społecznej i lokalnego zarządzania
turystyką, wykorzystując typowe dla każdej z tych dziedzin, sprawdzone i nowe
podejścia, metody i instrumenty [zob. Mikos v. Rohrscheidt 2020a, s. 257-432].
W zarządzaniu w turystyce kulturowej, jak w każdej działalności tego rodzaju,
chodzi o organizowanie ludzi i zasobów oraz wykorzystanie wiedzy dla osiągnięcia
określonego celu W tym wypadku, ze względu na skład jej interesariuszy rzadko
przybiera
ono
formułę
hierarchicznego
podporządkowania
organizacyjnego,
a znacznie częściej – przywództwa [Tamże, s. 107-151]. Z kolei z uwagi na charakter
organizowanych doświadczeń turystycznych jest ono interdyscyplinarne, jednak jego
integralnymi funkcjami (choć w rozmaitych postaciach) są te uznane za klasyczne
w zarządzaniu, to jest planowanie, organizowanie, kierowanie i motywacja
współpracowników i partnerów oraz ewaluacja rezultatów podejmowanych działań
i ich korekta [Tamże, s. 169-226].
Obszary zarządzania w turystyce kulturowej są bardzo zróżnicowane, i obok
typowych
dla
integrowanie
większości
środowisk
form
turystyki
interesariuszy
i
(jak
ich
zagospodarowanie
angażowanie
we
zasobów,
wspólnych
przedsięwzięciach, marketing produktów (ich kreowanie, promocja i dystrybucja oraz
utrzymanie relacji z konsumentem), zarządzanie personelem i innych dochodzi tu
np. konserwacja zasobów materialnych (w tym zabytków), szeroko rozumiana
interpretacja dziedzictwa adresowana do turystów i realizowana z ich udziałem oraz
znacznie szerszy wymiar zarządzania tekstami kultury i innymi treściami
(stanowiącymi w TK istotny komponent doświadczenia turystycznego jako rdzenia
produktu) a nawet impresariat artystyczny.
Skale (czy też poziomy) zarządzania w turystyce kulturowej sięgają od pojedynczego
artefaktu lub procesu, stającego się przedmiotem interpretacji i marketingu oraz
udostępnianego turystom, przez poddawane tym samym zabiegom kolekcję, narrację
lub mikrowydarzenie, obiekty i miejsca dziedzictwa, w których realizowana jest
funkcja turystyczna [Mikos v. Rohrscheidt 2020b, s. 419-586], programy i produkty
134
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
lokalne (w tym trasy turystyczne i systemy prowadzące, projekty grywalne
i eksploracyjne, pakiety rozmaitego rodzaju), przez mikroregiony, szlaki jako
kulturowe tematyczne systemy i produkty obszarowe [Tamże, s. 91-232], aż po
zarządzanie regionalne, a nawet (w niektórych krajach centralne na szczeblu
krajowym. Do tego dochodzi zarządzanie eventami i zarządzanie wycieczkami jako
pakietami turystycznymi lub osobnymi projektami [Tamże, s. 9-89; 233-330].
2. Rozpoznanie problematyki ZTK w badaniach naukowych
Zarządzanie w turystyce kulturowej w wymiarze organizacji i marketingu
w światowej literaturze. Do jego wybranych obszarów odnosi się książka wydana pod
redakcją Davida Leslie i Marianny Sigala [2005], która, po analizie jego
uwarunkowań - podejmuje je z lokalnej perspektywy, prezentowanej przez grono
autorów. Szereg fundamentalnych kwestii dotyczących turystyki kulturowej, jej
typowych atrakcji i przedsięwzięć analizują monografie nie odnoszące się wprost do
tej formy turystyki. Autorzy książki poświęconej głównie zarządzaniu dziedzictwem
w kontekście turystycznym Cultural Tourism… [McKercher i DuCross 2002]
koncentrują się na zagospodarowaniu jego zasobów, konstruowaniu struktur
zarządczych, kształtowaniu relacji między podmiotami i określaniu standardów
produktów, programów i usług świadczonych turystom, co nie wyczerpuje całego
spektrum potrzeb i działań. Z kolei książka Albrechta Steinecke Kulturtourismus…
[2007] zestawia kilka typowych strategii zarządzania w tej gałęzi turystyki. w całości
zarządzaniu w turystyce kulturowej. Inną zwartą publikację ten sam autor [Steinecke
2013], po omówieniu specyfiki tego rynku, poświęca kształtowaniu oferty turystycznej
instytucji i wydarzeń kulturalnych, jej marketingu i zarządzaniu jakością ich ofert
turystycznych, nie omawiając jednak innych wymiarów zarządzania ani nie
podejmując zagadnień związanych z sektorem organizatorów turystyki. Również
wybrane aspekty zarządzania omawiane są z zbiorowej monografii turystyki
kulturowej pod redakcją G. Richardsa Cultural Tourism… [2007]. Kompleksowe
ujecie zagadnień marketingu turystyki kulturowej prezentuje w swojej monografii D.
Chabra [2009].
Zbiorem opracowań odnoszących się m.in. do zagadnień związanych
z interpretacją dziedzictwa i organizowaniem produktów TK, jednak nie mającym
charakteru systematycznej analizy jest zbiorowa książka The Routledge Handbook of
Cultural Tourism [Smith M.H., Richards G. 2013].
135
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
Główne publikacje dotyczące wybranych obszarów zarządzania w turystyce
kulturowej. Światowa literatura jest bardzo bogata w analizy dotyczące niektórych
obszarów i wymiarów zarządzania w turystyce kulturowej.
I tak profile demograficzne, zachowania i preferencje turystów kulturowych,
mające kluczowe znaczenie dla koncepcji zarządzania i decyzji menedżerów
w omawianym obszarze są wycinkowo badane od niemal 40 lat [Bywater 1993;
Silberberg 1995; Narhstedt 1997; Smith M. 2009 i inni]. Najnowszą kompleksową
analizę dotyczącą profilu, zachowań i doświadczeń turystycznych tej grupy w jednym
kraju (Niemczech) zawiera monografia Yvonne Pröbstle [2014]. Problematykę
marketingu turystyki kulturowej, obok wspomnianej publikacji A. Steinecke [2013]
analizuje z kolei Rosemary McCormick [2014]. Liczne publikacje poświęcone
marketingowi turystyki odnoszą się do TK jako jej szczególnej formy czy
wyodrębnionej kategorii ofert.
Turystyczne
zagospodarowanie
miejsc
i
obszarów
stanowiących
lub
koncentrujących typowe walory turystyki kulturowej podjął już ponad 20 lat temu
Greg Richards [1996]. Jednak bardziej szczegółowo badacze odnoszą się w swoich
pracach do poszczególnych typów atrakcji, wyczerpująco analizując uwarunkowania
ich funkcjonowania w turystycznym kontekście i proponując dla nich kompleksowe
modele zarządzania. Przykładami takich opracowań o międzynarodowym zasięgu są:
poświęcona zarządzaniu miejscami dziedzictwa monografia pod redakcją A. Leask
i A. Fyalla [2006], opracowanie F. McLean [1997] dotyczące zarządzania muzeami,
książka M. Robinson i innych [1996] poświęcona zarządzaniu różnego rodzaju
zasobami kulturalnymi czy analiza zarządzania miejscami świętymi i przestrzeniami
kultu religijnego książka M. Shackley [2001].
Niektóre analizy odnoszą się wprost do turystyki w miejscach dziedzictwa, jak
monografia
naukowa
Richarda
Prentice`a
[1993]
i
będąca
praktycznym
podręcznikiem traktującym zarządzania tą funkcją atrakcji publikacja A. Pedersena
[2002]. Z kolei zarządzaniu turystyczną funkcją muzeów poświęcona jest monografia
T. Heinze [2002]. Niektóre publikacje, jak monografia A. Hausmann [2001]
koncentrują się na pojedynczych koncepcjach przyjaznego turystyce zarządzania
atrakcjami, proponująca kompleksowy model zarządzania zorientowanego na
odwiedzających. Istotna z uwagi na poważną grupę przedsięwzięć turystycznokulturowych jest także seria publikacji dotyczących festiwali i innych cyklicznych
136
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
eventów. Wśród takich do zarządzania ich funkcją turystyczną odnosi się m.in.
opracowanie J. Allena i innych Festival and Special Event Management [2010].
Choć stosunkowo bogatą literaturę naukową posiada zarządzanie turystyką
w skali regionów [m.in. Harill 2005; Morrison 2013; Peterson 2016; Kozak i Kozak
2019], to jednak ich autorzy problematykę turystyki kulturowej podejmują tylko
incydentalnie. Wprost natomiast na regionalnym zarządzaniu jej ofertą turystyki
badacze koncentrują się w artykułach poświęconych typom obszarów jej recepcji lub
konkretnym destynacjom.
Zarządzanie turystyką w miastach, będących kluczowymi obszarami takich
aktywności, pod dawna jest przedmiotem badań i znaczących publikacji. Istotne
znaczenie wśród nich ma monografia G. Ashwortha i J. Tunbridge`a The TouristHistoric City…. [1990], analizująca elementy zarządzania funkcją turystyczną różnych
typów obiektów, miejsc i obszarów, w tym planowania przestrzennego i marketingu.
Problematykę przekształcania miast w atrakcje turystyczne z różnych punktów
widzenia analizuje książka The Tourist City [Judd i Fainstein 1999]. Z młodszych
zwartych opracowań większe znaczenie mają publikacja City Spaces – Tourist
Places… [Hallyar i in. 2008] analizująca miejskie przestrzenie i organizowane w nich
doświadczenia turystów oraz monografia Urban tourism and urban change….
[Spirou 2011], ukazująca turystykę w kontekście funkcjonowania skomplikowanych
miejskich organizmów i zawierająca typologię „miast turystycznych”.
Turystyka dziedzictwa kulturowego – rdzeń turystyki kulturowej -
od
dłuższego czasu jest przedmiotem obszernych analiz naukowych. Do niedawna jednak
obszar zarządzania stanowił tylko fragment ich analiz, poświęconych głównie
zagadnieniom autentyczności kulturowej, zachowaniu dziedzictwa i jego interpretacji.
Do najważniejszych pozycji w tym zakresie należy monografia Heritage Tourism
[Timothy, Boyda 2003], której autorzy skupiają się na lokalnych uwarunkowaniach,
interesariuszach i koncepcjach turystyki dziedzictwa. Inna książka pod tym samym
tytułem [Park 2014] jest już całościową analizą problematyki, obejmującą opis
kolejnych koncepcji dziedzictwa, kwestie związane z jego identyfikacją i relacjami jego
interesariuszy, oddziaływanie polityki historycznej na tworzenie programów
turystycznych czy problematykę marketingu produktów i zarządzania funkcją
turystyczną w wybranych typach atrakcji. Głównym atutem książki M. Alvarez,
A. Yüksela i F. Go [2016], jest szerokie uwzględnienie udziału lokalnych
interesariuszy w zarządzaniu dziedzictwem i opartym na nim lokalnym produktem
137
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
TK. Publikacja podręcznikowa autorstwa Ch. Hargrowe [2017] jest już wprost
adresowana do menedżerów zarządzających obszarową ofertą turystyki dziedzictwa
w jej obszarach recepcji.
Zagadnieniami zarządzania turystyką religijną i ruchem pielgrzymkowym
zajęli się w swojej monografii m.in. R. Raj i K. Griffin [2015], odnosząc się jednak
tylko do niektórych jego elementów, w tym organizacji eksploracji miejsc świętych
i uczestnictwa lokalnych interesariuszy w organizacji ruchu turystów. Podobnie
zagadnienia zarządzania uwzględnia publikacja Tourism, Religion and Spiritual
Journeys [Timothy i Olsen 2006].
Turystyka eventowa doczekała się wielu opracowań naukowych. Zarządzanie
nią jest przedmiotem obszernej, klasycznej już publikacji Donalda Getza [1997].
W kontekście współczesnych potrzeb i oczekiwań turystyki kulturowej zarządzanie
eventami analizują natomiast autorzy monografii Event Tourism and Cultural
Tourism [Dwyer, Wickens 2013]. Na zarządzaniu samymi eventami skupiają się
autorzy przytaczanej już publikacji „Festival and Special Event Management” [Allen
2010], uwzględniając jednak szeroko ich turystyczne znaczenie i wynikające z niego
działania zarządcze.
Zarządzaniem szlakami kulturowymi po raz pierwszy systematycznie zajęli się
J. Schmude i A. Trono [2003]. Serię publikacji na ten temat, głównie analiz
potencjału i raportów z badań, wydał również Kulturowych w Luksemburgu [EICR
2020 www].
W obszarze zarządzania personelem turystyki kulturowej, obok fragmentów
publikacji poświęconych zarządzaniu muzeami i miejscami dziedzictwa, kluczowe
znaczenie mają opracowania poświęcone przewodnikom turystycznym oraz pilotom
wycieczek w funkcji jego interpretatorów. Największe znaczenie wśród nich posiada
książka J. Pastorelli [2003] i monografia B. Weiler i S. Black [2015].
Ani poza granicami Polski, ani w kraju nie powstała dotychczas odrębna
monografia,
której
przedmiotem
byłaby
specyfika
zarządzania
podmiotem
organizującym wyprawy kulturowe. Natomiast nie brak rozpraw i podręczników
dotyczących zarządzania biurami podróży, z których (jednak w ograniczonym
zakresie) mogą czerpać rozpoczynający prowadzący taką działalność.
Również
w
obszarze
zarządzania
jakością
usług
turystycznych
nie
opublikowano dotąd pozycji książkowej skoncentrowanej na turystyce kulturowej.
Jednak ze względu na pokrywanie się większości z nich w interesującej nas dziedzinie
138
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
(poza interpretacją) można w tym zakresie opierać się na systematycznych
opracowaniach obejmujących całość turystyki, jak klasyczna już monografia
Wilhelma Pompla i Manfreda G. Lieba Qualitätsmanagement im Tourismus [Pompl,
Lieb 1997].
Zarządzaniu interpretacją dziedzictwa w kontekście turystycznym, poświęcono
setki artykułów opartych na badaniach empirycznych, publikowanych między innymi
w Journal of Heritage Tourism [JHT 2020 www] i Journal of Interpretation Research
[JIR 2020 www]. Spośród pozycji zwartych poświęconych tej problematyce na uwagę
zasługuje książka T. Marrimana i L. Brochu [2005].
Krajowa refleksja naukowa nad zarządzaniem w turystyce kulturowej.
Po raz pierwszy zarządzanie w turystyce kulturowej w tytule polskiej monografii
znalazło się w roku 2011. Wówczas to ukazała się publikacja zbiorowa pod redakcją
J. Gołuchowskiego i Z. Spyry [2014]. Autorzy tej książki koncentrują się jednak na
zarządzaniu instytucjami i projektami kultury, integrując w nie część funkcji
turystycznych, w tym marketing ukierunkowany na turystów i organizatorów
turystyki. Nie podejmują oni jednak w ogóle zagadnień typowych dla zarządzania
w TK jako powiązanej grupie aktywności i przedsięwzięć, a samą TK widzą bardzo
wąsko, odwołując się do dziedzictwa i kultury współczesnej jako magnesów
aktywności turysty. Choć termin „turystyka kulturowa” jest dopisany w tytułach
podrozdziałów poświęconych zarządzaniu organizacjami i projektami kulturalnymi,
to w ich treści pojawiają się tylko odniesienia do funkcji turystycznej lub turystyki
jako kolejnego adresata lub partnera podejmowanych przedsięwzięć.
Pierwszą polską monografią o charakterze kompleksowym poświęconą
problematyce stanowiącej przedmiot niniejszej kolekcji jest dwutomowe opracowanie
wyżej podpisanego pod tym właśnie tytułem: Zarządzanie w turystyce kulturowej
[Mikos v. Rohrscheidt 2020a, 2020b]. Jego pierwszy tom analizuje konteksty
i uwarunkowania ZTK i jego uczestników oraz relacje i konflikty między nimi.
Obszary działań opisane w kontekście funkcji zarządzania uzupełniono o analizy
zarządzania konfliktami i zarządzania kryzysowego. Przegląd koncepcji zarządzania
wykorzystywanych cząstkowo w TK kończy jego autorska, integralna koncepcja. Dalej
szczegółowo omówiono dziewięć strategii stosowanych w zarządzaniu ofertą TK.
Z perspektywy zarządzania nimi opisane zostały formy TK zyskujące na popularności,
a następnie wyzwania wobec ZTK w najbliższej przyszłości, komponenty jej
139
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
marketingu i rekomendacje dotyczące wykorzystania nowych narzędzi zarządzania
ofertą i technologii w komunikacji, kreowaniu doświadczeń i interpretacji
dziedzictwa. Drugi tom obejmuje analizy zarządzania podmiotami-organizatorami
wycieczek i pakietów, ZTK w miejscowościach i mikroregionach, zarządzania
eventami kulturowymi przyciągającymi turystów, zarządzania TK w ramach większej
oferty organizacji turystycznych i działań samorządów, a także zarządzania funkcją
turystyczną jej obiektów-atrakcji, w tym muzeów, centrów interpretacji, zabytków,
obiektów sakralnych i ekomuzeów. Książka zawiera kilkadziesiąt studiów przypadków
i setki rekomendacji, które menedżerowie mogą wykorzystać w tworzeniu strategii
i w codziennej pracy.
Spośród innych pozycji książkowych opublikowanych w języku polskim
i podejmujących wybrane zagadnienia zarządzania, na uwagę zasługuje praca
zbiorowa pod redakcją Andrzeja Kowalczyka Turystyka zrównoważona [Kowalczyk
i inni 2010]. Jeden z jej rozdziałów obszernie prezentuje koncepcje tej turystyki,
omawiając
przy
tym
powiązania
zasobów
i
walorów
antropogenicznych
z zagospodarowaniem ich otoczenia i opisując modele współpracy z lokalnymi
społecznościami jako gospodarzami. W innym analizowane są niektóre formy
turystyki kulturowej w kontekście turystyki zrównoważonej i rekomendowane
strategie zarządzania takimi propozycjami turystyki.
Ekonomiczne uwarunkowania i aspekty zarządzania turystyką kulturową po
raz pierwszy w krajowej refleksji naukowej poddał analizie Piotr Zmyślony [Zmyślony
2009]. W bardziej rozbudowanej formie zajął się nimi Adam E. Szczepanowski
w książce Ekonomika turystyki kulturowej [2015], który przeprowadził m.in.
szczegółową analizę struktury i działania niektórych typów produktów, popytu
i podaży na jej produkty, kreowania i zarządzania marką w turystyce kulturowej.
Niektórymi
aspektami
wyodrębnieniem
w
zarządzania
zarządzaniu
w
turystyce
turystyką
przez
kulturowej,
m.in.
jego
samorządy,
identyfikacją
i współpracą jej organizatorów, gospodarzy i gestorów usług oraz problemami
finansowania jej programów zajął się Armin Mikos v. Rohrscheidt w monografii
Turystyka kulturowa w dobie przyspieszonej zmiany [2013b].
Rozpoznaniu profilu, zachowań i oczekiwań polskich turystów kulturowych na
podstawie szeroko zakrojonych badań empirycznych poświęcono dwie pozycje. Do
turystów odwiedzajacych jedną z polskich metropolii (Poznań) odnosi się monografia
140
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
Karoliny Buczkowskiej [2014], a jeden z najważniejszych krajowych szlaków
kulturowych (Szlak Piastowski) – książka Armina Mikosa v. Rohrscheidt [2013a].
Nie ukazała się dotąd ani jedna polska pozycja książkowa dotycząca marketingu
turystyki kulturowej. Niewiele jest także artykułów na ten temat,, część z nich
opublikowano właśnie na łamach naszego czasopisma.
Zagospodarowanie
turystyczne
miejsc
dziedzictwa
i
innych
atrakcji
o charakterze antropogenicznym było przedmiotem dwóch polskich monografii:
autorstwa Zygmunta Kruczka [2011] i Marka Nowackiego [2012a]. Natomiast wśród
istotnych opracowań szczegółowych dotyczących atrakcji turystyki kulturowej jednym
z pierwszych był artykuł Andrzeja Kowalczyka poświęcony zagospodarowaniu
turystycznemu historycznych pól bitewnych [2009], analizujący kolejne etapy tego
procesu. Z kolei w jednym z rozdziałów przytoczonej już książki o turystyce
zrównoważonej [Kowalczyk 2010] znajduje się analiza planowania przestrzennego
i usług turystycznych na obszarach z silną koncentracją zasobów antropogenicznych)
wpisująca je w modele tej turystyki. Turystycznemu zagospodarowaniu otoczenia
zespołów walorów antropogenicznych poświęcone jest opracowanie A. Mikosa
v.
Rohrscheidt
[2014a].
Ten
sam
autor
opublikował
artykuł
poświęcony
turystycznemu zagospodarowaniu obszarów cennych przyrodniczo, które z racji
występowania walorów mieszanych i antropogenicznych są celami wypraw turystyki
kulturowej [Mikos v. Rohrscheidt 2016a] na którego treść składają się ich typologia,
analiza uwarunkowań i model zarządzania ofertą. Z kolei Adam Pawlicz [2012] zajął
się rolą polityki cenowej w udostępnianiu atrakcji turystyki kulturowej.
Wśród
polskich
monografii
poświęconych
zarządzaniu
dziedzictwem
w krajowych uwarunkowaniach i uwzględniających kontekst jego turystycznej
eksploatacji na pierwszym miejscu należy wymienić publikację Zarządzanie
dziedzictwem… [Gaweł i in. 2016a] oraz zredagowaną przez ten sam zespół badaczy
książkę Ochrona i zarządzanie dziedzictwem kulturowym [Gaweł i in. 2016b].
Wcześniej, pod redakcją Jacka Purchli ukazała się monografia poświęcona
zarządzaniu miejscami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa [2011]. Z kolei
problematykę związaną z zarządzaniem turystyczną funkcją muzeów podejmuje
w swojej monografii Katarzyna Barańska [2013]. W obu przypadkach zarządzanie
funkcją
turystyczną
obiektów
uwzględniono
marginalnie,
jednak
publikacje
dostarczają opisy dobrych praktyk i wskazówek przydatnych we współpracy
z turystyką i jej organizatorami oraz uczestnikami. Rozbudowanym studium
141
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
przypadku, uwzględniającym liczne elementy zarządzania jednym obiektem
światowego dziedzictwa (Malbork) w kontekście turystycznym jest natomiast książka
pod redakcją J. Hochleitnera [2016].
Dwa polskie regiony doczekały się zwartych publikacji analizujących je jako obszary
recepcji turystyki kulturowej, na których treść składając się rozdziały odnoszące się
do niektórych aspektów zarządzania (głównie zagospodarowania i marketingu
zasobów i atrakcji). Są to Dolny Śląsk (Widawski i in. 2009, 2011] oraz województwo
lubuskie [Kazimierczak i in 2012].
Zarządzanie turystyką kulturową w miastach. W tym kontekście w polskiej
literaturze naukowej dotyczącej (ogólnego) zarządzania turystyką w miastach na
uwagę zasługuje monografia Piotra Zmyślonego [2015]. Jej autor odniósł się m.in. do
problematyki tzw. miast kreatywnych, analizując w tym kontekście szanse ośrodków
miejskich na tworzenie i zarządzanie tym aspektem turystyki kulturowej. Z kolei
produkt turystyczny miast i jego marketing był przedmiotem pracy Adama Pawlicza
Promocja produktu turystycznego. Turystyka miejska [2008]. Wprost do turystyki
kulturowej w miastach i niektórymi obszarami zarządzania nią odnoszą się dwie
monografie. Pierwsza z nich powstała pod redakcją wyżej podpisanego [Mikos
v. Rohrscheidt 2011a], a szereg jej rozdziałów poświęcono m.in. organizowaniu
przewodnictwa miejskiego, współpracy publicznych i komercyjnych podmiotów
w tworzeniu miejskiej oferty i jej promocji, analizie funkcjonowania i kryteriom
tworzenia miejskich pakietów turystycznych, organizacji eventów kulturowych
w mieście i analizie oraz rekomendacjom tworzenia komplementarnej propozycji
wystaw muzealnych. Z kolei książka Agaty Niemczyk [2012] koncentrująca się na
zachowaniach i preferencjach turystów kulturowych zawiera obszerne analizy
miejskiego produktu turystyki kulturowej i rekomendacje odnoszące się do tworzenia
lub wyboru jego komponentów.
W literaturze polskiej brak jak dotąd obszernych monografii poświęconych
explicite zarządzaniu turystyką dziedzictwa w skali wykraczającej poza odniesioną do
pojedynczych obiektów (zob. wyżej) lokalną lub małych obszarów.
Turystyka religijna i ruch pielgrzymkowy, ze względu na swoją popularność w naszym
kraju i wśród polskich turystów posiadają bogatą literaturę fachową. Najważniejsza
w tym kontekście, już choćby ze względu na swoją objętość i zróżnicowanie aspektów
badań jest trzytomowa seria Turystyka Religijna [Kroplewski, Panasiuk [2010, 2011].
Jednak tylko w pojedynczych przypadkach jej autorzy zajmują się zagadnieniami ze
142
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
sfery zarządzania, m.in. Aleksander Panasiuk podejmuje kwestie koncepcji produktu
turystyki religijnej i jego promocji. Teksty poświęcone poszczególnym elementom
zarządzania tą formą turystyki rozsiane są w licznych tomach i zeszytach polskich
czasopism naukowych, m.in. w „Folii Turistica” i w „Turystyce Kulturowej” (zob.
niżej). Wraz ze wspomnianą publikacją M. Shackley [2001] dostarczają one szeregu
studiów
przypadków
i
krytycznych
opisów
szczegółowych
rozwiązań
oraz
stosowanych narzędzi, które wspólnie składają się na względnie kompletny obraz
zarządzania.
W krajowej literaturze elementy odnoszące się do turystyki kulturowej
i turystów kulturowych w zarządzaniu eventami podejmują autorzy publikacji pod
redakcją Krzysztofa Celucha [2014]. Natomiast tylko incydentalnie zagadnienia
zarządzania turystyką eventową podejmują polscy badacze turystyki kulturowej, choć
nie brak analiz dotyczących genezy, typologii i funkcjonowania krajowych eventów,
m.in. w monografii pod red. B. Krakowiak i innych [2013].
Zarządzanie
opracowane.
szlakami
kulturowymi
zostało
w
Polsce
dość
obszernie
Listę monografii na ten temat otwiera publikacja A. Mikosa
v. Rohrscheidt poświęcona regionalnym szlakom tematycznym [2010] analizująca
wybrane aspekty zarządzania tymi systemami: m.in. tematyzacja walorów,
koordynacja szlaków regionalnych, standardy dostępności turystycznej obiektów.
Książka Łukasza Gawła [2011] to z kolei analiza wszystkich funkcji zarządzania takimi
systemami z uwzględnieniem znaczenia i udziału ważniejszych grup interesariuszy,
zawierająca modelową koncepcję zarządzania szlakiem. Kolejna publikacja A. Mikosa
v. Rohrscheidt, poświęcona jednemu szlakowi – Szlakowi Piastowskiemu [2013a] to
kompletna koncepcja przebudowy i zarządzania tego linearnego systemu eksploatacji
turystyczno-kulturowej. Obaj wymienieni autorzy są również autorami szeregu
artykułów
dotyczących
wybranych
aspektów
zarządzania
polskimi
szlakami
kulturowymi, których dużą część opublikowali w czasopiśmie „Turystyka Kulturowa”
(zob. p. 3). Tam również ukazało się studium przypadku zarządzania sieciowego
w koordynacji szlaków kulturowych, autorstwa Pawła Piotrowskiego i Katarzyny
Czernek [2017]. Kompleksowy model zarządzania pamięcią jako element szlaku
kulturowego zaproponowała Magdalena Kędziora [2013].
Opracowania
poświęcone
zarządzaniu
organizacjami
turoperatorskimi
skoncentrowanymi na przedsięwzięciach turystyki kulturowej, jak dotąd ukazały się
tylko na naszych łamach i zostały uwzględnione w naszej kolekcji.
143
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
Najważniejszymi
jak
dotąd
książkowymi
www.turystykakulturowa.org
opracowaniami
dotyczącymi
zarządzania kadrami turystyki kulturowej są, zbiór pod redakcją Z. Kruczka [2011b]
odnoszący się do pilotów wycieczek oraz monografia książka A. Mikosa von
Rohrscheidt
[2014b]
poświęcona
przewodnikom
miejskim
i
podejmująca
problematykę ich kompetencji, przygotowania i zakresu pracy z turystami
kulturowymi.
Problematykę zarządzania jakością usług w turystyce spośród polskich autorów
całościowo podejmuje monografia Magdaleny Kachniewskiej [2002]. Jak dotychczas
tylko jedno polskie opracowanie szczegółowo analizuje jeden z elementów
zarządzania jakością do przedmiotowej gałęzi turystyki: jest nim artykuł Z. Kruczka
i Justyny Maciąg Możliwości wykorzystania Normy ISO 18065:2015 do zarządzania
jakością usług turystycznych w polskich parkach kulturowych [2017].
Dotychczas w Polsce nie ukazała się publikacja książkowa poświęcona
interpretacji dziedzictwa w turystyce. Jednak tej problematyce poświęcono dwa
tematyczne numery „Turystyki Kulturowej” i szereg pojedynczych tekstów w naszym
czasopiśmie, podejmuje ją także szeroko A. Mikos v. Rohrscheidt w obydwu tomach
swojej ostatniej monografii [2020a, 2020b]. Ze względu na wagę interpretacji
w kształtowaniu oferty turystyki kulturowej i doświadczeń jej uczestników, analizy jej
poświęcone tworzą odrębną kolekcję tematyczną. Luka w opracowaniu dotyczącym
wprost zarządzania interpretacją dziedzictwa dla turystów może jednak zostać
domknięta w ciągu najbliższego roku – autor niniejszego wprowadzenia przygotowuje
bowiem do publikacji książkę w całości poświęconą tej problematyce pod „roboczym”
tytułem „Interpretacja dziedzictwa w turystyce kulturowej.”
3. Opis kolekcji tematycznej
Na dzień 30 września 2020r. kolekcja tematyczna „Turystyki Kulturowej”
składa się z 37 artykułów i dyskusji eksperckich. Zostały one do niej
wyselekcjonowane na podstawie wiodących zagadnień określonych w ich tytule,
słowach kluczowych, abstrakcie i treści tekstu głównego. Kryterium doboru do
kolekcji było odniesienie artykułu wprost do całej problematyki zarządzania, do
jednej
z
jego
klasycznych
funkcji
(planowania,
organizowania,
kierowania
z motywowaniem pracowników i kontrolowania-ewaluacji rezultatów przedsięwzięć
wraz z zagadnieniami dotyczącymi jakości) lub – co w przedmiotowym zbiorze
występuje częściej – do jednej z typowych czynności o charakterze zarządczym,
144
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
występujących w organizacji i marketingu turystyki, takich jak zagospodarowanie
zasobów i walorów, problematyka ich udostępniania turystom, kreowanie funkcji
turystycznej obiektów wykorzystywanych w innej wiodącej funkcji, opracowywanie
koncepcji i strategii rozwoju produktów i systemów turystycznych oraz ich realizacja,
promocja turystyczna i dystrybucja produktów lub programów czy relacje między
aktywnymi
interesariuszami
turystyki
kulturowej
w
kontekście
zarządzania
wspólnymi przedsięwzięciami.
Teksty włączone do kolekcji pochodzą z całego dotychczasowego okresu
ukazywania się naszego czasopisma (lata 2008-2020), są więc oryginalnie
rozproszone w bardzo licznych numerach. Największa ich grupa pochodzi z numeru
tematycznego TK (1/2017) poświęconego właśnie problematyce zarządzania
w odniesieniu do turystyki kulturowej. To w tym numerze znalazły się opracowania
dotyczące podstaw zarządzania w TK, które najbardziej zainteresują Czytelników
opracowujących tę tematykę w swoich pracach akademickich lub dla potrzeb
dydaktyki, takie jak tekst A. Mikosa v. Rohrscheidt systematyzujący obszary
zarządzania w TK, S. Czajkowskiego, odnoszący się do procesów kontrolowania,
artykuł Z. Kruczka i J. Maciąg dotyczący stosowania norm jakości w usługach
turystycznych czy zainicjowana przez P. Zmyślonego dyskusja ekspercka na temat
specyfiki zarządzania w TK.
Problematyka
zagospodarowania
turystycznego
i
zarządzania
funkcją
turystyczną rozmaitych obiektów i zasobów, która może zainteresować szczególnie
osoby odpowiedzialne za ten obszar ich funkcjonowania została poddana analizie
m.in. w odniesieniu do historycznych obiektów obronnych (A. Mikos v. Rohrscheidt)
i ich roli jako organizatorów eventów przyciągających turystów (J. Hochleitner
i I. Rekuć), obecnych i dawnych obiektów i miejsc kultu religijnego (teksty
P. Buryana, A. Chabiery, i A. Góral), czy generalnie obiektów zabytkowych
(M. Sukiennik), w tym sterowania w nich ruchem turystów za pomocą narzędzi
ekonomicznych (A. Pawlicz). Ponadto przedmiotem dyskusji eksperckiej było
turystyczne zagospodarowanie i wykorzystanie obiektów militarnych.
Spora grupa tekstów poświęcona jest zarządzaniu szlakami kulturowymi. Są
wśród nich zarówno artykuły o charakterze analitycznym, jak te A. Mikosa
v. Rohrscheidt: jeden, omawiający uwarunkowania tworzenia takich systemów
i poziomu ich rozwinięcia, kolejny dotyczący analizy potencjału szlaków, i jeszcze
inny, analizujący zakres i modele ich koordynacji, są teksty odnoszące się do założeń
145
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
koncepcyjnych, jak tekst Ł. Gawła, opracowanie P. Buryana i A. Mikosa
v. Rohrscheidt, analizujący poszczególne obszary zarządzania jednym szlakiem
kulturowym albo przykład stosowania analizy sieci społecznych do partycypacyjnego
zarządzania innym szlakiem (P. Piotrowski i K. Czernek). Teksty te powinny skupić
uwagę autorów koncepcji nowych szlaków kulturowych lub osób przystępujących do
modyfikacji sposobu zarządzania już istniejącymi oraz marketingu ich oferty.
Kolejna grupa tekstów odnosi się do obszarowego zarządzania w turystyce
kulturowej.
Mogą
one
być
przydatne
menedżerom
i
liderom
lokalnych
i mikroregionalnych organizacji turystycznych oraz urzędnikom samorządowym
wykonującym
zadania
związane
z
członkostwem
w
takich
organizacjach,
strategicznym partnerstwem w ich przedsięwzięciach lub zarządzaniem własnymi
zasobami. Opracowania z tej dziedziny wchodzące w skład kolekcji są poświęcone:
zarządzaniu eksploatacją turystyczną zwartych obszarów ekologicznych (tekst
S. Kulczyk), dróg wodnych (K. Kasprzak i B. Raszka), obszarów chronionej przyrody
(teksty
P. Dudy
i A.
Mikosa
v.
Rohrscheidt),
problematyce
wynikającej
z overtourismu w miastach – autorstwa P. Zmyślonego i J. Kowalczyk-Anioł czy
wykorzystaniu eventów kulturalnych dla rozwijania i promocji oferty turystycznokulturowej miejscowości i obszarów (A. Mikos v. Rohrscheidt). Mniejsza grupa
opracowań odnosi się do typologii i obszarów zaangażowania rozmaitych grup
organizacji w zarządzanie turystyką kulturową: tę tematykę podejmują m.in. artykuł
T. Skalskiej i M. Koskowskiego oraz A. Mikosa v. Rohrscheidt.
Organizacji
wycieczek
i
działalności
touroperatorów
poświęcone
są
stosunkowo nieliczne teksty: artykuł P. Kociszewskiego o strategiach marketingu
organizatorów wycieczek kulturowych dla seniorów, zainicjowana przez tego autora
dyskusja ekspercka oraz raport M. Kamel dotyczący polskich organizatorów
wycieczek edukacyjnych dla dzieci.
Istotne zwłaszcza w kontekście pandemii roku 2020 i jej skutków dla turystyki
problematyce zarządzania kryzysem przez podmioty z sektora turystyki poświęcono
jak dotąd dwa teksty umieszczone w naszej kolekcji: są to artykuł S. DudekMańkowskiej i A. Wawrzyszak
na temat
zarządzania kryzysem wizerunkowym
obszaru recepcji turystycznej oraz dyskusja ekspercka o uwarunkowaniach
i kierunkach reorganizacji oferty turystyczno-kulturowej „w czasach zarazy”.
Kilka opracowań wykracza swoją treścią poza dotychczas zaproponowane
zakresy tematyczne. Do najciekawszych należą tekst R. Palusińskiego i P. Zmyślonego
146
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
poświęcony miejskiej turystycznej „gospodarce nocy” czy tekst autorstwa Ł. Gawła
proponujący
nowatorską
metodę
oceny
potencjału
zabytków
industrialnych
z kontekście turystycznym.
W
skład przedmiotowej kolekcji nie
wchodzą
teksty
o
charakterze
szczegółowych raportów i audytów dotyczących obszarów recepcji turystycznej
(mikroregionów) i systemów eksploatacji turystycznej (szlaków), które często
w znacznej części odnoszą się do zagadnień zarządzania (w tym głównie analizy
potencjału oraz strategii i realizacji marketingu turystycznego). Te opracowania
zostały, dla wygody Czytelnika, zebrane w osobnej kolekcji. Z tego samego powodu
nie zostały tu uwzględnione publikacje odnoszące się do interpretacji dziedzictwa
(poza jednym odniesionym bezpośrednio do jej organizacji).
4. Kierunki pożądanych badań i zachęta dla autorów
Odnosząc się do zarysowanego obszaru zarządzania w turystyce kulturowej
(p. 1) oraz na podstawie powyższego opisu naszej kolekcji (p. 3) można
zidentyfikować obszary najlepiej i najsłabiej rozpoznane w badaniach, których wyniki
opublikowano w naszym czasopiśmie. Do tych pierwszych należą zagospodarowanie
turystyczne rozmaitych zasobów, zarządzanie szlakami kulturowymi oraz obszarową
ofertą turystyki kulturowej, w innej kolekcji natomiast zawarta jest pokaźna grupa
analiz potencjału turystyczno kulturowego, które nasze czasopismo systematycznie
publikuje i gromadzi. Nie znaczy to, że redakcja nie jest otwarta na kolejne teksty
poświęcone tej problematyce: ponieważ służą one lepszemu rozpoznaniu zasobów
i możliwości, weryfikacji efektywności wybieranych metod, stosowanych działań
zarządczych oraz rezultatów podejmowanych przedsięwzięć, promocji istniejącej
oferty oraz budują zbiór przydatny dla analiz porównawczych, nadal chętnie i często
będą publikowane.
Natomiast, uwzględniając zarówno luki w prezentowanej kolekcji, jak i potrzeby
krajowej turystyki kulturowej, w najbliższych latach Redakcja szczególnie mocno
chciałaby koncentrować się na następujących zagadnieniach:
- sieciowe i partycypacyjne zarządzanie ofertą turystyki kulturowej, w tym inicjowanie
produktów i programów, zarządzanie sieciami lokalnymi, zaangażowanie różnych
grup interesariuszy w procesy decyzyjne, wprowadzanie standardów jakości usług
(i interpretacji zasobów) w warunkach organizacji nie-hierarchicznych i zrzeszających
ludzi i podmioty o różnym
poziomie przygotowania merytorycznego ale także
147
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
rozmaitym poziomie otwartości na potrzeby turystyki i formy eksploatacji
turystycznej,
- ekonomiczne aspekty tworzenia, funkcjonowania i sprzedaży jej oferty,
- zastosowanie nowoczesnych metod i technologii w zarządzaniu w TK (w tym
gromadzenie i wykorzystanie wielkich zbiorów danych,
- tworzenie adaptowanie i wykorzystanie przez organizacje zarządcze elektronicznych
platform zarządczych i inne formy automatyzacji oraz wirtualizacji zarządzania
ofertą, transakcjami i kontaktami z klientem,
- zarządzanie kadrami turystyki kulturowej, w tym nowoczesne metody kształcenia
/ treningu pilotów wycieczek, przewodników turystycznych, gospodarzy zasobów
w roli ich interpretatorów i oferentów usług, usługodawców uczestniczących
w lokalnych pakietach, członków ekomuzeów i szlaków turystycznych, osób
zajmujących się informacją turystyczną i tworzeniem treści marketingowych i innych,
- tworzenie indywidualnych, a także spersonalizowanych ofert dla turystów
kulturowych i zarządzanie nimi (w tym zarządzanie pakietami miejskimi, lokalnymi,
tematycznymi, kreatywnymi, pobytowymi oraz marketing relacyjny i marketing
treści)
- rozwijanie oferty zrównoważonej turystyki kulturowej szczególnie w miejscach
i obszarach, gdzie już dostrzega się negatywne oddziaływanie turystyki masowej, albo
tylko zbyt intensywnej i protestuje przeciw niemu
- dostosowanie oferty TK do postulatów ochrony środowiska, ograniczenia
szkodliwych emisji oraz skutków masowych przemieszczeń, dewastacji i zaśmiecania,
w tym marketing takich przyjaznych planecie produktów, a nawet całych form
organizacji TK w stosunku do nowych grup turystów,
- zarządzanie eksploracyjnymi i autonomicznymi formami aktywności turystycznej,
w tym wykorzystanie wielofunkcyjnych aplikacji opartych na technologiach VR i AR,
programów lojalnościowych i popularyzacyjnych, form grywalnych,
- działalność wyspecjalizowanych touroperatorów turystyki kulturowej, w tym
oferentów wycieczek w małych grupach i formy ich marketingu, z naciskiem na
relacje z klientem w środowisku wirtualnym, obsługę nieformalnych grup
społecznościowych i środowisk zainteresowanych oraz angażujących się tematycznie,
oraz
148
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
- nowoczesne formy interpretacji dziedzictwa i kreowania jego doświadczeń
w turystyce kulturowej, w tym doświadczeń z grupy immersyjnych i kreatywnych (te
teksty znajdą się docelowo w innej kolekcji).
Redakcja „Turystyki Kulturowej” zaprasza badaczy, praktyków i innych potencjalnych
autorów do składania takich tekstów do publikacji w naszym czasopiśmie, przewiduje
także przygotowanie numerów tematycznych poświęconych przynajmniej niektórym
z wymienionych powyżej obszarów problemowych.
Bibliografia (tekstów zewnętrznych)
Allen J., O'Toole W., Harris R., McDonnell I., 2010, Festival and Special Event
Management, Wiley & Sons, Hoboken, New Jersey
Alvarez M. Yüksel A., Go F., 2016, Heritage Tourism Destination. Preservation,
Communication and Development, Cabi, Wallingford UK
Ashworth, G., Tunbridge, J. E., 1990, The Tourist-Historic City. Retrospect and Prospect of
Managing the Heritage City, Belhaven, London
Barańska K., 2013, Muzeum w sieci znaczeń. Zarządzanie z perspektywy nauk
humanistycznych, Attyka, Kraków
Buczkowska K., 2014, Portret współczesnego turysty kulturowego, AWF, Poznań
Bywater, M., 1993, The market for cultural tourism in Europe, “Travel and Tourism
Analyst” t. 6, 30-46
Chhabra D., 2009, Sustainable Marketing of Cultural and Heritage Tourism, Wyd.
Routledge, Oxford
Celuch K., 2014, Zarządzanie i organizacja przemysłu spotkań w Polsce, Vistula, Warszawa
Dwyer L., Wickens E., 2013, Event Tourism and Cultural Tourism. Issues and debates,
Routledge, Oxon
EICR 2020 www - lista analiz i raportów Instytutu Szlaków Kulturowych Rady Europe w
Luksemburgu - www.coe.int/en/web/cultural-routes/publications
Gaweł Ł., 2011, Szlaki dziedzictwa kulturowego. Teoria i praktyka zarządzania, Wyd. UJ,
Kraków
Gaweł Ł., Pokojska W., Pudełko A. (red.), 2016a, Zarządzanie dziedzictwem. Problemy,
obszary, definicje, Attyka, Kraków
Gaweł Ł., Pokojska W., Pudełko A. (red.), 2016b, Ochrona i zarządzanie dziedzictwem
kulturowym, Attyka, Kraków
Getz D., 1997, Event management and event tourism, Cognizant Corporation, New York
149
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
Gołuchowski J. Spyra Z. (red.), 2014, Zarządzanie w kulturze, sztuce i turystyce kulturowej,
CeDeWu, Warszawa
Hargrove Ch., 2017, Cultural Heritage Tourism. Five Steps for Success and sustainability,
Rowman & Littlefield, Lanham - Baulder - New York - London
Harill R., 2005, Fundamentals of Destination Management and Marketing, The Education
Institute of the American Hotel & Lodging Association, Lansing MI
Hausmann A., 2001, Besucherorientierung von Museen unter Einsatz des Benchmarking,
Transcript, Bielefeld
Hayllar B., Griffin T., Edwards D. (red.), 2008, City Spaces – Tourist Places: Urban Tourism
Precincts, Elsevier, Oxford
Heinze T., 2002, Kultursponsoring, Museumsmarketing, Kulturtourismus. Ein Leitfaden für
Museumsmanager, Woehler, Wiesbaden
Hochleitner J., (red.), 2016, Wyzwania turystyki kulturowej w Malborku, Wyd. MZ,
Malbork
JHT 2020 www - witryna czasopisma naukowego Journal of Heritage Tourism z kompletnym
archiwum - www.tandfonline.com/loi/rjht20/current
JIR 2020 www - witryna czasopisma naukowego Journal of Interpretation Research z
kompletnym archiwum - www.interpnet.com/JIR
Judd D.R., Fainstein S.S. (red.), 1999, The Tourist City, Yale University Press, New Haven,
London
Kachniewska M., 2002, Zarządzanie jakością usług turystycznych, Difin, Warszawa
Kazimierczak M. (red.) 2012, Turystyka kulturowa w regionie lubuskim, PWSZ w
Sulechowie, Sulechów
Kędziora A., 2013, Zarządzanie pamięcią o artyście na przykładzie szlaku kulturowego,
„Problemy zarządzania”, vol. 11, nr 4, s. 101-112
Kowalczyk A., 2009, Proces przekształcania zasobów kulturowych w atrakcje turystyczne
(na przykładzie zagospodarowywania turystycznego pól bitewnych), [w:] A Stasiak
(red.), Kultura i turystyka. Razem, ale jak, ROTWŁ, Łódź, s. 33-46
Kowalczyk A. (red.), 2010, Turystyka zrównoważona, WN PWN, Warszawa
Kozak N, Kozak M. (red.), 2019, Tourist Destination Management: Instruments, Products,
and Case Studies (Tourism, Hospitality & Event Management), Springer Switzerland
AG
Krakowiak B., Stasiak A., Włodarczyk B (red.) Kultura i turystyka. Miejsca spotkań,
ROTWŁ, Łódź 2013
150
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
Kroplewski Z., Panasiuk A. (red.), 2010, Turystyka Religijna, WN Uniwersytetu
Szczecińskiego (t. 765), Szczecin
Kroplewski
Z.,
Panasiuk
A.
(red.),
2011,
Turystyka
Religijna.
Zagadnienia
interdyscyplinarne, WN Uniwersytetu Szczecińskiego (t. 647), Szczecin
Kruczek Z., 2011a, Atrakcje turystyczne. Fenomen, typologia, metody badań, Proksenia,
Kraków
Kruczek Z (red.), 2011b, Piloci i przewodnicy na styku kultur, Proksenia, Kraków
Kruczek Z., Maciąg J., 2017, Możliwości wykorzystania Normy ISO 18065:2015 do
zarządzania jakością usług turystycznych w polskich parkach kulturowych,
„Turystyka Kulturowa” nr 1, s. 184-201
Leask A., Fyall A. (red.), 2006, Managing World Heritage Sites, Elsevier, Oxford-Burlington
Leslie, D., Sigala M. (red.), 2005, International Cultural Tourism. Management,
implications and cases, Butterworth-Heinemann, Oxford
McCormick R., 2014, Marketing Cultural and Heritage Tourism: A World of Opportunity,
Left Coast Press, Walnut Creek, US
McKercher B., Du Cros H., 2002, Cultural Tourism: The Partnership Between Tourism and
Cultural Heritage Management, Routledge, London - New York
McLean F., 1997, Marketing the Museum, Routledge, London-New York
Merriman T., Brochu L.,2005, Management of Interpretive Sites: Developing Sustainable
Operations Through Effective Leadership, NAI, For Collins
Mikos v. Rohrscheidt A., 2010b, Regionalne szlaki tematyczne. Idea, potencjał, organizacja,
Proksenia, Kraków
Mikos v. Rohrscheidt A. (red.), 2011a, Obcy w Poznaniu. Historyczna metropolia jako
ośrodek miejskiej turystyki kulturowej, Proksenia/KulTour.pl, Kraków/Poznań
Mikos v. Rohrscheidt A., 2013a, Szlak Piastowski w przebudowie. Struktura, zarządzanie,
oferta kulturowo-turystyczna, Proksenia, Kraków
Mikos v. Rohrscheidt A., 2013b, Turystyka kulturowa w dobie przyspieszonej zmiany.
Problemy zarządzania, promocji i badań turystyki kulturowej w Polsce, KulTour.pl,
Poznań
Mikos v. Rohrscheidt A., 2014a, Funkcjonowanie polskich pomników historii w ramach
szlaków turystyczno-kulturowych na przykładzie Szlaku Piastowskiego, [w:] J.
Wyleżałek (red.), Podróże i turystyka w perspektywie społecznej, filozoficznej i
pedagogicznej. Człowiek w globalizującym się społeczeństwie, Tom I, WSTiJO,
Warszawa 2014, tom I, s. 235-269
151
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
Mikos v. Rohrscheidt A., 2014b, Współczesne przewodnictwo miejskie. Metodyka i
organizacja interpretacji dziedzictwa, Proksenia / KulTour.pl, Kraków-Poznań
Mikos v. Rohrscheidt A., 2016a, Przyroda w turystyce kulturowej. Programy, oferty,
zagospodarowanie walorów i obszarów, „Turystyka Kulturowa”, Nr 1, s. 6-46
Mikos v. Rohrscheidt A., 2020a, Zarządzanie w turystyce kulturowej, t. I. Konteksty,
koncepcje, strategie, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań
Mikos v. Rohrscheidt A., 2020b, Zarządzanie w turystyce kulturowej, t. II. Obszary, relacje,
oferta, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań
Morrison A.M., 2013, Marketing and Managing Tourism Destinations, Routledge, London
Nahrstedt W., 1997, Kulturtourismus, FernUniversität Hagen
Niemczyk A., 2012, Zróżnicowanie zachowań konsumentów na rynku turystyki kulturowej,
Wyd. AE, Kraków
Nowacki M, 2012a, Atrakcje turystyczne: koncepcje, stan, determinanty zadowolenia osób
zwiedzających, AWF Poznań
Park H. y., 2014, Heritage Tourism, Routledge, London - New York
Pastorelli J., 2003, Enriching the Experience – An Interpretative Approach to Tour Guiding,
Pearson Education Australia, French Forest
Pawlicz A., 2008, Promocja produktu turystycznego. Turystyka miejska, Difin, Warszawa
Pawlicz A., 2012, Zastosowanie technik yield management w komercjalizacji turystyki
kulturowej, „Turystyka Kulturowa, nr 1, s.5-18
Pedersen A., 2002, Managing Tourism at World Heritage Sites: A Practical Manual for World
Heritage Site Managers, UNESCO World Heritage Centre, Paris
Peterson D., 2016, Tourism Development and Destination Management, Clanrye
International, New York
Piotrowski P., Czernek K., 2017, Współpraca na Szlaku Zabytków Techniki Województwa
Śląskiego z wykorzystaniem analizy sieci społecznych, „Turystyka Kulturowa” nr 1, s.
160-170
Pompl W., Lieb M. G. (red.), 1997, Qualitätsmanagement im Tourismus, Oldenbourg
Prentice R.C., 1993, Tourism and Heritage Attractions, Routledge, London
Pröbstle Y., 2014, Kulturtouristen. Eine Typologie, Springer VS, Wiesbaden
Purchla J., (red.), 2011, Zarządzanie miejscami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa
UNESCO w Polsce i w Norwegii, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków
Raj R., Griffin K, 2015, Religious Tourism and Pilgrimage Management. An International
Perspective, CABI, Wallingford
152
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
Richards G., 1996, Production and consumption of European cultural tourism „Annals of
Tourism Research”, vol. 23, nr 2, s. 261-283
Richards G. (red.), 2007, Cultural Tourism. Global and Local Perspectives, Haworth,
Hospitality Press, New York
Robinson M., Evans N., Callaghan P. (red.), 1996, Managing cultural resources for the
tourist, The Centre for Travel and Tourism and Business Education Publishers,
Sunderland
Schmude J, Trono A., 2003, Routes for tourism and culture. Some examples for creating
thematic routes from Italy, Greece, Portugal and Germany Seria: Beiträge zur
Wirtschaftsgeographie, Regensburg, Band 5, Wyd. Universität Regensburg
Shackley M., 2001, Managing sacred sites: Service provision and visitor experience,
Continuum, London
Silberberg T., 1995, Cultural tourism and business opportunities for museum and heritage
sites, "Tourism Management", nr 16(5), s. 361-365
Smith M.K., Richards G. (red.), 2013, The Routledge Handbook of Cultural Tourism,
Routledge, Abingdon - NewYork
Smith M.K., 2009, Issues in cultural tourism studies, Routledge, London
Spirou C., 2011, Urban tourism and urban change. Cities in a global economy, Routledge,
New York
Steinecke
A.,
2007,
Kulturtourismus.
Marktstrukturen,
Fallstudien,
Perspektiven,
Oldenburg, München-Wien
Steinecke A., 2009, Themenwelten in Kulturtourismus. Marktstrukturen, MarketingManagement, Trends, Oldenbourg, München
Steinecke A., 2013a, Management und Marketing im Kulturtourismus. Basiswissen –
Praxisbeispiele – Checklisten, Springer VS, Wiesbaden
Szczepanowski A., 2015, Ekonomika turystyki kulturowej, Difin, Warszawa
Timothy D.J., Boyd S.W., 2003, Heritage Tourism, Pearson Education, Harlow UK
Timothy D.J. Olsen D.H. (red.), 2006, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, Routledge,
London
UNWTO
Definitions
2018,
Committee
on
Tourism
and
Competitiveness
(CTC),
http://cf.cdn.unwto.org/sites/all/files/pdf/unwto_tourism_definitions.pdf
Weiler B., Black R., 2015, Tour Guiding Research. Insights, Issues and Implications,
Channel View Publications, Bristol – Buffalo - Toronto
153
Turystyka Kulturowa nr 6 (117) listopad - grudzień 2020
www.turystykakulturowa.org
Widawski K. (red.) 2009, Turystyka kulturowa na Dolnym Śląsku – wybrane aspekty,
Instytut GiRR UWr, Wrocław
Widawski K. (red.), 2011, Turystyka kulturowa na Dolnym Śląsku – wybrane aspekty, tom
II, Instytut GiRR UWr, Wrocław
Zmyślony P., 2009, Ekonomiczne aspekty kształtowania rozwoju turystyki kulturowej, [w:]
K. Buczkowska A Mikos v. Rohrscheidt (red.) Współczesne formy turystyki kulturowej,
AWF Poznań, s. 452-469
Zmyślony P., 2015, Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast, Proksenia,
Kraków
154