SPRAWOZDANIA ARCHEOLOGICZNE 59,2007 PL ISSN 0081-3834 R E V I E W S zusrnligfecbaSRML Marcin Szeliga ( L u b l i n ) zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA (review) M a r c i n W ą s ,zywutsrponmlkjihgfedcbaWVUTPMIC Technologia krzemieniarstwa kulturyjanislawickiej, Łódź 20 0 5, 271 pages, 110 illustrations, 11 tables and 3 colour photographs in the text Lithic techn ology of the Late Mesolithic have been discussed on m an y occasion in syn­ thetic works (e.g. Kozłowski 1972, 136 ­14 0 ), presen tation of archaeological sites, and in elaboration s of individual assem blages (e.g. Ginter 1975, 2 72 ­2 79 ; Dom ańska 1991, 3 6 ­ 40 ). H owever, it has been treated rather as a side subject than a goal of dedicated studies. The refitting m ethod reflects this situation . Despite its kn owledge and its occasion al ap­ plication in studying assem blages from the Middle Stone Age, also of the J an isławice cul­ ture (e.g. Chm ielewska 1954, Fig. 12, Plates I V­V; Gin ter 1975, Plates IV, VII, XI; Schild et al. 1975, Plates XII, XIII, XVII, XVIII; Tom aszewski 198 6, 2 4 2 ­2 4 3), it has never becam e a basic tool in analyses of lithic inventories. The work under review aim s at the m on ographic characteristics of chipping techn olo­ gies utilized in Late Mesolithic, in the taxon om ic unit defin ed as the "J anisławice culture" or as the Vistula circle" (Krukowski 1939­1948 ; Kozłowski 1964). It is based on lithic refits from thee excavated and published sites of the culture in question : Wistka Szlachecka III/ 60 , Dęby 29, Kujawsko­Pom orskie voivodship (Schild et al. 19 75,12 9 ­14 0 ; Dom ańska 1991), and Gwoździec 9, Podkarpackie voivodship (Libera, Talar 1990 ). The work is a con­ cise version of the doctorate dissertation written in the Institute of Archaeology of the Łódź University accepted in 20 0 3, and also a com prehensive sum m ing­up of authors studies fo­ cused on Mesolithic lithic industries, results of wh ich have been already presented in the literature (Wąs 20 0 2; 20 0 7). The work com prises seven parts (I­VII) in which detailed question are discussed within chapters and sub­chapters. It is sum m ed­up by short Podsumowanie (VIII), and com pleted by an English sum m ary and bibliographic list. Parts I and II are introductory. They present the actual state of research on the J anisławice culture and its lithic technology (I. Wprowa­ dzenie), as well a brief characteristic of m ain m ethods of analyses and classification of http://www.rcin.org.pl 510 M a r c i n Szeliga lithic in ven tories zywutsrponmlkjihgfedcbaWVUTPMIC (II. Metodyka badań technologii krzemieniarskiej. teoretyczne). Uwarunkowania We also find here basic ter m in ology utilized in the wor k (p. 16 ­17). Part III (Charakterystyka i ocena bazy źródłowej) is a certain kind of in tr oduction to the preface to the pr oper an alysis of th e m aterial eviden ces. In its pr eface (p. 27) th e au­ th or presen ts criteria he used in selection of in ven tories optim al for realization of h is goal. Th e m ost im portan t are: a relative cultural h om ogen eity, raw m aterial diversity an d con­ cen trated deposition of the m aterial allowin g collectin g refits. Th an follows a br ief descrip­ tion of each site that in cludes — besid es research h istory — a m ore detailed pr esen tation of raw m aterial of in dividual in ven tories and criteria of selection of the m ater ial related to its variety. On ly artifacts of rock prevailin g in assem blages, i.e. of the ch ocolate flin t in Dębe (78 .8 % of all lithic artifacts), the Swieciech ów flint in Gwoździec (8 5.3%), an d the Baltic erratic flint in Wistka Szlach ecka (alm ost 10 0 %), have been selected for fu r th er an alyses, wh ile th ose of m uch less fr equen t raw m aterial (Table 1 an d 2, p. 29, 33) have been excluded. Th ey con stitute an adm ixture eith er of youn ger ch ron ology (Neolith ic, the Bron ze Age), or th eir cultural affiliation is un certain (they lack for m s typical for the J an isławice culture). Th ere have been also excluded burn t artifacts, with a few exception s of pieces for m in g refits with artifacts of prevailin g rocks. Raw m aterials of in ven tor ies fr om Dęby an d Wistka Szlach ecka h ave been addition ally sub­divided. Th is pr ocedu r e, m eth odologically ver y im portan t in studyin g of refits, determ in es fu r th er an alyses. In the case of Dęby the auth or sin gles out to var ian ts of the ch ocolate flint: dark (C) an d ligh t (J ), cor r espon din g with gr ou ps VI an d VII of this rock, recogn ized m ain ly in the vicin ity of Oroń sk, Mazowieckie voivodsh ip (Schild 19 71,11­13 ). Ar tifacts m ade of th ese t wo var ian ts are bein g treated as separate in ven tories. Th e Baltic flint fr om Wistka Szlach ecka falls ­ accordin g to the auth or — in to 8 sub­varian ts with in two m ain groups: ligh t an d dar k. It is only a supplem en tary procedure helpin g to divide the analyzed m aterial in to less n um erous collections prior to refitting. It has not been utilized in furth er analyses. Rather aston ishin g is a d iffer en t approach to the Gwoździec in ven tory. In th is case all artifacts m ade of gray rocks of the Turon ian age have been in cluded in to on e category referred as th e Świeciech ów flint (p. 33), despite the fact the origin al publication of the eviden ces m en tion s also the Gościeradów flint (Libera, Talar 1990 , 65). Th e auth or com es back to th is question in fu r ­ ther part of his work (p. 225) wh ile discussin g the supply of people of th e J an islawice cul­ ture with the Świeciech ów flint. Accor d in g to h is view a precise discrim in ation of th ese two varian ts is very difficult due to their m acroscopic sim ilarity. Part III of the work id con cluded by a brief characteristic of results of an alyses with refittin g m eth od. In each collection artifacts gen erally related to exploitation of rock ch un ks (pre­sh apin g, blade ch ippin g, core reparation s an d tr an sfor m ation s) prevail. Mu ch less fr equ en t are refits of broken blades, refits related to tool production an d th er m al br eaks (Fig. 5). Refits of two elem en ts d om in ate. Th er e h ave been registered a few assem ­ blages of m ore th en 20 elem en ts an d — sporadically — of m ore th en 40 (p. 36). Effective­ ness of the applied m eth od for in dividual in ven tories is clearly illustrated on the qu an tity­ http://www.rcin.org.pl Reviews 511 percen tage table (p. 37). It should be observed, h owever, th at in the case of Dęby a presen ­ tation with relation to variation of the chocolate flin t (treated in the wor k as in dividual assem blages) — n ot to the wh ole collection — seem s to be m ore ju stified . Apart from quan titative and qualitative refit characteristics there have been presen ted an evident and logical system of their classification within typological groups, reflectin g stages of the production process and various procedures related to con vertin g raw m aterial identi­ fied in assem blages (p. 37). It has been applied in the next, the m ost spacious part of the work zywutsrponm (IV. Materiały), focused on an alyses of refits. Within in dividual in ven tories (i.e. Dęby C, Dęby J , Gwoździec, Wistka Szlachecka) there have been presen ted all registered techn ologi­ cal groups of refits in orders related to their position in the production process. Th erefore, we find h ere — descr ibed separately — refits docum en tin g in itial pr e­sh apin g, core exploi­ tation proper, pr epar in g strikin g platfor m s an d strikin g faces, an d also con vertin g blade cores in to flake cor es and pr oduction / m odification of tools (separately tools on blades, on flakes an d on rock ch un ks). Addition ally, the have been described refits of arm atures an d m icro­burin s, an d th ose of blade blan ks, represen tin g both partition and fractures. An alysis of each refit begin s w i t h in for m ation on n u m ber and m or ph ology of refittin g artifacts (typological classification ). Th e m ost im portan t descriptive part is focused on iden tification of th e production stage to wh ich a given refit is related an d recon struction of this stage on basis of its com pon en ts, or — m ore exactly — on m utual relation s between artifacts an d or der of th eir appearan ce. It is accom pan ied by in terpretation of all m easures proceedin g a given production stage or sim ultan eous to it, written on artifacts (e.g. traces of rubbin g or tr im m in g the strikin g platform edge) or deducted fr om th eir for m s or com ­ position of refittin g parts (e.g. step­like overlappin g of r eju ven ation flakes as an in direct eviden ce of d etach in g flakes in the m ean tim e). Ad van tageou s for th e reader are illustration s of all an alyzed refits. Th ey give an in sight to subsequen tly described procedures and refits, and allow verification of data in the an a­ lytical part. Com m en d ator y are also for m s of the pr esen tation , n am ely placin g tables with ­ in text n ext to relevan t refit description s and not pr esen tin g var ious refit categories on on e table. A sole exception to the rule has been applied to refits on on e artifact of a sm all size (e.g. Fig. 15). H owever, not un ifor m figure scale and var iou s graphic presen tation of refits of com posed of a great n um ber of elem en ts glued togeth er (e.g. Fig. 8, 10 , 28 ) deserved som e critical r em ar ks. Despite the fact th at such blocks are always illustr ated in m u lti­ direction al pr ojection s, they are ver y often — due to th eir sm all sizes an d am oun t of com ­ pon en ts — n ot quite clear. It im pedes to a certain degree followin g the wh ole sequen ce of tech n ical pr oced u r es related to a given refit and described in the text. H owever, it is rele­ van t not to m an y oth er wor ks dealin g with refits of lith ic artifacts and it is n ot related to deficien t gr aph ic abilities or auth ors' n egligen ce. It is regrettable that in th e reviewed book no attem pt h as been m ade to find an d altern ative solution to th is com plex problem , e.g. by filling outlin es of in dividual artifacts (or groups related to th e sam e m easur es or sequen ces of m easures) with var ious sh ades of gray. http://www.rcin.org.pl 512 M a r c i n Szeliga Rem ain in g with graph ics of part IV we n otice m an y elem en ts ver y im por tan t fr om an alytical poin t of view. Each refit is illustr ated in a tech n ological con ven tion , i.e. its pro­ jection s reflect origin al position s of all refit com pon en ts. In con sequ en ce, in subsequen t parts of the wor k blades an d blade tools are always presen ted with strikin g platfor m s poin ted up. Man y artifacts (blades, flakes, an d tools) with pr eser ved pr oxim al parts have been also illustrated on ven tral sides wh ich bear m an y im portan t t r aces of tech n iqu es ap­ plied for th eir detach in g. In the case of blad es (both in dividual an d fr om refits) we find as well drawin gs of strikin g platform faces. On several occasion s on th e sam e figure th ere are illustrated, besides the refit proper, also th eir in dividual com pon en ts (e.g. Fig 1o, 27: 2) or th eir gr ou ps (e.g. Fig. 7,12 :1). It is h elpfu l for better presen tation of specific tech n ological question dealt in the text. In relation to th is question , in no par ts of th e wor k the auth or gives in for m ation on selection of the m aterial applied for h is pu r pose. We sh ould be also n otice cer tain discre­ pan cies in com par in g the n um ber of refits presen ted in IV with in for m ation in tables in part III (Table 3, p. 37). In reality, th e Gwoźd ziec in ven tory yielded 61 refits com posed of 166 artifacts (not 86 an d 231 respectively), th at of Wistka Szlach ecka ­ 53 of 215 (n ot 93 an d 310 ). From Dębe we h ave altogeth er 117 refits of 463 elem en ts (n ot 197 an d 647), with 69 (233 elem en ts) of the light varian t of the ch ocolate flint an d 48 (230 elem en ts) of the dark varian t of the sam e rock. Alth ou gh th ese false calculation s h ave caused an er r on eou s assessm en t of percen tage in dexes of in dividual in ven tories (Table 3), th ey h ave n o im por ­ tan t con sequen ces an d sh ould be ter m ed as m in or, as m uch u n fr equ en ted typin g m istakes an d errors in refit drawin gs. Th e latter cause n o problem for a cau tiou s reader, especially because th ey are related to refits presen ted on the sam e tables. Observation of obtain ed refits h ave lead to determ in in g the m ost im portan t m or p h o­ logical elem en ts of in dividual categories of the m aterial, h elpful in su bsequ en t an alyses of other (not refitted) lithic artifacts, aim in g at determ in in g th eir r elation s with stages of th e production process. In part VzywutsrponmlkjihgfedcbaWVUTPMIC (Próba charakterystyki i określenia genezy wytworów) technologicznej artifacts h ave been ch ar acter ized within two basic gr ou ps: n on ­tool for m s an d tools. In the first on e an alyzed are cores, blades, an d flakes lin ked with core pr e­sh apin g, reparation , an d tr an sfor m ation of strikin g platfor m s an d faces, an d also blade blan ks, u n ­ determ in ed flakes an d percussion bu lb chips. Th e secon d gr oup in cludes en tirely typ o­ logical tools. Each tim e specific artifact categories are ch aracterized com m on ly for all in ­ ven tories an d — in the sam e tim e — a com par ison is m ade between th em . Such a pr oce­ dure com plies with prelim in aries defin ed for this part assum in g distin guish in g for m s featurin g distin ctive traits of the tech n ology of the J an isławice cultur e (p. 126). An alyzed m orph om etric features of artifacts are presen ted on tables an d gr ap h s, facilitatin g com ­ parison of th eir fr equ en cy in in dividual in ven tories. A stress has been m ade on obser va­ tion s of ven tr al parts n ext to strikin g platfor m s of blad es an d flakes', focu sin g on su ch tech n ical attributes as percussion bu lbs, bulbar scars, lips, or splits. Im por tan t is also an a­ lysis of ven tral distal part of flake for m s an d cor r espon din g n egatives on cores an d d or sal http://www.rcin.org.pl Reviews 513 flake faces. Th ese elem en ts appear to be very u sefu l for an alyses of tech n ical aspects of stone kn appin g an d recon struction of production tech n iqu es in in dividual in ven tories, presen ted fu r th er in the work. Characteristics of the non­tool group begin s by presen tation of blade cores, represen ted in an alyzed in ven tor ies by few com plete cores, fr agm en t s assem bled an d glued togeth er, and prevailin g the so­called gh ost­cores (Table 4, p. 128 ). On the basis of strikin g platfor m two basic core types h ave been sin gled out: for m s wit h oval platfor m an d m ore fr equen t standardized form s with oblong platform , defined as "classic J anisławice­type cores" (p. 129). The other for m s are represen ted by few cores with altered per cussion direction . Accor din g to the auth or they resulted fr om tr an sfor m ation of on e of th e basic for m s. In addition , in Dęby and Wistka Szlach ecka sin gle exam ples of pen cil­like cores h ave been registered. On the basis on th orough exam in ation of strikin g p latfor m s of "classic J an isławice­ type cor es" this elem en t h as been divided in to active an d passive parts, strictly reflectin g its dual ch aracter, differ en t use in ten sity an d var iou s types of pr epar ation (p. 131, Fig. 56). Con sequen tly, n egatives of r ejuven ation flakes applied for sh apin g both zon es are ver y diverse in size, n um ber, and percussion direction . Th e active strikin g platfor m locates next to the strikin g platform edge. It is related to fine trim m in g fr om the direction of the strikin g face du r in g detach in g blades an d correction of the per cu ssion an gle. Th e other part pf the platfor m (passive) is distin guished by bigger n egatives of m assive r ejuven ation flakes de­ tach ed exclusively fr om the side and back faces (p. 131). Th e division described above finds its con fir m ation an d ju stification in the followin g part of the work devoted to an alysis of artifacts related to preparation of blade core strikin g platfor m s. Th ey con stitute the m ost fr equen t category of the so­called tech n ical for m s with in in dividual in ven tories. Classification of r eju ven ation flakes based on an alyses of strikin g platfor m s an d direction s of n egatives on dorsal faces in dicates that th ey are spe­ cific also in size: th ose detached from the from face, related to reduction of the active striking platform , are sm aller and thin n er than those detached fr om sides and lin ked with the passive p latfor m (p. 134). Rem arkable is iden tification in all an alyzed assem blages, on the groun d on m orph ology, rejuven ation flakes detached from the left and right sides (p. 132; Table 5). Categor y of tech n ical for m s in cludes also flake an d blad es lin ked with preparation , r epar ation , an d tr an sfor m ation of strikin g faces of blade cores. Th eir tech n ological origin h as been d eter m in ed on the basis of m orph ological ch aracteristics an d (in som e cases ex­ clusively) refits. In th e flake group th ere have been iden tified for m s fr om sh apin g crests, th in n in g upper par ts of cores, and fr om rem ovin g parts of strikin g faces — the so­called fakes of Typ e III B (Balcer 1975, 8 2), am on g th em Sub­Type IIIB4, distin guish ed by the auth or for th e pu r pose of h is wor k, represen ted by for m s detach ed fr om the strikin g face perpen dicularly to th e percussion direction (p. 14 4 ­14 5, Fig. 68). Blade form s, represented by p r im ar y crest blad es related to var ious pr epar ation (on e­ or two­sided blades) or adap­ tation (n atural crest blades) of pre­strikin g face, an d secon dar y crest blades fr om correc­ tion of exploited faces. Am on g the latter for m s rem arkable are artifacts bearin g blu n tin g http://www.rcin.org.pl 514 M a r c i n Szeliga m arks only in only in distal parts. They served, accordin g to the author, for purpose differen t th an secon dary crest blades, n am ely for n ar r owin g upper part of the strikin g face (not for correctin g its wh ole height). Both pr im ar y an d secon dary crest blad es are m ost frequen t in the Gwoździec in ven tory (Tables 7 an d 8 ). Blade blan ks in each in ven tory are represen ted m ain ly by var ious fr agm en t s and — to m uch sm aller exten t — by com plete for m s (Table 6). Th eir ch aracteristics ar e based con an alysis of selected m orphological elem en ts, schem atically illustrated (with correspon din g varian ts for better un der stan din g (Fig. 70 ). Frequen cy of subsequen t elem en ts h as been taken as a startin g poin t for ch aracteristics of blades on each site. It also ser ves for com ­ parison of the an alyzed in ven tories an d for dr awin g gen eral tech n ical an d tech n ological con clusion s. Especially em ph asized is com parative an alysis of tech n ical attr ibutes on ven ­ tral proxim al parts of blad es (i.e. per cussion bulbs, lips, bulbar scars, splits). Th er e have been determ in ed th at fr equ en cy of th ose elem en ts are in the an alyzed in ven tor ies alm ost iden tical (Fig. 71). It leads to th e con clusion th at blade ch ippin g was sim ilar on all three sites in question (p. 153). An alysis of blan ks is con cluded by an attem pt to d eter m in e and defin e m orph ological featu r es typical for blades of the J an isławice culture. It is based on observation of fr equ en cy of given featu r es on for m s obtain ed durin g proper, serial exploi­ tation of blades that were in fact the objective of th e wh ole production process. Descriptive presen tation m akes the m odel of the "J an isławice blade" even m ore eviden t (p. 162). An alysis on u n fr equ en ted flake core and th eir refits leads to in terestin g con clusion s Flake cores, con firm ed on each site (Table 9), represen t three types: with sin gle platform on rock ch un ks or big blad es, with ch an ged orien tation s, and blad e­flake cor es. In relation to the first group (the m ost fr equ en t) the auth or un derlin es difficulties in th eir precise classification an d gives altern ative in terpretation of these for m s: as tools with den ticulated wor kin g edge or for m s used in the sam e tim e as cores an d tools (p. 165). Th is pr oblem can ­ not be solved by refits with flakes th at m ight h ave been in ten tion al blan ks or waste fr om sh apin g "core tools" (p. 165). It refers m ain ly to Gwoździec an d Dęby in ven tories, wh er e n on e artifact of that kin d (with a sin gle exception ) was tr an sfor m ed by tool retouch in g. Th e oth er categories of flake cores, i.e. blad e­flake cores an d cores with ch an ges orien ta­ tion have been interpreted by accom pan yin g flakes, as related to initial and advan ces stages of exploitation of blade cores (p. 166) It sh ould be n oticed that pr od u cts of exploitation of flake cores could h ave been distin ­ guish ed due to refits. Despite th e fact that tech n ical attributes an d m or ph ological featu r es of parts next to the bulb are to a certain exten t u n ifor m within each in ven tory (Table 10 ), the observed con for m ities h ave not allowed to distin guish ed an alogous for m s with in n ot refittin g flakes. Difficulties of iden tification of tech n ological origin of artifacts are appli­ cable to the wh ole gr oup of flake for m s. Despite application of the refit m eth od u n iden ti­ fied flakes prevail in each in ven tory (p. 166). Ch aracteristics of the n on ­tool gr ou p are ter m in ated by bu lb chips, distin gu ish ed in Dęby an d Gwoździec. Th ey are in terpreted by th e auth or as acciden tal spalls detach ed http://www.rcin.org.pl Reviews 515 from bulbs of bigger flakes. Presen ce of t wo "p osit ive" sides m akes t h em m orph ologically close to in ten tion al fla kes of the Kom bewa type (p. 168 ). Typological tools an d side­pr oducts r elated t o th eir pr od u ction h a ve been included into the second gr ou p of artifacts. An alyt ical m et h od s applied for th eir exam in at ion are in general sim ilar to t h ose already d escr ibed . Tools t yp es are bein g ch ar act er ized within indi­ vidual in ven tories an d fu r t h er com par ed on t h is gr ou n d . Most d etailed ar e discussed ar­ matures and the J an isławice trian gles (with m icr obu r in s), due to in for m a t ion obtain ed during an alyses of r efits an d m or ph ological fea t u r es of th ese artifacts. Th e au th or com es to the con clusion t h a t obtain in g raw m ater ial for pr oduction of a r m a t u r es an d trian gles was not acciden tal bu t resulted fr om con sciou s, plan n ed, an d accu r ate exploitation fo­ cused on pr oduction of blad es of sim ilar m or p h om et r ic ch ar acter istics (p. 174). It is con­ firmed by r ecur r en ce of tech n ical specific t ech n ical attributes an d m icr om or p h ological features of strikin g p lat for m s of basic m icr obu r in s. The m ain ad van tage of this part of t h e wor k is recon struction su b seq u en t stages and methods of p r od u ction s of arm atures an d th e J an islawice trian gle, b a sed on refits (Rys. 90 ­91, p. 18 3). On t h is occasion the au t h or exp r esses the opin ion , b a cked b y h is own ex­ perim ents, that m icr obu r in s could not or igin at e as a result of p er cu ssion . In stead , he in­ terprets the m icr obu r in ­lead in g pr oced u r e as "n at u r al fr actur e caused b y in cr easin g n otch on a blade" (p. 171). Th u s he question s t h e legit im acy of d istin gu ish in g m icr obu r in s of percussion (Schild zywutsrponmlkjihgfedcbaWVUTPMIC et al 1975). A con vin cin g r econ str u ction of th is p r oced u r e is schem ati­ cally illustrated on p. 18 9 (Fig. 93). Refits of ar m atu r es of th e J an isławice t yp e wit h m icroburin s are im p or t a n t argum en ts in discussion on typ ological diversification of t h ese artifacts. Accor d in g to th e auth or the division in to for m s wit h base broken , n atu r al, an d retouch ed is related r at h er to techn o­ logy and raw m ater ial utilized th en to cu ltu r al affiliation or ch ron ology (p. 179). Obtain ed refits in dicate th at ar m atu r es with br oken base wer e m ade fr om lon ger blad es (Dęby, Gwoździec) and th at r etouch ed bases are lin ked with shorter for m s (Wistka Szlachecka). Arm atures with n atu r al base alm ost always h ave poin ts for m ed by an in accu r ate tran sver­ sal m icroburin fr act u r e. Th ese observation s lead to the con clusion t h at in th e an alyzed inventories true ar m atu r es are represen ted on ly b y for m s with n on ­r etou ch ed broken ba­ sis, while those wit h n atur al bases are in fa ct a pr od u ction waste (p. 18 4). Th er efor e, a ty­ pological diversity of th is tool group r esulted fr om var ious "procedure st r at egy" adopted for the size of blan ks an d related to raw m ater ial quality. In relation to oth er typological tools r em ar kable are con clusion s d er ived fr om an alysis of refits of blade bu r in s. Observed form con tin u ity with in in dividual ar t ifact s in dicates oc­ casional m ultiple r ep ar ation of tools with t h e sim ilar workin g parts (Fig. 25: 9) an d conse­ quen tly used for th e sam e work (although n ot n ecessarily for the sam e p u r p ose). Equally im portan t was obser vation related to r ecr eation on th e sam e blades con secu tive scrapin g edges after the accid en tal breakin g of t h e en dscr aper , observed in th e m aterial from Gwoździec (Fig. 3 6 : 1) . http://www.rcin.org.pl 516 M a r c i n Szeliga Question able is usin g by the author th e ter m "trun cation " in relation to bu r in trun ca­ tion (p. 190 ). Alth ou gh tech n ically not in correct (burin trun cation and t r u n cat ion s proper can be m orph ologically iden tical), it m ay cause a certain in for m ation con fu sion in this con text. In assem blages in question we find tr un cation blades with tr an sver sal tr un cation (p. 192) that are not in terpreted as pr e­for m s of burin s on trun cation (alth ou gh , th eoreti­ cally, they could h ave been in ten ded for th at pur pose). Im portan t observation s have been also m ade in relation to tools on flakes. Typological diversity of this group (especially of scrapers an d retouched flakes) is, accor din g to the au­ thor, as related to blan ks utilized for their production . For that purpose th er e wer e m ainly utilized side­products of the m ain production chain , i.e. flakes fr om pr epar ation , repara­ tion , an d tran sform ation of blade cores, not stan dardized in for m and size due th eir various techn ological origins. Utilization of preparation flakes for m an ufacturin g tools of th e com ­ m on use m ay also explain absence of any developed tren ds focused on production of flakes of special, pre­defin ed form s and size. i.e. lack of need for stan dardized flake tools (p. 195). Com pletin g an alyses the author draws gen er al con clusion s on tech n ological aspects of the assem blages in question an d to th eir com par ison with selected in ven tor ies of the J an isławice culture an d oth er Late Mesolith ic un its. In part VI zywutsrponmlkjihgfedcbaWVUT (Technologia inwentarzy) there have been presen ted a com plete scope of lithic production observed in each in ven to­ ries, recon structed on the basis of all data obtain ed fr om refits an d n ot refitted ar tifacts. As a result, gen eralize sch em es of lithic pr oduction ("operation al ch ain s") h ave been drawn . Th ey reveal a full spectrum of processin g­production products iden tified in an alyzed in­ ven tories, based on var ious raw m aterials (Fig. 9 8 ­10 1). In th is place we suggest certain com plem en tary pr ocedur es om itted by th e auth or. On on e h an d, we sh ould take in to ac­ coun t that blades an d flakes (in the case of Wistka Szlach ecka also rock ch u n ks) could have been utilized as fun ction al tools with out retouch . Th ese for m s, revealin g — am on g oth er featu r es — crushed traces on workin g edges, h ave been in dicated in tool str u ctu r es of an a­ lyzed in ven tories (Fig. 97). On the other h an d it would be useful — due to lack of tr aseo­ logical an alyses — to assum e a h ypoth etical possibility that fun ction al tools could h ave becom e parts of arch aeological con text im m ediately after th eir m an u factu r e, with ou t un ­ dergoin g th rough the utilization stage Obser vation s m ade so­far suggest th at such situa­ tion s are not exception al (Malecka­Kukawka 20 0 1). Com parison of m utual qualitative relation s between gen eralized "oper ation al ch ain s" of in dividual in ven tories leads to distin guish in g two strategies of exploitation of lith ic raw m aterial, related to its quality and size (p. 2 0 9 ­2 10 ). Th e first on e was focu sed m ain ly on exploitation of blade cores and tool production utilizin g blade an d flake blan ks. It is r epr e­ sen ted by both in ven tories fr om Dęby an d by th e m aterial fr om Gwoźd ziec, with certain diversity in the scope of in ten sity. It is r eflected by various len gth s of th e "oper ation al ch ain " (Dęby C — partial; Dęby J and Gwoździec — com plete). Th e secon d strategy is to be fou n d in Wistka Szlach ecka. It com prised full "operation al ch ain " with th r ee in d epen d en t production tren ds: of blades, flakes, an d ch u n ks (Fig. 10 2). http://www.rcin.org.pl Reviews 517 Observed in each in ven tories a recurren t sequen ce of an alogues production stages an d related procedures, m an ifested by the presen ce on artifacts m orph ologically close, con sti­ tute a base of the con cept of the "exploitation of the classic J an isławice core". Cores of that type have a un iform ch aracter in all exam in ed assem blages (p. 2 15­2 16 ). Th is part of the book is com plem en ted by a h ypoth etical recon struction of exploitation tech n iques based on experim en ts, an alysis of strikin g platform s of cores of th e J an isławice type, and tech n i­ cal attributes of blade and flake blan ks. In con sequen ce, the auth or assum es a co­existen ce in all an alyzed in ven tories the pressure techn ique an d th e in direct percussion for blade production and also com plem en tary percussion with use of in term ediate precurssor ap­ plied for shapin g active strikin g platform prior to blade exploitation proper. Flake ch ip­ pin g, best eviden ced in Wistka Szlach ecka, was im plem en ted en tirely by direct percussion with hard precursor (Table 11). Part VII zywutsrponmlkjihgfedcbaWVUTPMIC (Technologia krzemieniarstwa jako element kultury późnomezolitycznej) discusses a question of raw m aterial supply in the J an isławiec culture, in relation to rock prevailin g in in dividual in ven tories. Th e issue is focu sed on obtain in g and selection of n atural rock con cretion s and their in itial tr an sfor m ation s. As referen ce poin ts the auth or takes refits of artifacts fr om prelim in ary sh apin g of ch un ks an d th eir initial exploitation , represen ted on each site. Decisive here are sim ilarities in m or ph ology an d ways of sh apin g pre­cores observed in Dęby 29 and in Tom aszów II, Mazowieckie voivodship. They indicate the existen ce of a un ifor m con cept of preparation of plate­like con cretion s of the ch ocolate flin t for subsequen t exploitation for blades. It leads the auth or to puttin g for war d a hy­ poth esis of raw m aterial an d con n ection al lin ks between both n am ed sites, reflectin g po­ ten tial genetic relations of Late Mesolithic inventories fr om Kuyavia and southern Mazovia (p. 224). An attem pt h as also been m ade to refer observation s on lithic tech n ology of the J an isławice culture m ade durin g exam in ation s of the an alyzed in ven tories with other as­ sem blages of the sam e culture. As no com plete com parative tech n ological an alysis can presen tly m ade due to in adequate elaboration of m aterials fr om oth er sites, the author con cen trates his atten tion on discern in g elem en ts of tech n ological con cepts of exploita­ tion of cores of the J an isławice type, defin ed for Dęby, Gwoździec, an d Wistka Szlachecka. He com es to the con clusion that m ajority of J an isławice in ven tories represen t the sam e tech n ological tradition , reflected in the con cept of blade blan k production (p. 229). Iden ­ tification of products related to th is con cept should be ver y im portan t for correct taxo­ n om ic classification of other in ven tories, due to their an alytical poten tials sim ilar (or bet­ ter ) to those possessed by characteristic tool form s, such as arm atures or trian gles (p. 235). Th ese rem arks can be taken as an im portan t con clusion of the wor k. Poin tin g out an in terpretative poten tial of n on ­tool artifacts, revealed in the con text of th e un ified core exploitation in the J an isławice culture, is Su m m in g­u p ch aracteristics of Mar cin Wąs' book it should be un derlin ed that it is the first m on ographic work of the Polish archaeology focused on lithic technology based entirely on analyses of refits. Its basic objective http://www.rcin.org.pl 518 M a r c i n Szeliga was the recon struction of the production pr ocess of the Late Mesolithic J an isławice cul­ ture in relation to var ious type of raw m aterial. Th e auth or succeeded in this task, despite seem in gly poor eviden ces, represen ted by th ree in ven tories of th e culture in qu estion . Certain ly, the review book does not fath om all question s related to lithic tech n ology of the J an isławice culture, especially its ch ron ological an d territorial aspects. An ywa y, the auth or does n ot m ake any attem pts in th is direction in any part of his work. A u n ifor m picture of the J an isławice ch ippin g tech n ology in the Vistula River basin , d r awn on the basis of the exam in ed in ven tories, com bin ed with som e suggestion s related to oth er areas, con stitutes a good referen ce poin t for fu tu r e an alyses of other assem blages — n ot on ly of the culture in question , but also of other Late Mesolith ic un its. It open s also vast com par a­ tive­in terpretation possibilities in studies of lithic in dustries of th e Early Neolith ic period, apparen tly featur in g several sim ilarities in the scope of tech n ology and raw m ater ial. In relation to auth or's rem arks at the en d ofzywutsrponmlkjihgfedcbaWVUTPMIC Podsumowanie it sh ould be n oticed th at such a return to sources are not on ly reason able option , but — con siderin g fin al effects — n ecessity in studyin g Mesolithic eviden ces, bu t also fr om the wh ole Ston e Age. zywutsrponmlk Tr a ns l a t e d b y Je r z y Ko p a c z zus References zywutsrponmlkjihgedcbaWUTSRPOML B a l c e r B. 1 9 7 5 . Kr z e mi e ń ś wi e c i e c ho ws k i w k ul t ur z e p uc ha r ó w l e j k o wa t y c h. Ek s p l o a t a c j a , obr óbka i r o z p r z e s t r z e ni e ni e . W r o c ł a w . Chmielewska M. 1954. Grób kultury tardenoaskiej w Janisławicach, pow. Skierniewice. Wi a d o mo ś c i Ar c he o l o g i c z ne 2 0 , 2 3 ­ 4 8 . D o m a ń s k a L. 1 9 9 1 . Ob o z o wi s k o k ul t ur y j a ni s ł a wi c k i e j w Dę b a c h, wo j . wł o c ł a ws k i e , s t a no wi s k o 29. Poznań — Inowrocław. Ginter B. 1975. Stanowisko mezolityczne odkryte we wsi Dąbrówka, pow. Włoszczowa. Ś wi a t o wi t 34, 245­285. Kozłowski S. K. 1964. Uwagi o późnym paleolicie i mezolicie wschodniej części Kotliny Sandomier­ skiej. Ar c he o l o g i a Po l s k i 9, 3 2 5 ­ 3 5 0 . K o z ł o w s k i S. K. 1 9 7 2 . Pr a d z i e j e z i e m p o l s k i c h o d IX d o V t y s i ą c l e c i a p . n. e . W a r s z a w a . K r u k o w s k i S. 1 9 3 9 ­ 1 9 4 8 . P a l e o l i t . I n : Pr e hi s t o r i a z i e m p o l s k i c h 1 (= Enc y k l o p e d i a Po l s k a PAU 4). Kraków, 1­117. Libera J. and Talar A. 1990. Obozowisko kultury janisławickiej w Gwoźdźcu, stan. 9, gm. Bojanów, woj. T a r n o b r z e g , w ś w i e t l e b a d a ń 1 9 6 6 ­ 1 9 6 7 . Sp r a wo z d a ni a M a ł e c k a ­ K u k a w k a J . 2 0 0 1 . Mi ę d z y f o r mą a f unk c j ą . Tr a s e o l o g i a Ar c he o l o g i c z ne 4 2 , 9 ­ 6 7 . ne o l i t y c z ny c h z a b y t k ó w k r z e mi e n­ ny c h z z i e mi c he ł mi ńs k i e j . T o r u ń . Schild R. 1971 Lokalizacja prahistorycznych punktów eksploatacji krzemienia czekoladowego na p ó ł n o c n o ­ w s c h o d n i m o b r z e ż e n i u Gór Ś w i ę t o k r z y s k i c h . Fo l i a Qua t e r na r i a http://www.rcin.org.pl 39,1­61. Reviews 519 Schild R., Marczak M. and Królik H. 1975.zywutsrponmlkjihgedcbaSPKA Późny m ezolit. Próba w ieloaspektow ej stanow isk piaskow y ch. analizy otw arty ch Wroclaw. Tomaszewski A. J. 1986. Metoda składanek wytworów kamiennych i jej walory poznawcze. Archeolo­ gia Polski 31, 2 3 9 ­ 2 7 7 . Wąs M. 2002. Składanki mezolitycznych materiałów krzemiennych kultury janisławickiej ze stanowiska Gwoździec 9, woj. podkarpackie. In B. Matraszek and S. Sałaciński (eds.), Krzem ień św iecie­ chow ski w pradziejach (= Studia nad gospodarką surow cam i krzem ienny m i w pradziejach 4). Warszawa, 7 1 ­ 8 8 . Wąs M. 2007. O dystrybucji „czekolady" w kulturze janisławickiej z perspektywy technologii krze­ mieniarstwa. In Krzem ień czekoladow y m i krzem ienny m i Marcin Szeliga w pradziejach w pradziejach (= Studia nad gospodarką 7). Warszawa, (in print). surow ca­ zusrnligfecbaSRML ( L u b l i n ) zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA (rec.) M a r ci n W ą s ,zywutsrponmlkjihgfedcbaWVUTPMIC Technologia krzemieniarstwa kultury janisławickiej, Łódź 20 0 5, ss. 271,110 rycin, 11 tabel i 3 kolorowe fotografie w tekście Problem atyka techn ologii krzem ien iarstwa późnego m ezolitu poruszan a była dotych­ czas wielokrotn ie i w różnym zakresie, zarówno w pracach o charakterze syntetycznym (np. Kozłowski 1972, 136 ­14 0 ), jak i m onografiach poszczególn ych stanowisk oraz przy okazji opracowywan ia pojedyn czych inwentarzy (np. Ginter 1975, 2 72 ­2 79 ; Dom ańska 1991, 36 ­4 0 ). Nigdy jedn ak nie stała się przedm iotem odrębn ych i bardziej obszernych studiów, będąc raczej zagadnieniem towarzyszącym tem atyce główn ej poszczególn ych ujęć. Podobnie sytuacja przedstawia się w przypadku m etody składan ek. Pom im o bowiem , że jej zn ajom ość i doraźn e zastosowan ie odn ośn ie in wen tarzy śr odkowej epoki kam ien i (w tym także kultury jan isławickiej) obecne są w polskiej literaturze przedm iotu od dawna (np. Chm ielewska 1954, ryc. 12, Tablica I V­V; Ginter 1975, Tablica IV, VII, XI; Schild et al. 1975, Tablica XII, XIII, XVII, XVIII; Tom aszewski 1986, 24 2­24 3), m etoda ta nigdy nie stała się podstawowym narzędziem poznawczym podczas analizy inwentarzy krzemiennych. Recenzowana praca stanowi próbę m onograficznej charakterystyki technologii obróbki surowców krzem ien n ych w późn ym m ezolicie, w ram ach jedn ostki takson om iczn ej defi­ n iowan ej m ianem „kultury janisławickiej", bądź „cyklu wiślańskiego" (Krukowski 1939­1948 ; Kozłowski 1964). Podstawowym przedm iotem analizy są przy tym składanki wyrobów krzem ien n ych, uzyskan e w inwentarzach trzech badan ych wykopaliskowo i publikowa­ nych stan owisk tej kultury: Wistka Szlachecka III/ 60 , Dęby 29, woj. kujawsko­pom orskie (Schild, Marczak, Królik 1975,129­140 ; Domańska 1991) oraz Gwoździec 9, woj. podkarpackie http://www.rcin.org.pl 520 Marcin Szeliga (Libera, Talar 1990 ). St an owi zar azem skrócon ą wer sję d yser tacji d okt or skiej, p owst a łej w Instytucie Archeologii Un iwer sytetu Łódzkiego i obr on ion ej w 20 0 3 r oku, a jed n ocze­ śn ie obszerne podsum owan ie dotychczasowych bad ań Au tor a, skon cen tr owan ych wokół problem atyki krzem ien iarstwa m ezolityczn ego, któr ych częściowe rezultaty zapr ezen tował On ju ż kilkakrotnie wcześn iej (Wąs 20 0 2; 20 0 4). Kon strukcję pracy t wor zy siedem zasadn iczych części (I­VII), w których kwestie szcze­ gółowe rozpatrywane są w obrębie rozdziałów i podrozdziałów. Zwień czen iem ich jest zwięzłe zywutsrponmlkjihgfedcbaWVUTPMIC Podsumowanie (VIII), zaś całość zam yka streszczen ie w języku an gielskim or az ze­ stawien ie cytowan ej liter atu r y. Części I i II m ają ch ar akter wpr owadzający w p r oblem atykę pr acy. W ich obrębie Au t or om awia aktualny stan b a d a ń nad kulturą jan isławicką oraz techn ologią jej kr zem ien iar stwa (7. Wprowadzenie) or az przedstawia zwięzłą ch ar akter y­ stykę n ajistotn iejszych m etod an alizy i klasyfikacji tech n ologiczn ej in wen tar zy kr zem ien ­ nych (II. Metodyka badań technologii krzemieniarskiej. Uwarunkowania teoretyczne). Zaprezen towan a zostaje r ówn ież podstawowa ter m in ologia, zn ajdu jąca p r aktyczn e zasto­ sowan ie w dalszej części pr acy (s. 16 ­17). Część III (Charakterystyka i ocena bazy źródłowej") stan owi swego r od zaju pr zedm o­ wę do zasadn iczej an alizy m ateriałów. W jej wstępie (s. 27) Autor przedstawia kr yter ia wy­ bor u inwentarzy pod kąt em realizacji tem atu, wskazu jąc za n ajistotn iejsze: ich względn ą hom ogen iczn ość kulturową, zróżn icowan ie su r owcowe oraz krzem ien icowy ch ar akter de­ pozycji, um ożliwiający u zyskan ie składanek. Następn ie przech odzi do zwięzłej ch araktery­ styki każdego stan owiska, w ram ach której — obok h istor ii badań — obszer n iej om awia struktury surowcowe poszczególn ych in wen tarzy or az wyn ikające z ich zr óżn icowan ia, kr yter ia selekcji m ateriałów. Do dalszej analizy wyd zielon e zostają wyłączn ie wyr oby z su­ r owców o dom in ujących fr ekwen cjach ilościowych w obrębie zespołów, t j. z kr zem ien ia czekoladowego w Dębach (78 ,8 % wszystkich m ater iałów krzem ien n ych ), świeciech ow­ skiego w Gwoźdźcu (8 5,3%) i n arzutowego bałtyckiego w Wistce Szlach eckiej (prawie 10 0 %). Wyroby z in n ych su r owców, o znacznie m n iejszych udziałach p r ocen towych (Ta­ bela 1 i 2, s. 29,33), zostają wyłączon e z dalszych bad ań . Stan owią on e bowiem dom ieszkę zn aczn ie m łodszą ch r on ologiczn ie (neolit, epoka br ązu ), bądź reprezen towan e są przez for m y m ezolityczne o n iejasn ej przyn ależn ości ku lt u r owej (brak for m diagn ostyczn ych dla ku ltu r y jan isławickiej). Poza n ieliczn ym i wyją t ka m i, kt ór e twor zą skład an ki z wyr ob a m i z surowców dom in ujących, z an alizy wyłączon e zost ają także okazy przepalon e. Dla m ate­ riałów z Dębów oraz Wistki Szlacheckiej dokonany zostaje bardzo istotny z pun ktu widzen ia m etodyki składanek, d eter m in u jący dalszy tok p ostęp owan ia an alityczn ego, wewn ętr zn y podział surowcowy in wen tarzy. W przypadku Dębów Au t or wyróżn ia dwie od m ian y krze­ m ien ia czekoladowego: ciem n ą (C) i jasn ą (J ), korespon dujące z grupam i VI i VII tego surow­ ca, znanymi głównie z okolic Orońska, woj. m azowieckie (Schild 19 71,11­13), które w dalszej części pracy rozpatrywane są jako odrębne inwentarze. Z kolei podział wyrobów z krzem ienia bałtyckiego z Wistki Szlach eckiej na 8 pododm ian w r am ach dwóch pod stawowych grup, ja sn ej i ciem nej, ma ch ar akter wyłączn ie pom ocn iczy, segr egu jący m ateriały w m n iejszych http://www.rcin.org.pl Reviews 521 ilościowo zbiorach przed właściwym składan iem i nie zn ajdu je zastosowan ia w toku dalszej an alizy. W kon tekście tym dziwić m oże odm ien n e potr aktowan ie in wen tarza z Gwoźdźca, w przypadku którego wszystkie wyr oby z szarych sur owców wieku turoń skiego połączon e zostają w ram ach kategorii krzem ien ia świeciech owskiego (s. 33), podczas gdy w opraco­ wan iu źródłowym wyodrębnione zostały także materiały z surowca gościeradowskiego (Libera, Talar 1990 , 65). Do zagadn ien ia tego Au tor wraca jed n ak w dalszej części pracy (s. 225), przy okazji kwestii zaopatrzenia ludn ości kultury jan isławickiej w surowiec świeciechowski, tłum acząc to n iezwykłą trudn ością w pr ecyzyjn ym rozdzielen iu obydwu odm ian , z uwagi na ich duży stopień podobień stwa m akroskopowego. Om awian ą część zam yka krótka ch arakterystyka rezultatów zastosowan ej m etody skła­ dan ek. W każdym zbiorze d om in u jącą ilościowo grupę stan owią złożen ia będące pozosta­ łościam i szeroko r ozu m ian ej eksploatacji bryły surowca (zaprawy pr zygotowawczej, wła­ ściwej eksploatacji wiór owej oraz n apraw i przekształceń rdzen i). Zdecydowan ie m n iejsze udziały wykazu ją połączen ia złam an ych wiór ów, składan ki d oku m en tu jące pr od u kcję n a­ rzędzi oraz pękn ięcia term iczn e (Rys. 5). Pod względem liczebn ości pr zeważają składan ki złożon e z d wóch elem en tów. Tylko w kilku pr zypadkach p ołączon o ze sobą więcej n iż 20 , a spor adyczn ie n awet pon ad 40 pr oduktów (s. 36). Efektywn ość sam ej m etody w odn iesie­ niu do poszczególn ych zespołów wyr aziście ilustruje tabelar yczn e zestawien ie ilościowo­ pr ocen towe (s. 37). Należy jed n ak zauważyć, iż w przypadku Dębów bar d ziej uzasadn ion a byłaby pr ezen tacja dan ych w odn iesien iu do poszczególn ych odm ian krzem ien ia czekola­ d owego (ujętych w pracy jako odrębn e in wen tarze), nie zaś do całości zbioru. Poza ch ar akter ystyką ilości i r odzaju składan ek zapr ezen towan o równ ież bar dzo pr zej­ rzysty i logiczn y system ich klasyfikacji w ram ach grup tech n ologiczn ych , odzwier ciedlają­ cych poszczególn e etapy produkcji i zabiegi związane z różn orakim przekształcan iem su­ rowca, które udało się ziden tyfikować w analizowanych zbiorach (s. 37). Podział ten zn ajduje pr aktyczn e zastosowan ie w n astępn ej, n ajobszer n iejszej części pracyzywutsrponmlkjihgfedcbaWVUT (IV. Materiały), obej­ m u jącej zasadn iczą pr ezen tację oraz an alizę składan ek. W ram ach poszczególn ych in wen ­ tarzy (tj. Dęby C, Dęby J , Gwoździec, Wistka Szlach ecka) om ówion e zostają obecn e w nich grupy tech n ologiczn e składan ek, zestawion e w kolejn ości zgod n ej z ich pozycją w procesie eksploatacji. Odrębn ie zatem prezen towan e są złożen ia w różn ym stopn iu d oku m en tu jące zapr awę wstępn ą, zasadn iczą eksploatację rdzen i, zaprawę pięt i odłupn i, a pon adto prze­ kształcan ie rdzen i wiór owych w odłupkowe oraz pr od u kcję i m od yfikacje n arzędzi (osobn o wiór owych , odłupkowych i okr u ch owych ). Niezależn ie om ówion e zostają pon adto skła­ dan ki zbr ojn ików i r ylcowców, a także złożen ia półsurowca wiór owego, reprezen towan e zar ówn o przez n akładki, jak i złam an ia. An alizę każd ej składan ki otwier ają in for m acje na tem at ilości tworzących ją wytwor ów or az ich m orfologii (klasyfikacji typologiczn ej). Zasadn icza część opisowa dotyczy iden tyfi­ kacji etapu eksploatacji, który reprezen tuje dana składanka oraz rekon strukcji jej przebiegu w oparciu o analizę poszczególn ych kom pon en tów, a ściślej wzajem n ych relacji m iędzy nim i or az kolejn ości ich powstan ia. Towar zyszy tem u in terpretacja wszelkich , popr zedzających http://www.rcin.org.pl 522 M a r c i n Szeliga i towarzyszących tem u, zabiegów techn iczn ych, których pozostałości widoczn e są na po­ szczególn ych produktach (np. ślady przecieran ia, prawcowan ia krawędzi piętki) lub pośred­ nio wyn ikają z sam ej for m y oraz układu złożon ych wytwor ów (np. sch od kowe n akładan ie się na siebie świeżaków z zaprawy pięty, ja ko pośr edn i dowód odbijan ia w m iędzyczasie wiórów). Olbrzym ią zaletę om awian ej części stan owi zilustrowan ie wszystkich an alizowan ych składan ek, dzięki czem u czyteln ik m a m ożliwość bieżącej obser wacji kolejn o opisywan ych zabiegów i połączeń oraz wer yfikowan ia in for m acji zawartych w części an alityczn ej. Na po­ ch walę zasługują równ ież zasady sam ej pr ezen tacji, a ściślej zam ieszczan ie tablic w obrę­ bie tekstu, obok od powiad ających im opisów składan ek oraz nie łączen ie r óżn ych kategorii złożeń w ram ach poszczególn ych tablic. J ed yn ym odstępstwem od tego są składan ki re­ prezen towan e tylko przez pojedyn cze, a przy tym n iewielkie egzem plarze (n p. Rys. 15). Krytyczn e uwagi odn ieść n ależy z kolei do n iejed n olitej skali zam ieszczon ych rysun ków oraz do sposobu prezen tacji graficzn ej niektórych złożeń, a ściślej form wyklejon ych z dużej ilości elem en tów (np. Rys. 8 ,10 , 28 ). Mim o, iż bloki te każdor azowo zilustrowan e są w kil­ ku rzutach , często — w związku z n iewielkim i rozm iaram i oraz dużą ilością połączon ych wytwor ów — rysun ki są n iezbyt czyteln e, co w sposób istotn y utrudn ia prześledzen ie peł­ n ej sekwen cji oraz r odzaju czyn n ości opisywan ych w części tekstowej. Przedstawion y pro­ blem dotyczy zresztą nie tylko om awian ej książki, ale równ ież wielu in n ych prac opartych na an alizie składan ek wyr obów krzem ien n ych i nie wyn ika byn ajm n iej z u m iejętn ości ry­ sown iczych , czy też n iestaran n ości poszczególn ych Au tor ów. Szkoda, że w r ecen zowan ej pracy nie pod jęto próby altern atywn ego rozwiązan ia tego n iezwykle tr udn ego zadan ia, n p. poprzez wypełn ian ie poszczególn ych wytwor ów (lub ch ociażby grup odzwier ciedlających te sam e zabiegi lub ich sekwen cje) różn ym i odcien iam i szarości. Pozostając przy szacie gr aficzn ej części IV, war to zwrócić uwagę na obecn ość kilku bar dzo istotn ych , a z pun ktu widzen ia problem atyki pracy, wr ęcz n iezbędn ych elem en tów. Każda składan ka zilustrowa­ na jest tu w kon wen cji tech n ologiczn ej, tzn . jej rzuty stan owią zarazem r ekon str u kcję pier­ wotn ego usytuowan ia wszystkich tworzących ją wyt wor ów. Kon sekwen cją tego jest, przy­ jęt y także w dalszych częściach pracy, sposób ustawian ia wiórów oraz n arzędzi wiór owych zawsze piętką do góry. Wiele okazów (wiórów, odłupków oraz n arzędzi) z zach owan ym i partiam i pr oksym aln ym i, posiada zilustrowan e dodatkowo stron y spodn ie, będące istot­ nym n ośn ikiem in for m acji odn ośn ie techn ik ich p r od u kcji. W przypadku wiór ów (zar ówn o składan ek, jak i pojedyn czych egzem plarzy) r ozr ysowan e zostają pon adto powier zch n ie piętek. Niejedn okr otn ie też, w ram ach tej sam ej rycin y, poza właściwą składan ką, odr ębn ie ilustrowan e są pojedyn cze wytwor y (np. Rys. 10 , 27: 2) lub ich grupy (np. Rys. 7,12 :1), dla lepszego zobrazowan ia szczegółowych kwestii tech n ologiczn ych om awian ych w tekście. W związku z tym , że Au tor w żadn ym m iejscu nie in for m u je czyteln ika o dokon an iu dla potrzeb publikacji selekcji złożon ych m ateriałów, wypada zwrócić uwagę na pewn e rozbież­ ności wyn ikające z porówn an ia ilości składan ek zapr ezen towan ych w części IV z dan ym i zawar tym i w t abelar yczn ym zestawien iu w części III (Tabela 3, s. 37). W r zeczywist ości http://www.rcin.org.pl Reviews 523 bowiem w in wen t ar zu z Gwoźd źca p ozyska n o 61 skład an ek złożon ych ze 166 wytworów (nie zaś 86 z 231), z Wist ki Szlach eckiej — 53 złożen ia z 215 wyt wor ów (a n ie 93 z 310 ), zaś z Dębów łączn ie 117 skład an ek z 463 elem en t ów (a n ie 197 z 647), p r zy czym odm ian ę ja­ sną krzem ien ia czekola d owego r ep r ezen t u je 6 9 skład an ek (z 233 elem en t ów), zaś ciem ną 48 składan ek (z 230 elem en t ów). Pom im o, że n ieścisłości te wp łyn ęły n a błęd n e oszacowa­ nie wskaźn ika p r ocen t owego złożeń dla p oszczególn ych in wen tar zy (Tabela 3), podkreślić należy, iż nie p ocią gn ęły on e za sobą ża d n ych m er yt or yczn ych im p lika cji w dalszej części pracy. W związku z t ym m ożn a je u zn ać za p ot kn ięcia o zn aczen iu n ieist ot n ym , podobn ie zresztą ja k bar d zo n ieliczn e liter ówki or a z r za d kie p om yłki w od n iesien iach d o kon kret­ nych rysun ków skła d a n ek. Te ostatn ie n ie st a n owią p r zy t ym d la u wa żn ego czyteln ika istotn ego p r ob lem u , zwłaszcza że d ot yczą skła d a n ek zestawion ych w ob r ęb ie tych sam ych tablic. Obser wacje p ozyska n ych skład an ek p ozwoliły u ch wycić n a jist ot n iejsze cech y m orfolo­ giczn e p oszczególn ych kat egor ii p r od u kt ów, a n a st ęp n ie pod ich ką t em p r zean alizować po­ zostałe (n iezłożon e) m at er iały kr zem ien n e, w celu okr eślen ia ich zwią zku z kon kr etn ym etapem p r ocesu p r od u kcyjn ego. W części VzywutsrponmlkjihgfedcbaWVUTPMIC (Próba charakterystyki i określenia technologicznej wytworów) genezy wyt wor y sch a r a kt er yzowa n e zost ają w r a m a ch d wóch pod­ stawowych gr u p : fo r m n ien a r zęd ziowych or az n ar zęd zi. W p ier wszej z n ich pr zed m iotem odrębn ych an aliz są r d zen ie, wiór y i od łu p ki zwią za n e z zap r awą p r zygot owawczą, naprawą oraz p r zekszt ałcen iam i p ięt i od łu p n i, a t a kże p ółsu r owiec wiór owy, od łu p ki n ieokreślon e i łuski p r zysęczkowe. W d r u giej gr u p ie o m ó wio n e zost ają wyłą czn ie n a r zęd zia typologicz­ n e. Każd or azowo p oszczególn e kat egor ie wyt wo r ó w sch a r a kt er yzowa n e zost a ją łączn ie dla wszystkich in wen t a r zy, a jed n ocześn ie r ozp a t r ywa n e są n a p łaszczyźn ie p or ówn a wczej po­ m ięd zy n im i. P ozost a je t o w zgod zie z je d n ym z za łożeń wst ęp n ych t ej części, zakład ającym wyr óżn ien ie fo r m o cech a ch d yst yn kt ywn ych d la t ech n ologii ku lt u r y ja n isła wickiej (s. 126). An alizowan e cech y m or fom et r yczn e wyt wo r ó w p r ezen t owa n e są w fo r m ie zestawień ta­ belar yczn ych or a z wykr esów, u m ożliwia ją cych p or ówn a n ie ich fr e k we n cji w obr ębie po­ szczególn ych in wen t a r zy. Du ży n acisk p ołożon y zost a je p r zy t ym n a ob s er wa cję sp od n iej str on y części p r zyp ięt kowej okazów wió r o wych i od łu p kowych , p od k ą t e m obecn ości lub br aku atrybutów tech n iczn ych , takich ja k sęczek, skaza, war ga i r ozszczepien ie. Istotn ą pozycję za jm u je r ówn ież a n a liza ch ar akt er u części d yst a ln ych od łu p ków or az od p owia d a ją cych im n egat ywów ob ecn ych n a r d zen iach or az gór n ych p owier zch n iach for m od łu p kowych . Cechy t e okażą się n iezwykle p r zyd a t n e p od cza s a n a lizy t ech n iczn ych a s p ekt ów obr óbki krze­ m ien ia or az r ekon st r u kcji t ech n ik p r od u kcji, za p r op on owa n ej dla p oszczególn ych in wen ­ t ar zy w d a lszej części p r a cy. Ch a r a kt er ys t ykę gr u p y n ien a r zęd ziowej o t wie r a ją r d zen ie wió r o we , r ep r ezen t owa n e w in wen t a r za ch p r zez b a r d zo n ieliczn e oka zy ca łe, wzb oga con e d o d a t ko wo o fr agm en t y wyklejon e or az d o m in u ją ce ilościowo t zw. r d zen ie wid m a (Tabela 4, s. 128 ). N a p od stawie u kszt a łt owa n ia p ięt y wyr óżn ion e zost a ją d wa p od s t a wowe t yp y r d zen i: oka zy o pięcie owal­ n ej or az n a jliczn iejsze i siln ie zest a n d a r yzowa n e r d zen ie o p ięcie p od łu żn ej, zd efin iowan e http://www.rcin.org.pl 524 M a r c i n Szeliga ja ko „klasyczn e rdzen ie jan isławickie" (s. 129). Pozostałe r epr ezen towan e są przez n ielicz­ ne okazy o zm ien ion ej or ien t a cji, będ ące zd a n iem Au t or a efekt em p r zekszt a łceń je d n e j z for m zasadn iczych oraz, zar ejestr owan e jed yn ie w Dębach i Wistce Szlach eckiej, poje­ dyn cze egzem plarze rdzen i ołówkowatych . W oparciu o szczegółową obser wację po­ wierzch n i pięty „klasyczn ego rdzen ia jan isławickiego" d okon an y zost aje jej pod ział na część aktywn ą i pasywn ą, będący ścisłym odzwier ciedlen iem od m ien n ego ch ar akter u , stopn ia in ten sywn ości oraz celu zaprawy poszczególn ych jej partii (s. 131, Rys. 56). Nega­ tywy świeżaków for m u jących obydwie str efy wykazu ją w związku z tym zn aczn e r ozbieżn o­ ści pod względ em rozm iarów, liczebn ości or az kier un ków odbić. Pięta aktywn a zlokalizo­ wan a jest p r zy sam ym p ięcisku i wiąże się z d elika t n ym świeżen iem od st r on y od łu p n i w związku z eksploatacją wiórową oraz korekcją kąta rdzen iowego. Pozostałą część pięty — pasywn ą — wyzn aczają z kolei n egatywy o większych r ozm iar ach , powstałe przez odbicie m asywn iejszych świeżaków, wyłączn ie od stron y boków lub tyłu rdzen ia (s. 131). Zap r ezen ­ towan y podział zn ajd u je uzasadn ien ie i potwier dzen ie w d alszej części, p oświęcon ej an a­ lizie pr oduktów poch odzących z zaprawy pięt rdzen i wiór owych , stan owiących zar azem najliczniejszą kategorię wśród tzw. form technicznych w obrębie poszczególnych inwentarzy. Klasyfikacja świeżaków, oparta na analizie piętek oraz orientacji n egatywów na ich powierzch­ niach górnych, ukazuje wyraźnie ich odrębność również pod względem m etryczn ym : świeżaki fron taln e, związan e z redukcją pięty aktywn ej są m n iejsze i cień sze niż odboczn e, które sta­ n owią pozostałości zap r awy pięty p asywn ej (s. 134). Na p od kr eślen ie zasłu gu je pr zy t ym zidentyfikowanie we wszystkich analizowanych zbiorach, na podstawie cech m orfologicznych, świeżaków odboczn ych odbitych od lewego oraz pr awego boku rdzen ia (s. 132; Tabela 5). Kategorię for m tech n iczn ych u zu pełn iają odłupki i wióry związan e z p r zygotowan iem , n aprawą oraz przekształcen iem odłupn i rdzen i wiór owych . Ich gen eza tech n ologiczn a ustalon a zostaje w oparciu o ch arakterystyczn e cech y m or fologiczn e or az (a n iejed n okr ot­ nie wyłączn ie) o dan e płyn ące z pozyskan ych składan ek. W gr u pie od łu p ków zid en tyfiko­ wan e zostają produkty for m owan ia zatępisk, okazy poch odzące ze zwężan ia wier zch ołków rdzen i oraz for m y zn oszące fr agm en t odłupn i — tzw. odłupki typu III B (Balcer 1975, 8 2), w tym równ ież wydzielon a przez Autor a dla potrzeb pracy ich p od od m ian a IIIB4, r epr e­ zen towan a przez okazy odbijan e od stron y odłupn i, prostopadle do kier u n ku jej eksploata­ cji (s. 14 4 ­14 5, Rys. 68 ). Form y wiórowe reprezen towan e są z kolei pr zez zatępce p ier ­ wotn e, odzwier ciedlające różn e sposoby przygotowan ia (zatępce jed n o­ i obu str on n e) lu b ad aptacji (zatępce n aturaln e) praodłupn i oraz zatępce wtórn e związan e z kor ekcją kształ­ tu eksploatowan ej odłupn i. Wśród ostatn iej grupy zwraca uwagę obecn ość for m n oszących ślady zatępian ia jed yn ie w części wier zch ołkowej. Pełn iły on e zd an iem Au tor a od m ien n ą, n iż właściwe zatępce wtórn e, fu n kcję polegającą na zwężan iu odłupn i w części wier zch oł­ kowej, nie zaś regulowan iu jej przebiegu na całej wysokości rdzen ia. Zar ówn o okazy p ier ­ wotn e, jak i wtórn e n ajliczn iej wystąpiły w in wen tarzu z Gwoźd źca (Tabela 7 i 8). Półsurowiec wiór owy w każd ym z in wen tarzy r epr ezen towan y jest p r zez bar dzo liczn ą grupę złożon ą przede wszystkim z różn orodn ych fr agm en tów or az, w zd ecyd owan ie m n iej­ http://www.rcin.org.pl Reviews 525 szym stopn iu, z okazów całych (Tabela 6). Ch arakterystyka tej kategorii wytwor ów prze­ p r owa d zon a zost aje w op ar ciu o an alizę wyselekcjon owa n ych cech m or fom et r yczn ych , z których większość, wr az z od powiad ającym i im war ian tam i, zostaje dla lepszej orien tacji czyteln ika sch em atyczn ie zilustrowan a (Rys. 70 ). Fr ekwen cje kolejn o r ozpatr ywan ych cech stan owią podstawę ch arakterystyki wiórów na każd ym ze stan owisk, służąc jed n ocze­ śn ie uch wycen iu r elacji m iędzy n im i na płaszczyźn ie p or ówn awczej oraz for m u łowan iu bar d ziej ogóln ych wn iosków n atury tech n iczn ej i tech n ologiczn ej. Szczególn y n acisk po­ łożon y zostaje przy tym na analizę porówn awczą atrybutów tech n iczn ych spodn iej stron y części pr oksym aln ej wiór ów (tj. sęczka, wargi, skazy i rozszczepien ia). W kon sekwen cji te­ go ustalon e zostają n iem al iden tyczn e ich fr ekwen cje w obrębie wszystkich in wen tarzy (Rys. 71), co prowadzi Autor a do istotn ego wn iosku, iż na każdym ze stan owisk stosowan o zbliżon ą tech n ikę p r od u kcji wiórów (s. 153). An alizę półsurowca zam yka próba wyselek­ cjon owan ia i zdefin iowan ia cech m orfologiczn ych ch arakterystyczn ych dla wiór ów jan isła­ wickich . J ej podstawę stan owi obser wacja częstotliwości występowan ia cech na okazach poch odzących wyłączn ie z właściwej, ser yjn ej eksploatacji odłupn i, będ ących zywutsrponmlkjihgfedc de facto za­ sadn iczym i zam ier zon ym celem całego procesu rdzen iowan ia. Zapr ezen towan e zestawie­ nie opisowe d om in u jących cech w n iewątpliwy sposób pr zybliża wizer un ek „m odelowego" wiór a jan isławickiego (s. 162). Ciekawe wn ioski towarzyszą an alizie stosun kowo n ieliczn ej grupy rdzen i odłupkowych oraz — złożon ych z n im i — produktów ich eksploatacji. Rdzen ie odłupkowe, stwierdzon e na każdym ze stan owisk (Tabela 9), reprezen tują trzy od m ien n e typy: okazy jed n op iętowe z okr uch ów sur owca lub dużych odłupków, for m y o zm ien ion ej or ien tacji oraz rdzen ie wió­ r owo­odłupkowe. W przypadku pier wszej — n ajliczn iejszej — grupy rdzen i Au tor podkre­ śla trudn ości w p r ecyzyjn ym ich sklasyfikowan iu, wyn ikające z m ożliwości altern atywn ych ich in ter pr etacji: ja ko n arzędzi o zębato ukształtowan ych krawędziach pr acu jących lub for m pełn iących jed n ocześn ie fu n kcje rdzen i i n arzędzi (s. 165). Problem u tego nie roz­ str zygają także złożon e z n im i odłupki, m ogące stan owić zarówn o in ten cjon aln ie uzyskan y półsu r owiec, jak i odpady powstałe podczas for m owan ia n arzędzi „r dzen iowych " (s. 165). Odn osi się to pr zede wszystkim do okazów z Gwoźdźca i Dębów, wśród których nie stwier­ dzon o — poza jed n ym wyjąt kiem — przekształcan ia ich przy pom ocy retuszu w n arzędzia. Pozostałe kategor ie rdzen i odłupkowych , tj. wiór owo­odłu pkowe oraz o zm ien ion ej orien ­ tacji, zin ter pr etowan e zostają dzięki towarzyszącym im pr od u ktom od łu pkowym , ja ko for ­ m y od zwier cied lające kolejn e etapy (odpowiedn io: początkowy i zaawan sowan y) wtór n ej eksploatacji rdzen i wiór owych (s. 166) War to podkr eślić, że produkty eksploatacji rdzen i od łu pkowych wydzielon e zostały wyłączn ie dzięki u zyskan ym składan kom . Mim o tego, że atrybuty tech n iczn e oraz cechy m orfologiczn e ich części przypiętkowych wykazują znaczny poziom ujedn olicen ia w obrębie każd ego z in wen tar zy (Tabela 10 ), zaobserwowan e pr awidłowości nie pozwoliły wydzielić an alogiczn ych pr od u któw wśród odłupków n iezłożon ych. Problem ogran iczon ego stopnia id en tyfikacji gen ezy tech n ologiczn ej odn osi się zresztą do całej grupy for m odłupkowych . http://www.rcin.org.pl 526 M a r c i n Szeliga Mim o zastosowan ej m etody składan ek, odłupki n ieokreślon e stan owią, w obrębie każdego z in wen tarzy, grupę dom in ującą ilościowo (s. 166). Ch ar akter ystykę grupy n ien ar zęd ziowej zam ykają łuski sęczkowe, które Au t or wydziela w in wen tarzach z Dębów i Gwoźdźca oraz d efin iu je ja ko przypadkowe odpryski od sęczków większych odłupków. Obecn ość d wóch powier zch n i pozytywowych zbliża je m orfologicz­ nie do in ten cjon aln ych odłupków Kom bewa (s. 168 ). W ram ach d r u giej grupy wyt wor ów om ówion e są wyłączn ie n arzędzia typologiczn e or az p r od u kty u boczn e ich p r od u kcji. Sp osób an alizy nie od biega zasad n iczo od p r zyjęt ej i stosowan ej dotych czas. Kolejn e typy n arzędzi sch arakteryzowan e zostają w obrębie po­ szczególn ych in wen tarzy, a w d alszej kolejn ości stan owią podstawę rozważań na płasz­ czyźn ie por ówn awczej. Najwięcej u wagi Au tor poświęca przy tym zbr ojn ikom i trójkątom jan isławickim (wraz z r ylcowcam i), w związku z n ajwiększym poten cjałem in for m acji po­ zyskan ych w toku an alizy r epr ezen tu jących je składan ek oraz cech m or fologiczn ych wy­ tworów. W oparciu o nie doch odzi do wn iosku , że dobór półsurowca do p r od u kcji zbroj­ n ików or az t r ójkąt ów nie był p r zyp a d kowy, ale stan owił wyn ik świad om ej, zap lan owan ej i n iezwykle st ar an n ej eksp loat acji, zor ien t owan ej na p ozyskan ie pod tym kąt em wiór ów o zbliżon ych param etrach m or fom etr yczn ych (s. 174). Świadczy o tym przede wszystkim ch arakter i powtarzaln ość atr ybu tów tech n iczn ych oraz cech m ikr om or fologiczn ych piętek rylcowców podstawowych . Zasad n iczym walor em tej części jest , d okon an a w opar ciu o an alizę p ozyskan ych skład an ek, r ekon st r u kcja kolejn ych et ap ów or az war ian tów p r od u kcji zbr ojn ików i tr ój­ kątów jan isławickich (Rys. 9 0 ­ 9 1, s. 18 3). Przy t ej okazji Au t or , w opar ciu o wyn iki m .in . wła sn ych bad ań eksp er ym en t a ln ych , kwest ion u je m ożliwość p owst a wa n ia r ylcowców w efekcie u d er zen ia, op owiad ając się za in t er p r et acją zabiegu r ylcowczego ja ko zywutsrponm „samo­ istnego złamania w miarę powiększania wnęki na wiórze" (s. 171). Podważa tym sa­ m ym zasad n ość wyd ziela n ia r ylcowców u d er za n ych (Sch ild et al. 1975). P r zekon ywu ją ­ ca r ekon st r u kcja zabiegu r ylcowczego zost a je sch em a t yczn ie zilu st r owan a na Rys. 93 (s. 18 9) An aliza składan ek zbr ojn ików jan isławickich z r ylcowcam i stan owi pon adto ważn y glos w dyskusji nad pr oblem atyką zr óżn icowan ia typologiczn ego tej kategorii n arzędzi. Zdan iem Au tor a podział na for m y z podstawą odłam an ą, n aturaln ą i retuszowan ą uwa­ r u n kowan y jest tech n ologiczn ie i su r owcowo, n ie zaś ku lt u r owo, czy też ch r on ologiczn ie (s. 179). Uzyskan e skład an ki u ka zu ją , że zbr ojn iki o od łam an ych p od stawach wykon a n o z wiór ów d łu ższych (Dęby, Gwoźd ziec), p od cza s gd y r et u szowa n ie p od st aw st osowa n o w pr zypadku okazów krótszych (Wistka Szlach ecka). Form y o podstawie n atur aln ej po­ siadają niem al we wszystkich przypadkach wierzchołki uform owan e n ieudan ym , poprzecz­ nym złam an iem rylcowczym . Pociąga to za sobą wn ioski, że w obrębie analizowanych in­ wen tarzy właściwym i zbrojn ikam i są jed yn ie okazy o podstawach złam an ych i zaretuszowa­ nych, podczas gdy egzem plarze o p od stawach n aturaln ych są w rzeczywistości odpadam i (s. 18 4). Zr óżn icowan ie t yp ologiczn e t ej gr u py n ar zęd zi jest zat em wyn ikiem ad ap t acji http://www.rcin.org.pl Reviews 527 od m ien n ych strategii p ost ęp owan ia w zależn ości od wielkości p ółsu r owca wiór owego, determ in owan ego z kolei jakością oraz rozm iaram i su r owca. W zbiorze pozostałych n arzędzi typologiczn ych szczególn ą uwagę zwracają wn ioski płyn ące z an alizy składan ek wiór owych rylców. Dotyczy to pr zede wszystkim u ch wycon ej w kilku pr zypadkach ciągłości for m y w ram ach p ojed yn czych okazów, u kazu jącej proces, n iekiedy kilkukr otn ego (Rys. 25: 9), n aprawian ia n arzędzi o tak sam o u for m owan ej części pr acu jącej, wykor zyst ywan ej kon sekwen tn ie do tego sam ego r od zaju czyn n ości (choć oczy­ wiście n iekon ieczn ie fu n kcji). Podobn e zn aczen ie posiad a r ówn ież odtwarzan ie w obrębie tego sam ego wióra kolejn ych drapisk, w związku z u żyt kowym lub pr zypad kowym złam a­ n iem drapaczy, co zaobser wowan e zostało w m ateriałach z Gwoźdźca (Rys. 3 6 :1). Pewien sp r zeciw m oże z kolei b u d zić za st osowa n ie p r zez Au t or a t er m in u „p ółt ylec" w odn iesien iu do węgłowisk rylców (s. 190 ). Pom im o, że for m aln ie nie jest on określen iem błędn ym (węgłowisko i półtylec często nie wykazu ją różn ic m or fologiczn ych ), jego stoso­ wan ie w tym kon tekście m oże wpr owadzać pewien ch aos in for m acyjn y. W om awian ych zbiorach wystąpiły bowiem półtylczaki o półtylcach popr zeczn ych (s. 192), których nie in ­ ter pr etuje się ja ko p ółwytwor ów rylców węgłowych (ch oć teoretyczn ie nie m ożn a wyklu ­ czyć, iż r epr ezen tu ją on e for m y przygotowan e właśn ie pod tym kątem ). Istotn e ustalen ia poczyn ion e zostają równ ież odn ośn ie n arzędzi odłupkowych . Duże zróżn icowan ie typologiczn e tej grupy (zwłaszcza skr obaczy i odłupków retuszowan ych ) Au tor tłum aczy d obor em półsurowca dla ich wykon an ia, r epr ezen towan ego przede wszyst­ kim przez pr od u kty uboczn e właściwego procesu p r od u kcyjn ego (tj. poch odzące z zaprawy przygotowawczej, n apraw i przekształceń rdzeni wiórowych ), o n iestan dardowej m orfologii i r ozm iar ach wyn ika ją cych z r óżn or od n ej ich gen ezy t ech n ologiczn ej. Selekcja od łu p ków z zapr awy zasp okajająca doraźn ie kon kretn e potrzeby wytwór ców­u żytkown ików, m oże równ ież tłu m aczyć br ak rozwin iętego nurtu p r od u kcyjn ego zorien towan ego na pozyskan ie odłupków o sp ecjaln ych , pr edeter m in owan ych kształtach i rozm iarach , a tym sam ym wy­ n ikać z b r a ku p ot r zeb y u żyt kowa n ia zest a n d a r yzowa n ych for m n ar zęd zi od łu p kowych (s. 195). Koń cząc etap an alizy Au tor przechodzi do kon str u owan ia zasadn iczych wn iosków związan ych z t ech n ologiczn ym obliczem p r ezen t owan ych zespołów or az ich p or ówn an ia w stosu n ku do wybr an ych in wen tarzy kultury jan isławickiej oraz in n ych ugrupowań kul­ tu r owych późn ego m ezolitu. W części VI zywutsrponmlkjihgfedcbaWVUTPMIC (Technologia inwentarzy) prezen tuje kom plekso­ wy zakres wytwórczości krzem ien iarskiej w obrębie każdego z in wen tarzy, zrekon struowan y na pod stawie wszelkich dan ych uzyskan ych podczas an alizy składan ek oraz m ateriałów n iezłożon ych . Powstałe w efekcie tego zgen eralizowan e sch em aty strategii wytwór czości kr zm ien ia r skiej („łań cu ch y op er a cji") u ka zu ją p ełn e zakr esy czyn n ości p r zet wór czo­ p r od u kcyjn ych , wr a z z od powiad ającym i im ch ar akter ystyczn ym i produktam i, jakie zi­ d en tyfikowan o dla poszczególn ych in wen tarzy, bazu jących na odm ien n ych surowcach kr zem ien n ych (Rys. 9 8 ­10 1). Warto przy tym zwrócić u wagę na potrzebę dokon an ia w ich obrębie drobn ych uzupełn ień . Z jed n ej strony polegałyby one na uwzględn ien iu użytkowan ia http://www.rcin.org.pl 528 M a r c i n Szeliga wiór ów i od łu p ków (a w pr zypadku Wistki Szlach eckiej równ ież okr uch ów) ja ko fu n kcjo­ n aln ych n ar zędzi, bez uprzedn iego ich retuszowan ia. Form y te, m an ifestu jące się obecn o­ ścią m .in . u żytkowych wykr u szeń kr awędzi pr acu jących , wydzielan e są bowiem w zesta­ wien iu u kazu jącym struktury n arzędziowe an alizowan ych in wen tarzy (Rys. 97). Z d r u giej stron y należałoby — w związku z brakiem analiz traseologicznych — założyć hipotetyczną m oż­ liwość przechodzenia typologicznych narzędzi do kontekstu archeologicznego bezpośredn io po ich wytwor zen iu , z pom in ięciem etapu użytkowan ia. Dotychczasowe ustalen ia wyraźn ie wskazują, że sytuacja tego typu wcale nie n ależy do rzadkości (Małecka­Kukawka 20 0 1). Por ówn an ie wzajem n ych relacji jakościowych m iędzy zgen er alizowan ym i „łań cuch am i op er acji" poszczególn ych in wen tarzy prowadzi w kon sekwen cji do wyr óżn ien ia w ich ob­ rębie d wóch strategii eksploatacji surowca kr zem ien n ego, determ in owan ych jego jakością oraz wielkością (s. 2 0 9 ­2 10 ). Pierwsza strategia zor ien towan a jest przede wszystkim na eksp loatację rdzen i wiór owych oraz p r od u kcję n arzędzi z półsurowca wiór owego i odłup­ kowego. Reprezen tują ją obydwa in wen tarze z Dębów oraz m ateriały z Gwoźdźca, ukazujące przy tym pewn e zróżn icowan ie pod względem jej zakresu. Odzwierciedlają to odm ien n e „długości łań cu ch a oper acji" (Dęby C ­ częściowy; Dęby J i Gwoździec ­ pełn y). Strategia druga r epr ezen towan a jest n atom iast przez in wen tarz w Wistce Szlach eckiej i ob ejm u je pełn y „łań cuch op er acji" zawier ający przy tym trzy n iezależn e n urty p r od u kcji: wiór owy, od łu p kowy i okr u ch owy (Rys. 10 2). Zaobser wowan a w obrębie każdego z in wen tarzy stała sekwen cja an alogiczn ych eta­ pów p r od u kcji oraz związan ych z n im i działań , m an ifestu jących się obecn ością zbliżon ych m or fologiczn ie pr oduktów, stan owi podstawę pr ezen tacji „kon cepcji eksploatacji klasycz­ n ego r dzen ia jan isławickiego", u kazu jącej jej jed n olity ch arakter w obrębie każdego z ba­ dan ych zbior ów (s. 2 15­2 16 ). Ścisłe uzupełn ien ie t ej części stan owi h ipotetyczn a r ekon ­ str u kcja tech n ik eksploatacji, pr zepr owad zon a w oparciu o wyn iki dotych czasowych bad ań eksp er ym en taln ych oraz an alizę ch ar akter u pięty akt ywn ej rdzen i jan isławickich i atr ybu ­ tów tech n iczn ych półsurowca wiór owego i od łu pkowego. W kon sekwen cji Au tor p r zyjm u je wsp ółwystęp owan ie n iem al we wszystkich an alizowan ych in wen tarzach tech n iki n acisko­ wej i pośr edn ika do produkcji wiórów oraz wspom agającej techn iki pośredn ika, stosowan ej m .in. p od czas zabiegów pr zygotowu jących piętę aktywn ą rdzen ia przed właściwą eksplo­ atacją wiór ową. Eksploatacja odłupkowa, n ajczyteln iej reprezen towan a w zbiorze z Wistki Szlach eckiej, związan a jest n atom iast wyłączn ie ze stosowan iem twardego tłuka (Tabela 11). W Części VII zywutsrponmlkjihgfedcbaWVUTPMIC (Technologia krzemieniarstwa jako element kultury późnomezolitycz­ nej) om ówion y zostaje problem apr owizacji su r owcowej w kulturze jan isławickiej, w od­ n iesien iu do gatu n ków d om in u jących w poszczególn ych in wen tarzach . Poruszan e zagad ­ n ien ia skon cen tr owan e są wokół kwestii pozyskiwan ia i selekcji n aturaln ych kon kr ecji oraz kon cep cji wstępn ego ich przekształcan ia. Pod stawowym pun ktem odn iesien ia są p r zy tym skład an ki pr oduktów zapr awy wstępn ej oraz wczesn ego etapu eksploatacji br yły, re­ p r ezen towan e na każdym ze stan owisk. Zasadn icze zn aczen ie posiada wykazan ie d u żych zbieżn ości w m orfologii oraz sposobie ukształtowan ia obłupni z Dębów 29 oraz Tom aszowa http://www.rcin.org.pl Reviews 529 II, woj. m azowieckie, które zdan iem Au tor a dowodzą istn ien ia u jed n olicon ej kon cep cji pr zygotowan ia płytowatych kon kr ecji krzem ien ia czekoladowego pod kątem d alszej eks­ ploatacji wiórowej. Prowadzi to do skonstruowania hipotezy o surowcowym i kon ceptualn ym związku obu stan owisk, odzwierciedlającym poten cjaln e powiązan ia gen etyczn e późn om e­ zolityczn ych in wen tar zy Ku jaw i połudn iowego Mazowsza (s. 224) Podjęta zostaje równ ież próba odn iesien ia dan ych dotyczących techn ologii krzem ien iar­ stwa kultury jan isławickiej, pozyskan ych dla an alizowan ych zbiorów, do in n ych in wen tarzy związan ych z tą kulturą. Pon ieważ kom pleksową analizę porówn awczą na płaszczyźn ie tech­ n ologii u n iem ożliwia n ieadekwatn y stopień opr acowan ia pozostałych stan owisk. Au tor kon cen tr u je się na u ch wycen iu ich wzajem n ych związków na podstawie obecn ości elem en ­ tów tech n ologiczn ych kon cep cji rdzen iowan ia jan isławickiego, zd efin iowan ej na podsta­ wie zespołów z Dębów, Gwoźdźca i Wistki Szlach eckiej. Pr zepr owadzon e obser wacje pro­ wad zą do zasadn iczego wn iosku , że większość in wen tar zy jan isławickich r ep r ezen tu je tę sam ą tr ad ycję tech n ologiczn ą, m an ifestu jącą się wspóln ą kon cep cją p r od u kcji półsur owca wiór owego (s. 229). Poprawn a id en tyfikacja pr od u któw t ej kon cep cji m oże m ieć zatem za­ sadn icze zn aczen ie dla pr awid łowej klasyfikacji takson om iczn ej od kr ywan ych in wen tar zy, o r ówn or zęd n ych (a n iekiedy wr ęcz większych ) walor ach pozn awczych , jakich dostarcza an aliza typologiczn a charakterystyczn ych for m n arzędziowych, tj. zbrojn ików, czy trójkątów (s. 235). Poten cjał in ter pr etacyjn y pozan ar zęd ziowej grupy wyt wor ów, u jawn ion y w kon ­ tekście zu n ifikowan ej kon cep cji r dzen iowan ia kultury jan isławickiej, stan owi bez wątpie­ n ia jed en z n ajistotn iejszych wn iosków oraz atutów t ej pracy. Pod su m owu jąc ch ar akter ystykę pracy Marcin a Wąsa n ależy podkr eślić, iż jest ona pier wszym w historii polskiej literatury ar ch eologiczn ej m on ogr aficzn ym u jęciem proble­ m atyki tech n ologii obróbki krzem ien ia, w któr ym zasadn icze wn ioski w całości opar to na an alizie skład an ek. Pod stawowym jej założen iem była r ekon str u kcja oraz ch ar akter ystyka pr ocesu p r od u kcyjn ego kr zem ien iar stwa późn om ezolityczn ej kultur y jan isławickiej, w od­ n iesien iu do zr óżn icowan ych gatun kowo sur owców kr zem ien n ych . Z p od jęt ego zadan ia Au t or wywiązał się zn akom icie, m im o pozorn ie skr om n ej bazy źr ód łowej, r ep r ezen towan ej p r zez in wen tarze z trzech stan owisk tej kultury. W sposób oczywisty praca nie wyczer p u je problem u całej złożon ości or az zr óżn icowa­ n ia tech n ologiczn ego krzem ien iarstwa kultury jan isławickiej, zwłaszcza w asp ekcie ch ro­ n ologiczn ym , czy też ter ytor ialn ym . Au tor nie pr eten d u je do tego zresztą na żad n ym jej etapie. Ustalon y na podstawie rozpatrywan ych in wen tar zy u jed n olicon y obr az tech n ologii kr zem ien iar stwa jan isławickiego w dorzeczu Wisły, wr az z poczyn ion ym i su gestiam i od­ n ośn ie in n ych ter en ów, stan owi bardzo istotn y pun kt odn iesien ia, pod czas an aliz kolej­ n ych in wen tarzy, zarówn o tej kultury, jak i in n ych jedn ostek późn ego m ezolitu. Poten cjaln ie stwar za r ówn ież duże m ożliwości por ówn awczo­in ter pr etacyjn e w kon tekście pr oblem aty­ ki kr zem ien iar stwa wczesn on eolityczn ego, wykazu jącego ja k się wyd aje — ch oćby tylko na p od stawie pobieżn ych obser wacji — wiele cech wspóln ych , tak na płaszczyźn ie tech n ologii ja k i d eter m in izm u su r owcowego. http://www.rcin.org.pl 5 3 0zwvsrnligecaZWVSRPONMLIHGEDCA M a r c i n Szeliga Nawiązu jąc do wątku por u szon ego przez Autor a na koń cu zywutsrponmlkjihgfedcbaWVUT Podsumowania, wypad a podkreślić, że tego typu powroty do źródeł nie tylko m ają sen s, ale zważywszy na ich koń ­ cowe efekty, stan owią bezwzględn ą kon ieczn ość, tak w odn iesien iu do m ezolitu, ja k i epo­ ki kam ien ia w ogóle. http://www.rcin.org.pl