Mujalla Islami Fikr-o-Tahzeeb (MIFT) Volume 3 Issue 1, Spring 2023 ISSN(P): 2790 8216 ISSN(E): 2790 8224 Homepage: https://journals.umt.edu.pk/index.php/mift Article QR ‫عل‬ ‫ت اطم ہ‬ ‫جت ہی ہ‬ ‫ظ ںیم ہ‬ ‫ہع بنہیہ ےکانت ہ‬ ‫ ہ‬:‫ی اقیبطتتہ‬ ‫صع ہ‬ ‫ص ارفاد ےکرکدا ہر یک ہ‬ ‫یمعت ںیم وصخ ہ‬ ‫یکشت ہو ہ‬ ‫ہ‬ ‫یک‬ ‫س ہ‬ ‫رہی ہ‬ Title: The Role of Special People in the Formation and Construction of the State - Analytical Study in the Context of the Prophet's Covenant and Contemporary Applications Author (s): Hafiz Intizar Ahmad, Abdul Ghaffar Affiliation (s): University of Okara, Pakistan DOI: https://doi.org/10.32350/mift.31.07 History: Received: January 5, 2023, Revised: March 11, 2023, Accepted: April 14, 2023, Published: June 20, 2023 Citation: Ahmad, Hafiz Intizar and Abdul Ghaffar. “The Role of Special People in the Formation and Construction of the State - Analytical Study in the Context of the Prophet's Covenant and Contemporary Applications.” Mujalla Islami Fikr-o-Tahzeeb 3, no.1 (2023): 103–114. https://doi.org/10.32350/mift.31.07 Copyright: © The Authors Licensing: Conflict of Interest: This article is open access and is distributed under the terms of Creative Commons Attribution 4.0 International License Author(s) declared no conflict of interest A publication of Department of Islamic Thought and Civilization, School of Social Sciences and Humanities University of Management and Technology, Lahore, Pakistan ‫دہعوبنی ےکانترظںیمزجتاییتاطمعل‬:‫رایتسیکلیکشتوریمعتںیموصخیصارفادےکرکداریکرصعیاقیبطتت‬ The Role of Special People in the Formation and Construction of the State - Analytical Study in the Context of the Prophet's Covenant and Contemporary Applications Hafiz Intizar Ahmad University of Okara, Okara, Pakistan. Dr. Abdul Ghaffar University of Okara, Okara, Pakistan. Abstract The Holy Prophet SAW took active measures to bring about a state. Education, parenting, food, housing, and atonement are all covered in those steps. They were greatly helped by the companion of the holy prophet SAW. Although everyone participated in these actual actions, unique individuals continued to play a significant role. The Holy Prophet SAW built the Islamic state by utilising the specific skills of these individuals. For instance, Ammar ibn Jamu was a jihadi figure, while Mauz ibn Jaaml was dispatched as the agent of Yman. Abdudullah ibn Makhtoom was chosen as Mouzn (Azan calling man) and teacher along with the deputy Madina Munwwra. Abdur Rahman ibn Auaf's economic and social contributions are readable. In the contemporary age, notable figures like Dr. Tah Hussain, Abdulallah Ibn Baz, and Ahmed Yaseen attained prominence in society despite having physical disabilities and fulfilled their political, social, and educational roles. There is no such state or nation where persons with disabilities are not present. The holy prophet made these handicapped persons useful by describing their traits, which is what is needed right now. They (the specialists) thereafter took part in state construction. It's time to use these people to the advantage of their nation and state by including them directly or indirectly in governmental decisions. Key Words: Disable Person; Special Person; Islam; Seerat Study; Abdulallah Ibn Baz ‫۔یہمت‬١ ،‫ وخراک وراہشئ‬،‫روسلاہللﷺےنرایتسیکلیکشتوریمعتےکےیل تہباسرےیلمعادقاامترفامےئسجںیموصخاصمیلعت ورتتیب‬ ‫دوعتواالصحےسیجامہاومراشلمےھتاناکومںںیمآپےکاسھتاحصہبرکام ےناینپالصوتیحںےکاطمقبفلتخمہبعشاہےئںیمرھبوپررکدار‬ ‫اداایکاسیلمعرکدارںیمدہعوبنی ںیموکیئصخشےھچیپہنراہہکلبوصخیصارفاداکرکدار تہبیہامنایںراہآپےنانیکالصوتیحںےسیھبرھبوپر‬ ‫افدئہ ااھٹای اور المع اینپ اخیص رتتیب ےک ذرےعی رایتس ےک تہب ےس امہ انمبص وصخیص ارفاد ےک رپسد رک ےک ان ےک یلمع رکدار ےک ذرےعی‬ ‫ رمعو نب ومجع اک امہ‬،‫االسیم رایتس یک لیکشت و ریمعت یک اینبد یھب ریھک الثم دبعاہلل نب وتکمم وک ومذن و ملعم اور دمہنی ونمرہ ںیم انبئ رقمر ایک اجات‬ ‫اعمذنبلبجوکنمیاکاعلمانبرکاجیھبایگدبعارلنمحنبوعفاکامسیجواعمیشرکدارالقئاطمعلےہ۔‬،‫اہجدیرکدار‬ *Corresponding author: Hafiz Intizar Ahmad at ahmadst41@yahoo.com ‫ہلجماالسیمرکفوہتی‬ ‫ء‬2023‫وجن‬-‫ونجری‬،1:‫امشرہ‬،3:‫دلج‬ 104 ‫رایتسیکلیکشتوریمعتںیموصخیصارفادےکرکداریکرصعیاقیبطتت‬ ‫ادمحاورافغر‬ ‫س سن‬ ‫ی ےک وہنجں ےن ذعموری ےک‬ ‫دور احرض ںیم دنچ ایصخشت تہب امنایں ںیہ نج ںیم ڈارٹک ہط نیسح‪ ،‬اخیشلِ دبعازعلزی نب ابز‪ ،‬اخیشل ادمح‬ ‫ابووجد اعمرشیت و امسیج‪ ،‬یمیلعت و دوعیت‪ ،‬اعمیش و ایسیس رکدار ادا رک ےک امنایں تیثیح احلص یک۔ رصع احرض ںیم یھب وکیئ ہطخ‪،‬کلم ای رہش ااسی ںیہن‬ ‫ج یشخب اور اںیہن دیفم‬ ‫اہجں ذعمور ارفاد وموجد ہن وہں رضورت اس ارم یک ےہ ہک روسل رکمی ﷺےن سج رطح اےسی ارفاد یک الصوتیحں وک ِ ا‬ ‫رہشیانبایاوررھپاوہنںےنرایتسیکلیکشتوریمعتںیموصخیصرکداراداایک۔ایسیکاینبدرپآجاےسیامڈلیکرضورتےہسجیکانبءرپاےسیارفاد‬ ‫وک رباہ راتس راییتس اعمالمتںیم اشلم ایک اج اتکسےہ۔ ہی ےسیک نکممےہ؟ اس ےکےیل اسقیقحتںیم دہعوبنی وکشیپرظن رےتھکوہےئاکیامڈل‬ ‫ایترایکاجِےئاگہکسکرطحاساکیلمعاالطقوہاتکسےہ۔‬ ‫امسجینزمکوریےسرماد ذعمورولگںیہاورذعموریاکظفلاردوزابنںیمامسجیناوردامیغاعرہضوکےتہکںیہسجوکہیاعرہضالقحوہاسوک‬ ‫ذعمورےتہکںیہ‪،‬نکیلرعیبزابنںیم ہیاعمےہرہاسرفدوکاشلمےہوجاعمرشےںیم اینپذہمدارایں اداہنرکاتکسوہاوررعیبںیماےسیصخشوک‬ ‫(اعزجنمالمعل) ینعیوجصخشاانپاکمرسااجنمہندے اتکسوہ۔انچہچن اقمہلاگنرےن اےنپاقمہلںیماسمسقےکاملعءودحمنیثیکیملعودینیدخامت‬ ‫وکایبنرکےنیکوکششیکےہہکاینتذعموریےکابووجدسکدقریملعودینیدخامترسااجنمدںی ہک اںیہناینپذعموریاکایخلیہںیہنآایہکلب‬ ‫اعمرشےےکدورسےولوگںےکےئلومنہننبےئگ۔انںیماےسیاملعءودحمنیثیھبدیپاوہےئوجاقدئیھبےنباوراتمیکرامنہیئیھبرفامیئ۔‬ ‫اس اابتعر ےس ہی وموضع اتیمہ اک احلم ےہ ہک وموجدہ دور ںیم اس فنص وک اس اابتعر ےس وکیئ اتیمہ ںیہن دی اجیت ہک ہی اعمرشے ےک‬ ‫اناکرہولگںیہ‪،‬ہیھجمساجاتےہہکہیاعمرشےیکرضورتیہںیہن‪،‬ذہلاانےسوخدیھبریقحتاکروہیایکاجاتےہاورااسیولسکاایتخرایکاجاتےہہک‬ ‫سجےسابیقولگیھبرفنترکںی۔اسمسقےکرکدار وکمتخرکےنیکاالسمیھبدوعتداتیےہ۔اقمہلاگنراینپقیقحتےکذرےعیاعمرشےںیم‬ ‫وموجد اسرکداروکمتخرکےنیکوکششیکےہاوراثتبرکےنیکوکششیکےہہکاےسیاملعءوجدےنھکیںیمذعمورےتگلںیہنکیلانیکیملعاوردینی‬ ‫دخامتوکدھکیرکانوکاعمرشےاکانصقرفدےنھجمسیکاجبےئانیکزدنیگوکرکشیکاگنہےسداھکیاجاتکسےہ۔‬ ‫ںیم بج یھباعم رشےںیم ذعمور ولوگں وک داتھکی وہں وت اسابت اک ااسحس دلںیمدیپا وہات ےہ ہکاےسیولوگں وک اعمرشہ سک دقر رگی‬ ‫وہیئاگنہ ےسداتھکیےہاسےئلاےسیاملعءودحمنیثےکرکداروکایبنرکےک انیکوھکےئوہےئواقر وکزدنہ رکےناک ذجہبدیپاوہااتہکہیولگیھب‬ ‫وخدوکرحتمکزدنیگاکہصحانبرکیجںیکس۔‬ ‫ضحماےسیولوگںیکوحہلصازفایئےہویکہکننجوکاناکرہھجمساجاتےہتقیقحںیموہوتہنرصفاینپذعمورییکوہجےسہکلباےنپاکرانومں‬ ‫یکوہجےسدورسوںےکےئلرامنہیئنبرکاسےنمآںیکس۔درگیولوگںںیماساالسیممیلعتوکزدنہرکانےہنجےکذونہںےسذعمورارفادیکدقر‬ ‫و تمیق یہ متخ وہ یکچ ےہ اتہک وہ اےسی ولوگں وک ریقحاگنہ ےس ہن دںیھکی ۔دہع وبنی ںیم االسیم رایتس یک ریمعت و رتیقںیم وصخیص ارفاد ےن ڑبا امہ‬ ‫رکداراداایکےہہکسجرکداریکوہجےس االسیمرایتسوکااکحتسماحلصوہا اورآجداینںیماسھٹےسزادئاالسیمرایںیتساسابتاکومرثوبثت‬ ‫ںیہ۔‬ ‫روسلاہللﷺ ےکضیفایہتفااحصب اہنتیرپزعمےھت۔مسجاکدنترتسوہانایذعموروہاناُنےکزعمںیمللخادنازہنوہاتاھت‪،‬ارگاُن‬ ‫یک اصبرتاکموھچڑاجیتبتیھبوہ اےنپےصحاکاکم ااجنمدےیریغباِسداین ےسرتصخںیہنوہےتےھت۔احصہبیکاکیدعتادےہوہنجںےندعم‬ ‫اصبرت ےک ابووجد یمیلعت و یغیلبت‪ ،‬اعمیش‪ ،‬اعمرشیت‪ ،‬ایسیس اور ااظتنیم رکدار ادا ایک ۔رواِتی دحثی اک اکم‪ ،‬اشرعی‪ ،‬اامتم ‪ ،‬وگنجں ںیم ہصح ‪،‬ولعم‬ ‫ہبعشاالسیمرکفوہتی‬ ‫دلج‪،3:‬امشرہ‪،1:‬ونجری‪-‬وجن‪2023‬ء‬ ‫‪105‬‬ ‫ادمحاورافغر‬ ‫رایتسیکلیکشتوریمعتںیموصخیصارفادےکرکداریکرصعیاقیبطتت‬ ‫دہینی یک دترسی اور تہب ےس ونتمع اکومں ںیم اانپ رکدار ادا ایک ۔ نج ںیم انب ایب اویف ہک وہنجں ےن دیمان گنج ںیم تہب اسری دخامت شیپ‬ ‫‪1‬‬ ‫ںیک۔نج ںیم حلص دحہیبی‪ ،‬زغوہ ربیخ‪ ،‬وخارج ےک الخف اہجد یسیج میظع ںیمہم اشلم ںیہ۔ ادتباےئ االسم ںیم املسمن وچہکن اعمیش وطر رپ‬ ‫اسامن وخردوونشمتخ وہاجات اھت ایسی وصراحتلںیموج یھب لم اجات ایسرپ انقتعیک اجیت۔ انب ایب اویف‬ ‫وبضمط ہنےھتایسےیل گنج ےکدوران ارثک ِ‬ ‫‪2‬‬ ‫ول هللاِ صلَّى هللا علَي ِه وسلَّم سبع َغزو ٍ‬ ‫ت مع رس ِ‬ ‫ات ََنْ ُك ُل َم َعهُ ا ْلََراد" "ںیم ےن روسل‬ ‫اںیہن زغوات ےک ذترکے ںیم رفامےت ےھت ‪َ ":‬غَزْو ُ َ َ َ ُ‬ ‫َ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ََ‬ ‫اہللﷺیکتیعمںیم‪۷‬زغواتڑلےمہآپﷺےکرمہاہرجاد(ڈٹیدل)اھکایرکےتےھت۔"‬ ‫وخارج اک ہنتف االسم ےک ےیل روز اولےسیہ افکر ےس یھب زایدہ رضم اثتب وہا۔ ہکلب ارگ ہی اہک اجےئ ہک افکر ےس زایدہ وخارج ےک ذرےعی‬ ‫االسم وک اصقنن اچنہپ وت ےب اج ہن وہ اگ ایس ےیل روسل ﷺ ےن اج اجب ان یک اشناین ں ایبن رفامںیئ۔ رضحت انب اوٰیف وک ہی ازعاز احلص ےہ ہک سج‬ ‫رطحوہافکرےکالخفڑلےایسرطحاںیہنوخارجےکالخفیھباہجداکومعقالم۔انبدعسررطمقازںیہ‪":‬‬ ‫ِ‬ ‫ِج َم َع َعْب ِد هللاِ بْ ِن أَِِب أ َْو ََف"‬ ‫يد بْ ُن ُجُْ َها َن قَ َ‬ ‫َح َّدثَِِن َسعِ ُ‬ ‫ال‪ُ :‬كنَّا نُ َقات ُل ا ْْلََوار َ‬ ‫‪3‬‬ ‫"دیعسنب ِجمہاانےتہکںیہہکمہدبعاہلل نبایباویفیکتیعمںیموخارجےکالخفاتقلایکرکےتےھت۔"‬ ‫انب ام وتکمم‪ ،‬انب دعسآپ ریضاہلل ہنعےکذترکےںیم ررطمقاز ںیہ‪":‬كان ضرير البصر"‪4‬میلعترقآن اکاایتشقدہعوبنیےسیہالہ‬ ‫"خ ْ ُْيُك ْم َم ْن تَ َعلَّ َم ال ُق ْرآ َن‬ ‫ملعاکاخہص ےہ۔ احصہبرکام ااشتعرقآنےکےیلدن راترسرگمرےتہےھت ۔ زمدی ربآں روسلاہللﷺاکرفامن‪َ :‬‬ ‫َو َعلَّ َمهُ"‪" 5‬مت ںیم ےس رتہبنی وہ ےہوج وج رقآنےھکیس اوراھکسےئ "۔ان ےکاسوشق وک دودنچرک داتی اھت رضحت انب ام وتکمم اکامشر یھب ان احصہب‬ ‫رکام ںیم ےہہکوجمیلعترقآن یسیج امہ دخامت رسااجنمدایرکےتےھت۔اید رےہ ہک یہی وہ میلعت یھت ہک سج ےک ببسابدہی نیشن رعب‪،‬داینیک‬ ‫ذہمبرتنیوقمےنب۔رضحتانباموتکممبجرجہترکےکدمہنیآےئوتآپولوگںوکرقآنڑپاھایرکےتےھت۔‬ ‫انچہچنانبدعساسابرےںیمررطمقازںیہ‪:‬‬ ‫ٍ‬ ‫اب رس ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫أ ََّو ُل من قَ ِد َم َعلَْي نَا ِمن أ ْ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫َّاس الْ ُق ْرآن‬ ‫ول هللا ﷺ ُم ْ‬ ‫َص َح َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫ص َع ُ‬ ‫ب بْ ُن عُ َم ْْي َوابْ ُن أُم َمكْتُوم فَ َج َعال يُ ْقرََئن الن َ‬ ‫‪6‬‬ ‫ااحصب روسل ﷺ ںیم ےس وج بس ےس ےلہپ امہرے اپس آےئ وہ بعصم نب ریمع اور انب ام وتکمم ںیہ ان دوونں ےن ولوگں وک‬ ‫رقآنڑپاھای"۔‬ ‫‪ 1‬انب دعس‪ ،‬دمحم نب دعس‪ ،‬الطبقات اربکلیٰ‪(،‬دارابتکل العلمیٰہ‪،‬ریبوت ‪١۹۹۰،‬ء)‪۷۵:۲ ،‬۔‬ ‫‪ 2‬دیبہ ‪،‬دمحم نب ادمح ‪،‬تذرکۃالحفاظٰ ‪( ،‬دارابتکل العلمیہ‪،‬ریبوت‪ ،‬انبلن ‪١۹۹۸ ،‬ء)‪۳:١۳۶،‬۔‬ ‫‪ 3‬انب دعس‪،‬الطبقات اربکلیٰ‪ٰ ۲۲۶:۴ ،‬۔‬ ‫‪ 4‬دیبہ ‪ ،‬دمحم نب ادمح ‪ ،‬ریس اعالم النیالء‪( ،‬قیقحت ‪ :‬بیعش االرتاووظ ‪،‬طبعہ تاہثل‪١۹۸۵ ،‬ء)‪۳۶١:١ ،‬۔ٰ‬ ‫لصحی‬ ‫تعل‬ ‫‪ 5‬اخبری‪ ،‬اوب دبعاہلل دمحم نب اامسلیع‪،‬ااجلعم اٰ ح ‪ ،‬اتکت اضفلئ ارقلآن ‪،‬تات ریخ مک نم م ارقلآن ‪(،‬ہبتکم دار السالم‪ ،‬الوہر‪١۹۹۹ ،‬ء)‪ٰ ۵۰۲۷:۲‬۔ٰ‬ ‫‪ 6‬انب دعس‪ ،‬الطبقات اربکلیٰ ‪ٰ ١۵۶:۴ ،‬۔‬ ‫‪106‬‬ ‫ہلجماالسیمرکفوہتی‬ ‫دلج‪،2:‬امشرہ‪،1:‬ونجری‪-‬وجن‬ ‫‪2022‬ء‬ ‫ادمحاورافغر‬ ‫رایتسیکلیکشتوریمعتںیموصخیصارفادےکرکداریکرصعیاقیبطتت‬ ‫رضحتانبوتکمم اکانانیبنپےکابووجدمیلعترقآنیکدختمرسااجنمدانی ہنرصفاکیوعیقیملعاکرانہمےہہکلبہیانےکاالصحاعمرشہ‬ ‫ےکذجےبیکاکعیسیھبرکاتےہوج االسم اےنپرہغلبموکاطعرکاتےہ۔رضحت انبام وتکممیک اکیوصختیصہی یھبےہہکآپ یکابراہااجتلءےک‬ ‫ببساہللربازعلتےنوصخیصارفادےکےیلاعمارفادیکتبسنیفیفختااکحمانزلرفامےئبجآتیابمرہک‪:‬‬ ‫ِ ‪7‬‬ ‫﴿ََل يَ ْستَ ِوي الْ َق ِاع ُد ْو َن ِم َن ال ُْم ْؤِمنِ َْْي َغ ْْيُ أ ُِوِل الضََّرِر َوال ُْم َج ِاه ُد ْو َن ِ ِْف َسبِيْ ِل هللا﴾‬ ‫"البذعررشیعےھٹیبرےنہواےلاملسمناوراہللیکراہںیمےنلکنواےلاجمدہرباربںیہن"‬ ‫ہی آتی انزل وہیئ وت روسل اہلل ﷺ ےن رضحت زدی وک الب اجیھب اور اتکتب اک مکح اراشد رفامای رضحت زدی ےن اشےن یک ڈہی رپ اس وک رحتری‬ ‫رفامای۔رضحتانباموتکمم روسلاہللﷺےکاپساحرضوہےئاوراےنپانانیبنپیکاکشتییکہکبجانبایبیلیلیکرواتیںیمےہہکرضحتانب‬ ‫اموتکممےنداعیک‪" :‬أَي ر ِ‬ ‫ب أَنْ ِزْل عُ ْذ ِر ْي"‪"8‬اےاہللریماذعرانزلرفامدے"رھپاہللربازعلتےنوصخیصارفاداکاانثتسءانزلرفامدای۔‬ ‫َْ‬ ‫ج َّوََل َعلَى ال َْم ِريْ ِ‬ ‫ج﴾‬ ‫ج َّوََل َعلَى ْاْل ْ‬ ‫س َعلَى ْاْل ْ‬ ‫ض َحَر ٌ‬ ‫َعَرِج َحَر ٌ‬ ‫َع َمى َحَر ٌ‬ ‫﴿لَْي َ‬ ‫‪9‬‬ ‫"انانیبرپوکیئیگنتںیہناورہنیہڑگنلےرپوکیئیگنتاورہنامیبررپوکیئیگنتےہ۔"‬ ‫اسآتیابمرہکےکتحتالعہماعمسیناسارمیکواضتح رکےتںیہہکہیآتینکااحصبےکقحںیمانزلوہیئ؟انچہچنرمقرطازںیہ‬ ‫ہک ‪" :‬اہلل اعتٰیل ےن زغو ٴہ ربیخ اک امل تمینغ ان ارفاد ےکےیل الحل رفامدای ہک وج آتی ںیم ذموکر اذعارِ امہعنےکببس زغوہ دحہیبیںیمرشکیہنوہ‬ ‫ےکسےھت۔ زیننجوصخیص ااحصب ےکابرے ںیم ہی آتیابمرہکانزلوہیئاکیوقل ےکاطمقب وہ ااحصب ہیںیہ‪:‬اوبادمح نبشحج‪،‬انیک وادلہ‬ ‫‪10‬‬ ‫آہنمتنبدبعابلطمل‪،‬اوردبعاہللانباموتکمم"‬ ‫ہی دو میظع احصہب رکام اک ذترکہ وت وطبر اثمل شیپ ایک ایگ ےہ اس ےک العوہ وخانیت ںیم اامسء نب ایب رکب ‪ ،‬اوب ادمح نب شحج‪ ،‬اوب ادیسااسلدعی‪ ،‬اوب‬ ‫ذحہفی نب ہبتع‪،‬اوب ایفسن نب رحب‪ ،‬اوب احقہف‪ ،‬رباء نب اعزب‪ ،‬اجربنب دبعاہلل‪ ،‬رجری نب دبعاہلل‪ ،‬احرہث نب امعنن‪ ،‬اسحن نب اثتب‪،‬میکح نب زحام‪،‬‬ ‫وخات نبریبج‪ ،‬دعس نب ایب واقص‪ ،‬دیعسنب امثعن‪ ،‬دیعس نبریوبع‪ ،‬دبعاہلل نبارمق‪ ،‬دبعاہلل نبابعس‪ ،‬دبعاہلل نب رمعو‪،‬ابتعن نبامکل‪،‬ہبتع نب‬ ‫ایب ایفسن‪،‬ہبتع نب وعسمد‪ ،‬دعی نب احمت‪ ،‬رمعو نب دعمرکیب‪،‬ریمع نب دعی‪،‬اتقدہ نب امعنن‪،‬سیق نباسبئ‪،‬سیق نبریبہہ‪ ،‬بعک نبامکل‪،‬امکل‬ ‫مس‬ ‫نب احرث‪ ،‬امکل نب مع‪ ،‬اعموہی نبدخجی‪ ،‬بتعمنبایببہل‪ ،‬نعمنب اوس‪،‬بلہمنب ایب رفصہ‪،‬ریغمہ نب ہبعش‪،‬ریغمہ نبدبعارلنٰمح‪ ،‬اہمشنب‬ ‫ہبتع۔‬ ‫‪ 7‬ااسنلءٰ‪۹۵ٰ:۴‬۔‬ ‫‪ 8‬دیبہ ‪،‬ریس اعالم النیالء‪ٰ ۳۶١:١ ،‬۔ٰ‬ ‫‪ 9‬احتفل‪۴۸:١۷،‬۔‬ ‫‪ 10‬سمعاین‪ ،‬وصنمر نب دمحم ‪،‬ریسفت ارقلآ نٰ ‪( ،‬قیقحت‪ :‬تارس نب ابرامیہ ‪ ،‬داراونط ‪،‬رتاض ‪ ١۴١۸،‬ھ)‪١۹۹:۵ ،‬۔‬ ‫ہبعشاالسیمرکفوہتی‬ ‫دلج‪،3:‬امشرہ‪،1:‬ونجری‪-‬وجن‪2023‬ء‬ ‫‪107‬‬ ‫ادمحاورافغر‬ ‫رایتسیکلیکشتوریمعتںیموصخیصارفادےکرکداریکرصعیاقیبطتت‬ ‫ھچکااحصب یکاصبرتآرخیاایمںیمیلچیئگنکیل اِسذعموریےکببساُنیکاکررکدیگ‪،‬زعماورتمہںیمذرارفقہنآای۔انبایباوٰیفاک‬ ‫اہجدےکدیماونںںیمارتاناوبادمحشحج اکاشرعیرکاناوردبعاہللانباموتکمماکاذاندانی‪،‬کیھٹایسرطحآپ ےکابیقااحصب اک فلتخمرسرگویمں‬ ‫ںیمہصحانیلاترخیےکاحفصترپزرںیاوریلجرحوفںیماھکلاجاکچےہ۔‬ ‫ااحصبرکام ےکاوحالاکاطمعلرفامںیئاوراناحصہبیکزدنویگںےسرامنہیئاحلصرکںیویکہکن‬ ‫وموجدہاعمرشہےکولوگںوکاچےیہہکا ِن ِ‬ ‫آامسن دہاتی ےک اترے رقار دای ےہ۔ارگ اہلل رب ازعلت یسک وک ذعموری اطع رفامےئ ای‬ ‫روسل ارکم ﷺ ےن الب صیصخت اےنپ امتم ااحصب وک ِ‬ ‫دنتریتس ےک دعب ذعموریاطعرفام دے ‪،‬وت اےسی ولگ انانیب اورذعمورااحصب یک ِ‬ ‫ایحت ہبیط ےس اافتسدہ رک ےتکس ںیہ ۔ورگہن ارگہی ولگ اہھترپ اہھت‬ ‫درھے ےھٹیب رےہاوراینپ ذعموریاک راگ االےتپ رےہوت ہیاعمرشےرپ وبھجوہےگناوراینپدقراورزعت و واقربسھچک وھکںیھٹیبےگ ۔ احصہب‬ ‫رکام ےک دعباسداینںیمبسےسزایدہاقمم اتنیعب وعبتاتنیعباکےہ اوہنںےنیھب روسلاہللﷺےکضیفایاگتفن ےساافتسدہںیموکیئرسک‬ ‫ااھٹ ہن ریھک اور امسجین ذعمورویں ےک ابووجد دختمِ دنی و داین ےک وحاےل ےس امہ اکم ااجنم دےی۔احصہب رکام ےس ضیف ایہتف وفنس دقہیس وک‬ ‫اتنیعبؒاورانےکدعبواولںوکعبتاتنیعبؒےکانمےسایدایکاجاتےہ۔اِنںیمیھباکیدعتادےہںیہنجانیبیئےسرحموماییسکامسجیناعرہضںیمالتبم‬ ‫وفنسدقہیسےناسرحمویموکاےنپذنہںیمہگجںیہندیہکلبدنترتسولوگںیکرطحاینپیمیلعت‪،‬یغیلبت‪،‬اعمیش‪،‬اعمرشیت‪،‬ایسیساور‬ ‫رانہڑپا۔ان ِ‬ ‫ااظتنیمذہمدارویںوکوپراایک۔اوراحصہباکیقیقحاجنیشنوہےناکقحاداایک۔‬ ‫‪۲‬۔رصعِاحرضںیموصخیصارفاداکاعمرشیت‪،‬اعمیش‪،‬یمیلعت‪،‬یغیلبت‪،‬ایسیسوااظتنیمرکدار‬ ‫رہ دور ںیم ھچک ولگ ذعموری اک اکشر ای انانیبیئ اک اکشر رضوروہےت ںیہ ‪،‬اسیج ہک دقمی زامونں ےس ولگ فلتخم ذعمورویں اک اکشر وہےت آےئ‬ ‫ںیہ۔اسدورںیمیھباکی دعتاد ےہوج دنتریتسیک تمعنےسرحمومےہ ۔نکیلرحموویمںےکابووجد ہی ولگاینپالصوتیحںےکااہظرںیموکیئرسک‬ ‫ااھٹںیہن رےتھک۔وکیئااتسد ےہوتوکیئارئنیجن‪،‬وکیئ اشرع ےہوتوکیئ دجسمںیماےنپرفاضئِاامتمواطختبااجنم دے راہےہارغلض ریثکہبعش اہےئ‬ ‫زدنیگںیمںیمہذعمورارفادداھکیئدےتیںیہ۔وعاماانلساکاعتونیھبارثکانےکاشلماحلوہاتےہسجیکبوتل ہیاینپالصوتیحںےکااہظر‬ ‫ںیم اکیف آاسین وسحمسرکےت ںیہ ۔ ذلی ںیم وموجدہ دور ےک دنچا مہ ذعمورارفاد ےک اعمرشیت‪،‬اعمیش‪ ،‬یمیلعت‪ ،‬یغیلبت‪ ،‬ایسیس وااظتنیم رکدار اک اجزئہ‬ ‫ےتیلںیہ۔‬ ‫‪۳‬۔ٰاقریادرسیاثق‬ ‫انرظہ رقآناپک اگؤں ےسڑپاھ۔ادتبایئ میلعتاگؤں ےک وکسل ےس احلصیک رھپ اجہعم دمحمہی دقوہیس وکٹ راداھنشک ںیمدالخ رکوادای‬ ‫ایگ۔اساجہعمںیمآپےناچراسلکتمیلعتاحلصیک۔زمدیمیلعتےکوشقیکبوتلاجہعمخیشاالالسمانبہیمیتالوہرںیمداہلخایل۔اساجہعم‬ ‫ےسہبعشدرساظنیمیکافرغالیصحتلوہےنوایلیلہپامجتعںیماقریاصبحاشلمےھت۔داراولعلمایضءراہجگنجےس‪۵‬امہںیمرقآناپکظفح‬ ‫رکےن یک اعسدت احلص یک۔ وجتدی ارقلآن اک ملع رعموف دراگسہ اجہعم وجتدی ارقلآن لسُوری وایل دجسم ریشا وناہل ٹیگ الوہر ےس احلص ایک۔ اور‬ ‫رقآت رشعہ اک وکرسیھب ایس اجہعم ےس لمکمایک۔ لیصحت ملع ےک دعب آپ ےن دواسل کت اجہعم دجسم وسلڑیوایل ریشاوناہل ٹیگ الوہر ںیمرقآن‬ ‫اپکیکمیلعتدی۔رھپدساسلایضءاہنسلراہجگنجںیمرقآناپیکیکمیلعتدی۔اگؤںواسپآرکوادلاصبحےکاسھتلمرکرببلڑسکراویئڈن‬ ‫اوراھچاگناماگن ےکدرایمناٹسپ وھبےئآلصںیماسڑےھاپچناڑکیرپ طیحمےئن اجہعماکآاغزایک۔ ہی اجہعمدووبعشں‪ ،‬ہبعشظیفحتارقلآندنگایھں‬ ‫‪108‬‬ ‫ہلجماالسیمرکفوہتی‬ ‫دلج‪،2:‬امشرہ‪،1:‬ونجری‪-‬وجن‬ ‫‪2022‬ء‬ ‫ادمحاورافغر‬ ‫رایتسیکلیکشتوریمعتںیموصخیصارفادےکرکداریکرصعیاقیبطتت‬ ‫اواتڑ اوردورسا ہبعش درساظنیم ےکےیل نیم روڈ دمرہس یک یئن امعرت رپ لمتشم ےہ۔ اتاحل آپ ایس اجہعمںیم وعام اانلس وکرقآن و دحثییک‬ ‫‪11‬‬ ‫امیلعتتےسآراہتسرفامرےہںیہ۔‬ ‫آپامی لفایسایست ںیہ۔آپےنامیلفایسایست‪۲۰۱۴‬ءاورامی۔اےایسایست‪۲۰۱۱‬ءںیموگرٹنمناکجلویوینریٹسلصیفآابد ےساپس‬ ‫ایک۔آجلکآپوگرٹنمناکجلویوینریٹسلصیفآابدےکہبعشایسایستسںیموطبررچکیلارانیعتتںیہ۔اسےکالعوہ آپےنفلتخماشرٹوکرزس‬ ‫ل‬ ‫یھب رکرےھکںیہ۔آپےن ربلیوکرس‪،‬ویپمکرٹوکرساورومبِیسلٹیوکرس‪ ،‬ا فیسصلانانیبرمزکلصیف آابد ےساپسرکرےھک ںیہ۔ امیلفںیمآپےک‬ ‫اقمہل اک ونعان ‪ Role of Iran in Energy Polictics of Person Gulf States‬ےک تحت اانپ اقمہل رحتری رک ےکچ ںیہ اور اب ‪PhD‬‬ ‫ایسایستسوگرٹنمناکجلویوینریٹسلصیفآابدےساجریےہ۔‬ ‫‪۴‬۔اعمیشواعمرشیترکدار‬ ‫آپ اشدی دشہ ںیہ۔ آپ اک رھگاان نیت ارفاد رپ لمتشم ےہ۔ اکی ویبی اور اٹیب آپ ےک زریِ افکتل ںیہ۔ آپ ڑپاھیئ ےک العوہ لیھک ےک‬ ‫ڑبےوشنیقںیہ۔اپاتسکنالبڈنئ رکٹکمیٹےکرسرگمرنکرےہںیہ۔آپ‪۲۰۰۰‬ءےسےلرک‪۲۰۰۸‬ءکتاپاتسکنیکانانیبوقیمرکٹکمیٹںیم‬ ‫ن‬ ‫البئورڈلپکےنتیجوایلمیٹںیمیھباشلمےھت۔آپ‪۱۶‬دربمس‪۲۰۰۶‬ءوکدصرتکلمم‬ ‫اپاتسکنیکامندنئیگاکازعازیھب احلص رکےکچںیہ۔اورالہپ س ڈ‬ ‫ن‬ ‫انجب رپوزی رشمف یک وموجدیگ ںیم ریپا س‬ ‫الگئڈگن ‪ Para Gliding‬اک اکایمب اظمرہہ رک ےکچ ںیہ۔ آپ داین ےک دورسےانانیبصخشںیہوہنجں‬ ‫ےنامرہلگزلہاالسمآابدںیم‪۲۰۰‬ٹفیکدنلبیےس‪Para Gliding‬اکاکایمباظمرہہایک۔‬ ‫‪۵‬۔ایسیسوااظتنیمرکدار‬ ‫ایسیس اعمالمت ںیم آپ وکیئ دیپسچل ںیہن رےتھک اور ہن یہ آپ ےن ایھب کت یسک ایسیس اپریٹ ںیم ومشتیل اایتخر یک ےہ۔ نکیل آپ وصخیص‬ ‫ارفاد ےکایستسںیمرکدار ےکزربدتساحیمںیہ۔آپاکایخلےہہکوصخیصارفاداکاپرٹنمیلےکرہوفرمںیموکہٹصتخمہصح وہاناچےیہ۔اس‬ ‫رطح ہی اےنپ اسملئ وک انسح رطےقی ےس لح رکوا ںیکس ےگ۔ اوروصخیص ارفاد ایستس ںیم اکی تبثم ااضہف وہ ں ےگ۔ اےنپ ہبعش ےک یمیلعت و‬ ‫دتریسیاورااظتنیماعمالمتںیمآپرہگیدیپسچلےتیلںیہ۔اوراےنپرفاضئوخبیبااجنمدےرےہںیہ۔‬ ‫‪12‬‬ ‫‪۶‬۔یلعاونرایسل‬ ‫آپ وک ‪ ۹‬اسل یک رمع ںیم علض وہایشر وپر ےک اکی دمرہس ںیم وھچڑ دای ایگ۔ نج ںیم رقآن و دحثی یک میلعت دی اجیت یھت۔ بس ےس ےلہپ‬ ‫اتسن ویفس زاخیل ینس۔ ویفس زاخیل ےکدرد انک ااعشر آپ ےک احہظف ںیم وفحمظ وہ ےئگ بج یھبک‬ ‫رقآن دیجم ڑپاھ۔ اسدو ِرایحت ںیم آپ ےن دا ِ‬ ‫اہنتیئرسیمآیتآپوخدہیرعشاینپآوازںیمانگنگےت۔اِیسزامےنںیمآپادیباتکوبںےسروانشسوہےئگ۔ادیباتکوبںےکاطمعلیکآرزوڑھبیت‬ ‫یئگ وتاتانبکلبقتسم ےکےیلانانیبارفاد ےکوصخیصاداروںںیم ربلہرمس اطخل ےنھکیسےکےیل ےلہپ وگرٹنمنوکسل رباےئانانیب رکایچںیمدالخ‬ ‫وہےئ‪،‬نکیل ھچکرعہصدعبوگرٹنمنوکسلرباےئانانیباہبووپلرںیمدالخوہےئ۔اِناِداروںںیمہبعشومیقیسیھباھتاوراطبلملعوکومیقیسیک‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫ادرسیتاقب ‪،‬اقری ‪ ،‬دارٹک دبعاافغلر و احظف ااظتنر ادمح‪ ،‬ارٹنووی‪):‬راویئتذ‪،‬الوہر‪ ۲۵ ،‬ربمتس‪۲۰١۷‬ء(۔ٰ‬ ‫ایسل‪ٰ،‬یلع اونر‪ ،‬ارٹنووی‪) ،‬دارٹک دبعاافغلر‪ ،‬احظف ااظتنر ادمح‪ٰ،‬لصیفآ تاد ‪ ۲۷ ،‬فروری ‪۲۰١۷‬ء(۔‬ ‫ہبعشاالسیمرکفوہتی‬ ‫دلج‪،3:‬امشرہ‪،1:‬ونجری‪-‬وجن‪2023‬ء‬ ‫‪109‬‬ ‫ادمحاورافغر‬ ‫رایتسیکلیکشتوریمعتںیموصخیصارفادےکرکداریکرصعیاقیبطتت‬ ‫میلعت یھبدیاجیتیھت‪،‬ویںدینیودانیویمیلعتےکدوران ںیماباقدعہومیقیسیکرتتیباحلصیک۔انانیبارفاد ےکرطزِرحتریربلی یکدمدےسآپ‬ ‫ن‬ ‫ےندو زہار انوولں اک اطمعل ایک اور وہشمر رعشاءیک اشرعی ُُس‪ ،‬ولگاکرییک اور رھپ وخد اشرعی رشوع رک دی۔ اِس دوران اانپ قیلخت رفس یھب اجری‬ ‫راھک۔اشرعیاوررثنںیمابکتآپیک آھٹاتکںیبفینصتوہیکچںیہ۔آپاکاکیرفنمداکرانہمہیےہہکآپےن ُداینرھبےکےبرصبادوبیں‬ ‫اور اشرعوں یک رقًابی ‪ ۳۰۰‬اقیلختت وک عمج رک ےک ‪ ۲۱‬اوتکرب‪۱۹۸۹‬ء وک االسم وپرہ الوہر ںیم ےب رصبنیفنصم یک اعیمل الربئریی ”ورڈل البڈنئ آررھت ز‬ ‫وفرم“ )‪(World Blind Author’s Fourm‬ےک انم ےس اقمئ یک۔ آپ ےن ‪ ۱۱۴‬اممکلیک ڑبی ڑبی الربئریویں ےسطخ واتکتب یک وت اکی‬ ‫اسلیک دجودہجےک دعب‪ ۷۶۳‬ےبرصبنیفنصمیک اصتفینوموصلوہںیئ۔رعہصدواسلےکدعب ہیدعتاد ‪ ۱۵۴۵‬کت چنہپیئگ۔اتباصبحےن‬ ‫ب‬ ‫ذعمورنیےکرتامجنرجریہامانہہم”انیبیئ“اکارجاءایکاوردمریاٰیلعاور یِلیسشرزیکتیثیحےساینپدخامتااجنمدںی۔‬ ‫آپیکیلہپقیلخت‪ ۱۹۸۶‬ءںیمرعشیومجمہع”رکناکلج“ےکانمےسرظنماعمرپآیئ۔آپیکاشرعیاوررثنیبتکےکانمدرجذلیںیہ‪:‬‬ ‫رعشیومجماعت‬ ‫رثنیبتک‬ ‫‪۱‬۔رکناکلج‬ ‫‪۱‬۔اُولپںاکدوھاں‬ ‫‪۲‬۔ایسہش‬ ‫‪۲‬۔امستعیکآھکنےس‬ ‫‪۳‬۔رحساتب‬ ‫‪۳‬۔اپؤںیکوخبش‬ ‫‪۴‬۔ھجموکاسگنسررکو‬ ‫رچاغریتہبش‬ ‫‪۴‬۔ ِ‬ ‫‪۷‬۔اعمیشواعمرشیترکدار‬ ‫معل ّ‬ ‫وگرٹنمنوکسلافرداالبڈنئریشاںواالٹیگالوہرےسیلمعزدنیگاکآاغزوطبرویمزلکیرچیٹ( ُ مِومیقیس)ےسایک۔رڈیویاپاتسکنےسہمغن‬ ‫اگنریرکےتوہےئیٹ۔ویکتاجےچنہپ۔وکسلاکاموحلراسہنآایوتدواسلدعباسیعفٰیدےدای۔‬ ‫صلخمااسنونںےک اعتونےس الوہرںیمٹنمیساورکمنیکاجترت رشوعیکاور‪ Ti-Traders‬ےکانم ےس اجتریتایسنجی ررٹسجڈرکایئ۔‬ ‫‪ ۱۹۶۲‬ء ںیمدووتسںیک دمد ےسرہقیفایحتلمیئگ۔آپاوالدیک تمعنےسرحمومرےہ۔دووچبں دمحممیلس‪ ،‬الہشرعافین وکوگدےلرکمیلعت ورتتیب‬ ‫ےکدعبانیکاشدایںرکدںیوجاشاہہنلبقتسمیکالتشںیمڈینیکاےلچےئگ۔اکیاسلدعبمگیباکاِاقتنلوہایگ۔‬ ‫‪۱۹۹۲‬ءںیمرگنانوکحتمےنآپےکادارہیکرساکریادماددنبرکدی۔ادارہےکااحلقےکےیلالفیح‪،‬اجتریتاورذمیبہومیظنتںےسراہطب‬ ‫ایک نکیل یفنم اتنجئ اسےنم آےئ۔ اقمدص یک احبیل ےک ےیل وموصف ےن ٹنمیس اور کمن یک ایسنجی‪ ،‬اشہ اعمل امرٹیک اک درتف‪ ،‬وکٹ تپھکل ںیم اپچن‬ ‫رمےلاکالپٹاوراگڑیرفوتخرکےکامتمرقض وخاوہں ےک واابجتادا ےیکاوروخدےب رھگوہےن ےکابووجداینپزنملیکاجبن ڑبےتھرےہ‪،‬‬ ‫رگم راقفیک ےبیسب دھکی رک ابآلرخ اِدارے وک متخ رکےن رپ وبجمر وہ ےئگ اورالوہر وھچڑ رکلصیف آابدںیم اےنپ ےجیتھب ےک اپس راہشئ ذپری وہ ےئگ۔ آپ‬ ‫ےکرعہصسیتاسلےکوطلیرفسےکرمثاتہیںیہ‪:‬‬ ‫‪۱‬۔‬ ‫‪110‬‬ ‫سیبانانیبارفادوکرنہاھکیسےنےکدعبوکیپاسلکیئرٹکیفیںیمالمزتمیکرفایمہ۔‬ ‫ہلجماالسیمرکفوہتی‬ ‫دلج‪،2:‬امشرہ‪،1:‬ونجری‪-‬وجن‬ ‫‪2022‬ء‬ ‫ادمحاورافغر‬ ‫رایتسیکلیکشتوریمعتںیموصخیصارفادےکرکداریکرصعیاقیبطتت‬ ‫‪۲‬۔‬ ‫رتتیبےکدعبانانیبارفادےکھچرکٹکوٹراننم‬ ‫‪۳‬۔‬ ‫انانیبابلطںیماپچناسالہناقمہلبومیقیس‬ ‫‪۴‬۔‬ ‫انانیبرعشاءےکاچراشمرعے‬ ‫‪۵‬۔‬ ‫انانیبارفادےکاسملئرپسیبانیمیسراکااقعند‬ ‫‪۶‬۔‬ ‫اعیملالربئرییےبرصبنیفنصماکایقم‬ ‫‪۷‬۔‬ ‫یڈارایک‬ ‫ذعمورنیےکرتامجنرجدیہ”انیبیئ“ےکارجاءےسوعاموک س س‬ ‫‪۸‬۔‬ ‫اقمیماورریغیکلمےبرصبادوبیںیکھچزہاربتکیکالربئریویںںیمیسقت‬ ‫‪۹‬۔‬ ‫سلفماوراتممزادوبیںیکبتکاشعئرکےتوہےئانیکزدنیگرپںیملفانبان‬ ‫‪۱۰‬۔‬ ‫ویوینرویٹسںےکاعتونےس”سکعریصبت“ےکانمےسےبرصبادوبیںیکالربئرییاکایقم‬ ‫‪۱۱‬۔‬ ‫ذعمورارفادیکمیلعتورتتیب‪،‬قیقحتووجتسجےکےیلآھٹاڑکیارایضرپادارہاکایقم‬ ‫‪۸‬۔ایسیسوااظتنیمرکدار‬ ‫آپ ےن ےب رصب ارفاد یک الصوتیحں وک ربوےئ اکر الےن اور اعمرشے ںیم اںیہن رتہب اقمم دالےن ےک ےیل اینپ زدنیگ وفق رک دی۔ (ےھچ‬ ‫الفیحومیظنتں)”اپاتسکناوسییسانشیآفدیالبڈنئ“)‪(PAB‬اجنپبےکرکیسرٹیبختنموہےئرھپرتیقرکےتوہےئاِیسمیظنتےکرمزکیدصر‬ ‫یکتیثیحےساےنپرفاضئااجنمدےی۔‬ ‫آپےن”اپاتسکنگیلآفالبڈنئ“)‪ (PLB‬اقمئیک۔اھبرتاورروسںیمولیھکںیکامنشئرکےتوہےئاعیملرکٹکبلکانانیبارفاد“یک‬ ‫اینبدریھک۔وجن‪ ۱۹۸۹‬ءںیمانیشیالبڈنئوینین‪(ABU)،‬اور”ورڈلالبڈنئوینین“)‪(WBU‬ےکڈارئرٹکیلیھکواقثتفانزمدوہےئ۔امسوکںیم‬ ‫وہےن وایلیلہپاعیملاکرفنسنےبرصبنیفنصمںیماپاتسکن ےک امندنئہیکتیثیحےسرشکیوہےئ۔اساکرفنسنںیمآپےنانانیب ارفادیک وڈیوی‬ ‫رکٹکںیملفاکرفنسنںیمداھکںیئنجےکزریِارثارانیکےنارٹنلنشینرکٹکبلک انانیبارفاداقمئرکےناکاالعنایکنجاکرئیچنیموینزیڈنیلاور‬ ‫رنجلرکیسرٹیاپاتسکنوکانزمدایکایگ۔‬ ‫اعیمل وفرم ےب رصب نیفنصم ےک ڈارئرٹکی اور وپسرسٹ اڈنی رچلکل اوسییس انشی آف دی البڈنئ یک امندنئیگ رکےت وہےئ اچر اممکل نیپس‪،‬‬ ‫اڈنیلگن ‪ ،‬رصم اور روس ےک دورے ےیک۔ نج ںیم ‪ ۳۰۰۰‬ےب رصب نیفنصم یک بتک احلص رکےت وہےئ ان یک اعیمل امنشئ دقعنم یک ۔ وقیم ‪ ،‬اعیمل‬ ‫زابونںںیمرتامجیکااشتعاور‪ ۴۰۰۰‬انیبارفادیکالربئریویںںیمایکنرتلیسیک۔انانیبابلطےکےیلراکیرڈدشہاصنباورادیببتکرفامہرکاناور‬ ‫کلم رھبںیملیصحت یک حطسرپان ےک رمازک اقمئرکان۔ ولیھکں ےکآڈوٹیرمی اقمئرکان۔ادوبیں ےکوصیت ارثاتاوریملف اصتوری یک امنشئ ےکےیل‬ ‫ہبعشاالسیمرکفوہتی‬ ‫دلج‪،3:‬امشرہ‪،1:‬ونجری‪-‬وجن‪2023‬ء‬ ‫‪111‬‬ ‫ادمحاورافغر‬ ‫رایتسیکلیکشتوریمعتںیموصخیصارفادےکرکداریکرصعیاقیبطتت‬ ‫ادارہاکایقمایک۔‪ ۱۹۹۹‬ء ںیمذعموروںےکرتامجنرجدیےامانہہم"انیبیئ"ےکارجاءےسوعاموکدیبار ایک۔آپامانہہم”انیبیئ“ےکفیچاڈیرٹیاور‬ ‫‪13‬‬ ‫رشلبپ رےہ۔‬ ‫اپاتسکنیکریمعتورتیقںیموہنجںےنامہرکداراداایکانےکانمدےیاجےتںیہ۔‬ ‫العہماثقالضف‪ ،‬زسم ہنیمثارکم‪ ،‬ہینث زدیی‪ ،‬احظفدمحمنسحونازاویسی‪ ،‬احظفوخیشدمحم‪،‬رخمزہشاد‪ ،‬ایمںدبعارلنمحاجیم‪ ،‬دمحمدبعااتسلر‬ ‫یتشچ‪ ،‬دبعااتسلر دنبشقنی‪ ،‬رسدار ادمح ریپزادہ‪ ،‬دّیس اکموی‪ٰ ،‬یملس وبقمل‪ ،‬احظف ریبش نیسح‪ ،‬اشدہہ روسل‪ ،‬دیس اصرب نیسح اشہ الیگین‪ ،‬ہطٰ نیسح‪ ،‬دبع‬ ‫ادیمحل رساشر‪ ،‬احظف دبعادیجمل‪ ،‬رمُع دراز‪ ،‬دبعارلزاق‪ ،‬دبعارلنٰمح وادح‪ ،‬دبعاہلل اربل ّدوین‪ ،‬دبع اہلل نب دیمح‪ ،‬امعر ارشلیعی‪ ،‬دبعادیمحل کشک‪ ،‬ومالان‬ ‫دبعارلزاق‪ ،‬خیشدبعازعلزی نبابز‪ ،‬رمعوقعیب‪ ،‬اقریحتفدمحماپین یتپ‪ ،‬ڈارٹک افہمط اشہ‪ ،‬العہم ضیف دمحمایسولی‪ ،‬ایلتق ابعساخں ایلتق‪ ،‬دمحم اشدہمیلس‪،‬‬ ‫اتشمق ادمحرقیشی‪،‬دمحم نباربامیہ‪،‬رپورسیف دمحمارکم‪ ،‬دمحم اعدل‪ ،‬نٹپیک تیشمارلنمحکلم‪ ،‬اجمدہاجسد‪ ،‬نٹپیکوبقملادمح‪ ،‬اقریدمحمفینح‪،‬رپورسیفدمحم‬ ‫ن‬ ‫لیمجاقدری‪ ،‬احظفدمحمدصقی‪،‬رپورسیفڈارٹکخیشدمحماابقل‪،‬دمحماقمئاخںرکامین‪،‬دمحمالجلادلنی‪،‬اقیضوندیاتممز‪،‬احہظفڈارٹک ِٰ‬ ‫بناخوکاین‪،‬ونرادلنی‬ ‫اسیمل‪،‬اعرمفینحراہجوریغہ۔‬ ‫‪۹‬۔الخہصحب‬ ‫دصقمِ قیلختِ ااسنین ااسنن یک تمظع و ربرتییک دلیل ےہ ۔رشف ااسنتین ےکےیل رضوریےہ ہک وہ رعمتفِ دخاودنی ےک اسھت رعمتفِ‬ ‫وخدییھب احلص رکے۔االسمارتحامِآدتیماورااسنین واقراکدرسداتی ےہ۔ ملسماعمرشےںیم امتمااسنونں ےکدرایمنابیمہ اقلعتتقلعت‬ ‫ابہلل ےس کلسنم وہےت ںیہ ۔ ملسم اعمرشے ےک امتم ارفاد الھبویئں وک رفوغ اور ویکینں وک الیھپےن ںیم ابمہ اعتون رکےت ںیہ ۔ااسنن سج دقر‬ ‫رکدار اکاظمرہہرکےاگایسدقراسیکتمظعوہ یگ۔ االسیمامیلعتتےکاطمقبااسننیکزعت و ذتلاک ایعمراس ےکامسجیناصخصئو اقنصئ‬ ‫ںیہنہکلبزعتوذتلاکایعمر رکفولمعےہ۔رکفولمعارگدرتسےہاورامسجیناحلظےسااسننزمکوراورذعموریہویکںہنوہاالسمےکزندکیوہ‬ ‫اقلبِ زعت ‪ ،‬القئِ رعتفی اور اکایمب ےہ اس ےک رب سکع امسجین وطر رپ وتاان اور تحص ‪،‬دنم ااسنن ارگ اامین و لمع ےک دیمان ںیم وکاتہ ےہ وت‬ ‫االسیمہتکنرظنےسوہزعتورشفاکقحتسمںیہن۔‬ ‫اخقلِ اکانئت یک اطع رکدہ ےب امشر وتمعنں ںیمبس ےس ڑبی تمعن تحص و دنتریتس ےہ نکیلااسنن یک آزامشئ ےک ےیل ھچک وک اس تمعن ےس‬ ‫رحمومراھکاورذعمورانبای۔ہیذعموریامسجین‪،‬ذینہاصبرتایامستع یسکیھباحلظےسوہ یتکسےہ۔ان ذعمورویںیکوکیئاحداثیت ایرطفیووجاہت‬ ‫یھبوہیتکس ںیہ سجاکدصقمااسنن وکآزامان ےہ۔ایسےیلاہللاعتٰیل ےنان ےکےیلرقآنںیمااکحامتانزلےیکان ےکےیلاٰیمع‪ ،‬ارعج‪ ،‬رضری ‪،‬‬ ‫اہمک‪،‬ریغاویلارضلرےسیجاافلظاامعتسل رکےکانےکوقحقو رفاضئنیعتمرکدےی۔ان ےکادنریمکوصرتںیموہستل‪،‬رتصخاورذعریکانبء‬ ‫وصحل میلعت و رتتیب ںیم ریغ ملسم ےک‬ ‫رپ وھچٹ یھب دی ًالثم اہجد ےس اانثتسء ‪ ،‬دورسے رہتش دار و زعزی و ااقرب ےک رھگ ےس اھکےن یک ااجزت ‪ِ ،‬‬ ‫اقمےلبںیمرتحیجدانی۔‬ ‫‪ 13‬رعافین‪،‬راتاتاتٰ‪،‬ارٹنووی‪):‬دارٹک دبعاافغلر‪ ،‬احظفااظتنرادمح‪ٰ،‬لصیفآ تاد‪١۵،‬امرچ‪۲۰١۷‬ء(۔ٰ‬ ‫‪112‬‬ ‫ہلجماالسیمرکفوہتی‬ ‫دلج‪،2:‬امشرہ‪،1:‬ونجری‪-‬وجن‬ ‫‪2022‬ء‬ ‫ادمحاورافغر‬ ‫رایتسیکلیکشتوریمعتںیموصخیصارفادےکرکداریکرصعیاقیبطتت‬ ‫روسلاہللﷺےنیھبوصخیصارفادوک ڑبیاتیمہدیاوراِنولوگںوکاعمرشےاکاکرآدمہصح انبای۔وصخیصارفادآپﷺےکمکحےس‬ ‫ؤمذن ‪،‬اامم ‪،‬انبئ ای اعلم یک تیثیح ےس اکم رکےت ےھت ۔ان وک ذعموریرپ ربص رکےن رپ تنج یک اشبرت دی نکیل ھچک ااکحامت ںیم اعم ولوگں یک‬ ‫رطح ان ےس روہی اایتخر ایک ‪ً ،‬الثم وصراحتل وک دم رظن رےتھک وہےئ امنز اب امجتع ےس رتصخ ہن دی اور انانیب ےس یھب رپدے اک مکح دای ۔ملسم‬ ‫اعمرشےںیم احصہبرکام وج یسک ہن یسکوصرتںیم ذعمورےھتاوہنں ےناینپذعموریوکاےنپاورپ احویہنوہےندایاوراعمرشےںیمحیحصاسمل‬ ‫ارفادےکاسھترےتہوہےئملسماعمرشےیکرتیقںیماینپتیثیحوالصتیحےکاطمقبرھبوپررکداراداایک۔اورایسرطحاتنیعبوعبتاتنیعبںیم‬ ‫ےسوصخیصارفادےنیھباحصہبیکریپویرکےتوہےئاینپدخامتہلیلجشیپرفامںیئاورداینےکامتمایمدنیںیمامہرکداراداایک‪،‬وہریسفتودحثی‬ ‫وہایادبوہقفرہدیمانںیمیملعویلمعاابتعرےسدختمرفامیئ۔ امتمادوارںیموصخیصارفاداسدارِافینںیمرشتفیالےترےہ ٰیتحہکاسدور‬ ‫ںیمیھبریثکولگفلتخممسقیکذعمورویںاکاکشرںیہاوراسباواقتذعمورارفاد دنترتسولوگںےسیملعویلمعدیمانںیمتہبآےگیھبداھکیئ‬ ‫دےتی ںیہ۔اِنامتم راجل یک ابمرکزدنویگں اک قیمعاطمعل رکےن اکاکی افدئہ ہیوہاگ ہکوموجدہ دورےکوصخیص ارفاد ‪،‬وکحتم اوراعم اابحب‬ ‫انیکرطفدھکیرکاینپزدنویگںںیماالقنبرباپرکںی۔‬ ‫‪١۰‬۔اتنجئِحب‬ ‫‪‬‬ ‫االسمااسنینذعموریوکااسنینتمظعوارتحامںیمیمکاکابثعںیہناتھجمس‪،‬اوراےستیشمایہلٰھجمسرکوصخیصارفادیکوخادیبہالصوتیحںوک‬ ‫اھکنررکاںیہناعمرشےںیمرھبوپررکدارادارکےنےکاقلبانباتےہ‬ ‫‪‬‬ ‫االسم ےناعمرشےںیموصخیصارفاد وکوج اقمم و رمہبت اطع رفامایاسیک ریظنںیہکںیہن یتلم ۔آپ ﷺ ےنوصخیصارفاد یک وخدمیلعت و‬ ‫رتتیبرفامرکاںیہناعمرشےںیمامہذہمدارایںوفتضیںیک‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫ملسماعمرشےےکرہدورںیموصخیصارفاد ہشیمہےسامہرکدارادارکےتآرےہںیہ۔دہعوبنیﷺںیمدبعاہللانباموتکمم‪،‬اعمذنب‬ ‫لبج ‪،‬دبعارلنٰمحنبوعف‪،‬اوروخاتنبریبجروضاناہللانیعمجاخصوطررپاقِلبذرکںیہ۔ اتنیعبوعبتاتنیعبںیماطعنبایبرابح‪،‬اتقدہ‬ ‫نبداعۃم‪،‬امیلسننبرہمان االشمع‪،‬اورامحدنبزدیملع وادبےکےباتجابداشہرےہ رصعِاحرضںیمڈارٹکٰہطنیسح‪،‬خیشدبعازعلزینبابز‬ ‫‪،‬امحسےکابینخیشادمحاینیسیسکاعترفےکاتحمجںیہن۔‬ ‫‪‬‬ ‫ملسماعمرشےںیموصخیصارفاد ڑبے ڑبے دہعوںرپ افزئ رےہاوردنترتسارفاد ےنان یکاشرگدی‪ ،‬امیتحت‪،‬اورریپویںیمیھبکاعر‬ ‫وسحمسںیہنیک۔‬ ‫‪‬‬ ‫االسمیکروےسذعمورییمیلعت‪،‬یغیلبت‪،‬اعمرشیت‪،‬اعمیش‪،‬ایسیساورااظتنیمرکدارادارکےنیکراہںیمراکوٹںیہنسجرطحدنترتسارفاد‬ ‫ہیرکدارادارکےتکسںیہایسرطحوصخیصارفادیھبامتمرکداروخبیبااجنمدےےتکسںیہ۔‬ ‫‪‬‬ ‫رقآین اوصل إِ َّن أَ ْكرم ُكم ِعنْ َد ِ‬ ‫سا إََِّل‬ ‫هللا أَتْ َقا ُك ْم ےک تحت ذعمور اور دنترتس ارفاد وک اسموی تیثیح احلص ےہ اتمہ ََل يُ َكلِ ُ‬ ‫ََ ْ‬ ‫ف هللاُ نَ ْف ً‬ ‫‪‬‬ ‫االسماعمرشےوکوصخیصارفادےکوقحقیکاپدساریاکمکحداتیےہ۔اوروصخیص ارفادےکےیلیھبرفاضئیکادایگیئوکالزمرقارداتیےہ۔‬ ‫‪‬‬ ‫رصع احرضںیموصخیصارفاد دمارس اوریمیلعتاداروںںیمدجدی یمیلعت و یکینکت وہسایلتیک دعمدایتسیب ےکابووجد انسح رطےقی ےسمیلعت‬ ‫ُو ْسعَ َها ےکاوصلےکتحتوصخیصارفادوکضعباومرںیموہستل‪،‬رتصخاوراانثتسءاحلصےہوجہکذباتِوخدڑبیزعتازفایئےہ۔‬ ‫احلصرکرےہںیہ۔‬ ‫ہبعشاالسیمرکفوہتی‬ ‫دلج‪،3:‬امشرہ‪،1:‬ونجری‪-‬وجن‪2023‬ء‬ ‫‪113‬‬ ‫ادمحاورافغر‬ ‫رایتسیکلیکشتوریمعتںیموصخیصارفادےکرکداریکرصعیاقیبطتت‬ ‫‪‬‬ ‫االسموصخیصارفادےساعمولوگںےسیھبزایدہتبحموتقفشاکمکحداتیےہ۔‬ ‫‪‬‬ ‫وصخیص ارفاد یک رحموویمں ےک ازاےل ےک ےیل اموحایلیت راکووٹں وک دور رکان ادش رضوری ےہ ۔ان ےک ےیل اقلب راسیئ امعرںیت ‪،‬یمیلعت‬ ‫ادارے‪،‬دافرتاوراقلبراسیئرٹاوپسنرٹایہمرکانرضوریےہ۔‬ ‫‪‬‬ ‫رصعِ احرض ںیم وصخیص ارفاد ےک ےیل ایستس ںیم ومشتیل ےب دح رضوری ےہ ‪،‬دجدی انکیٹولیج ےس رھب وپر اافتسدہ ایک اجےئ اور ان ےک‬ ‫اعمونآالترفامہےیکاجںیئنجےساعمرشےرتہبرکدارادارکےتکسںیہ۔‬ ‫اتکایبت‬ ‫ارقلآنارکلمی۔‬ ‫اربکلی‪(،‬دارابتکلالعلمی سہ‪،‬ریبوت‪۱۹۹۰،‬ء)۔‬ ‫انبدعس‪،‬دمحمنبدعس‪،‬ااقبطلت‬ ‫ٰ‬ ‫انبامیقل‪،‬دمحمنباوبرکب‪،‬االعماوملنیعقنعربااعلیمل‪(،‬دارانباوجلزی‪ ،‬رایض‪،‬ط ‪۱۴۳۲‬ھ)۔‬ ‫انب اشہم‪،‬دمحمدبعاکلمل‪،‬اریسلۃاوبنلی‪(،‬دارابتکلالعلمی سہ‪،‬ریبوت‪،‬سن)۔‬ ‫اوب یعن ‪،‬ادمحنبدبعاہللنبادمح‪،‬یلح االوایلءواقبطتاالایفصء‪(،‬دارااتکلبارعلیب‪،‬ریبوت‪۱۴۰۹،‬ھ)‬ ‫انب وجزی‪،‬اتکبادحلاقئیفملعادحلثیوازلدہایت‪(،‬دارابتکلالعلمی سہ‪،‬ریبوت‪،‬سن ) ۔‬ ‫ادمح نبلبنح‪،‬اامم‪،‬ادنسمل‪(،‬دارابتکلالعلمی سہ‪،‬ریبوت‪،‬سن)‬ ‫دار ینطق‪،‬یلعنبرمع‪،‬اننسل‪(،‬دارارعملۃف‪،‬ریبوت‪۲۰۰۱،‬ء)۔‬ ‫ذیبہ‪،‬دمحمنبادمح‪،‬ذترکۃاافحلظ‪(،‬دارابتکلالعلمی سہ‪،‬ریبوت‪،‬انبلن‪۱۹۹۸،‬ء)۔‬ ‫ذیبہ‪،‬دمحمنبادمح‪،‬ریساالعماالبنلء‪(،‬قیقحت‪:‬بیعشاالرانؤوط‪،‬ہعبطاثہثل‪۱۹۸۵،‬ء)۔‬ ‫اخبری‪،‬اوبدبعاہللدمحمنباامسلیع‪،‬ااجلعمایحصل‪،‬اتکباضفلئارقلآن‪،‬اببریخمکنمملعتارقلآن‪(،‬ہبتکمداراالسلم‪،‬الوہر‪۱۹۹۹،‬ء)۔‬ ‫احمک ‪،‬زنیادلنیدبعارلمیحنبانیسحل‪،‬ادتسملرک یلعانیحیحصل‪(،‬ۃبتکماۃنسل‪،‬اقرہہ‪۱۴۱۰،‬ھ)‬ ‫ل‬ ‫ازلیلیح‪،‬ڈارٹکوہبھ‪،‬اہقفلایلبنحلا میسشر‪(،‬دار املقل‪،‬دقشم‪،‬ط ‪۹۱۹۷‬ء)۔‬ ‫اعمسین‪،‬وصنمرنبدمحم‪،‬ریسفتارقلآن‪(،‬قیقحت‪:‬ایرسنباربامیہ‪،‬داراونط‪،‬رایض‪۱۴۱۸،‬ھ)۔‬ ‫اوباالٰیلع‪،‬دّیسومدودی‪،‬االسیمرایتس‪(،‬االسکمیلبپزنشیکڈٹیمل‪،‬الوہر‪۱۹۸۵،‬ء)‬ ‫ن‬ ‫ملسم‪،‬االامم‪،‬ایبانیسحلنباجحجنبملسماریشقلیااسینلوبری‪،‬حیحصملسم‪(،‬داراالسلمللیشر واوتلزحی‪،‬ارلایض‪۱۴۲۱،‬ھ)‬ ‫ادرسیاثق‪،‬اقری‪،‬ڈارٹکدبعاافغلرواحظفااظتنرادمح‪،‬ارٹنووی‪):‬راویئڈن‪،‬الوہر‪۲۵،‬ربمتس‪۲۰۱۷‬ء(۔‬ ‫رعافین‪،‬رااناتب‪،‬ارٹنووی‪):‬ڈارٹکدبعاافغلر‪،‬احظفااظتنرادمح‪،‬لصیفآابد‪۱۵،‬امرچ‪۲۰۱۷‬ء(۔‬ ‫٭‬ ‫٭۔٭۔٭۔٭۔٭۔ ٰ‬ ‫‪114‬‬ ‫ہلجماالسیمرکفوہتی‬ ‫دلج‪،2:‬امشرہ‪،1:‬ونجری‪-‬وجن‬ ‫‪2022‬ء‬