O DESAFIO DA I OVAÇÃO VIA EDUCAÇÃO: UMA
APROXIMAÇÃO DOS DIVERSOS ATORES/AUTORES SOCIAIS.
Renelson Ribeira SAMPAIO (1); Claudio Reynaldo Barbosa de SOUZA (2)
+
"!",!-# .
,* -#
$ 3 %
! "#
' () ! *
!/ *!
*
)!
$ %! 0,
(!53
$ %!
!&* 4
$ %!
!&
1 !
,3
"
2
RESUMO
6
,
"
" *
!
!
!
"
* !
*
5!* 7 2 , 5!*! " '
' 1 8 '
,* -#
,
! %
'
" , 9!
! ' !5!*
' ! *1'!
:,
-#
* ' *!" -# , ,* -#
*
)!
:, '
,
7 '
!" :,
" ' ,"!
* )
"!
!
"
, * 9!
)
* % *!
" !"
"!7
*!
:, ' "
" * <)!*
*
,
! ' "= *!
,* -#
* !
5 "!
" ,",
!
-#
,
! *, #
*! !
"<'!*
"
3
Palavras+chave:
?
!
"
' 5,
'
"
*
5
!
5
"
),
!
"
!
! -#
! *,
:, " "
"
"
1
,' !
", * 9 !
3
" :, * ' %
! *,
!
-;
*
" *
' "
* " ,! ,
! %
! #
,"
*
93 "
* 9 ! ! ' *! 1
' >!
-#
!= ),
93 "
0
<)!*
)
-;
!
"
!
,
, *
" '
! ',
" "
*!
"
'
, !
!
*! *1 ! <)!*
3, *
-#
"
!
6 !
!
'
3
,
:,
!
*
,)
!"
" ,", -#
"
2 ,"
3 %
1 I TRODUÇÃO
$
! % @
*
* <)!*
*
!
$
+BB
"
G,
!
:, & H " ,
tecnológica
' 1H
!5
, !
!
!", -# '
> :,
!
' *"
!
-# ?
A "!
' :,!
!' 1
:,!
-#
+BB
! %;
'
' -#
1 '
CB ! B D E
< D ! B CE
!7
"! !
' :,!
!
"
'
" * 9!
"
!
-# "
! 5 :F "
9!
! * "! !
' )
9 !
' ! " 3 ! ! G,!7 9*!
)
5!
@ !
+B B ' ! "
*
*
*!
:,
" 8
!
"!
"
educação
inovação
!
!5 7 "
!5
- '
crescimento e desenvolvimento
" 3
* -#
"
! ' "= *! :,
,* -# "
1
' 1"!*
!
'
" "!
' * '-#
, ! ' "= *!
"
' 1 ! !
-#
I ' *!
"
*
* * '-#
* !"
'
!) !5!* "!
* !
' "!*,
'
'
,
$
"
)
5! :, :, :, '
!
"
! "15!*
* <)!*
" "8)!
' *! ! &
* !
! ' "= *!
5!*9*!
!
"!
"
", ' !"!*
" " 8
!
!
! !*! "!
, )
"
)!
"
3 ! / *!
#
! *
"
, * ' "!"! !
" :,
*
"
5 "
" * <)!*
1"!*
)
:,
K
"= *!
L
"!
*
)
! * "! J !
-#
, "8
" 9 :, "
* "
,
' ', -#
'
!
-#
' ', -# ' :,
*!
*! ! ) !7
' 9 ! ' :, " # *% *
,
*
' * '-#
3
*!
! * ,1
2 I OVAÇÃO E DESE VOLVIME TO: IMBRICAÇÕES E IMPLICAÇÕES
! ' "= *!
' *
!
-# " * <)!*
'
"
* M !*
' 1
:,
!
,
7 :,
)
' "
!
"
,"! !7 -#
" *
)!
! 5
!
J ! ' "= *!
" "8)!*
' *
!
-# '
3
'
-# >! " "
" * ' *!
!
* ' "!"!
!
! "
! ' "= *!
" ,",
*
' :,!
*!
! " ' * !
" ! "!",!-;
,* "!
" ' ,"!
* ' -#
"
"
) " * " !3,! '
!
"
' !* -; ' 9"!* :, '
!"
! " 9"!*
!
* !
*
" '!
! ! '
* *!
" * M
8
!
*
'
"
!
) "#
!
-# *
,
'
!
),
! "!",!-;
,* "!
"!
"
) " @9 * "!",!
,
),
,"
5 "
3
" *
* %
,"!
!
"
' "!"! !
* 9 ! ", ' !*!
' 9"!*
! ! " "!
'
,*
' *,' -# "
' >!
:,
"
' 1
' >! -#
"
! " !5!*
A "!
+B
,7
+BB '
N
, - " * <)!*
)
*
5
) "# O '
' 9 ! '
,-# " * <)!*
*,
*/ *! *
7
!
! 9'!
' *
)!
#
!)
"
' ,"!
:, #
*!
" *! "15!*
"8* !*
3
'
! !*
!
5!
'
!
'
*
"
+BBD
' !
!*
" M !*
*
*
),
:, " 7
, 3 @ ,
' ,"
!
*
' 5 " ! * ' -#
-#
-;
"
,"
!
" ! "!",!-;
,* "!
" ' ,"! 5 *! !"
!5, #
"
5 / *!
* % *!
"
8
* "!",1
' * ! :, )
) % ' !"!
'
) "
@ ! " ! "!",*!
'
"
*
! ' " "
!
" " "
, !
!
'
*
' 1
" " "
$ ! !
* !
3 !>
"
1
! " -#
:,
' *,"
) "!
"
!
-#
!
),
"
"7P Q!"7 ',
?
?
,
"!
!
'
* "
' ,"
'
8 " 38
* ! -#
"!",*! ! :, ' '!*!
* !-; '
!
-#
" ! "!",!-;
,* "!
" ' ,"!
) -#
*!/ *!
" *
)!
, ' 1 ' !
"!",!-;
' :,! * ' "! '
!"
! !
"!
"
' ,"
' *
:, )
"
! *
' ! -#
* % *!
" *! "15!*
-#
! *, -#
,"
"
!
! ' !-#
' "!*!' "
! 5
-;
8 5,
"
* ' -#
* " " @9
'
8
"
3, *
'
5 "!
' %
' %
'<!
-#
* , !* -#
! / *!
' <' !
"
"
*
7
"15!*
" * <)!*
" 3 *!
"
*!/ *!
"
!
-; '
!*
' 1
!
H
'
'
"
'
+BBD '
:,
"
H!
!
-#
"
@
"
5
"!
* ' -;
"
! ' " " ! ",
"
"! *, "
!*
"
,
) -#
" *
)!
"!"! !
J
) !7 -;
"
! "!",!-;
,* "!
" ' ,"!
# *
,
"
* 9! "!% , * ! %
)
,!"
7 '
),
,"
* ! %
" '
),!
'! !
" ' 8 :,
:, , )
* '
' "
"
" ! ' !-#
*
* "
"
"!
3, *
* ' -#
),
*
! " *= 3!
"
) "
*! !
!
"
" , ' ",
3 " ' "!
,"
' 9"!*
3"!
# !
! *!'! "
" * !
" '
"
5 "!
" " '
3, * ' ! 5
-;
"
' "!*!' " 8
>! " * *!/ *!
3 51*! * * " :, ! " ) -# ! 9 '
-; ! "
) !7 *!
,"! '
" ,",
*
"
*
! *
!
-;
* ' -;
5
* ' -#
"
! "!",!-;
,* "!
)
%! "< ! !
,"
* " !3, '
' )
*!
!' R !>
" * " >"
!= ),
!/ *!
*
" :,
" < !*
! ),
93 "
93 " 5
,
' S ) 93 "
"9 ! $ "
8 '
"
)!
?
!
" .,",
8 !* G "!
!7
$ )!
"9 !
" 3
TD
,"
! *,"
!
"
8 !* G "!
' '
*!/ *!
" *
)!
!
" ! * ,!
! ",
" * ' -# *
!
'
9!
* !
*
! "!",!-;
,* "!
#
'
6 !
!
*
' * !7
'
93 " '
* % *
:,
,"
) "
*! ! ' "!*!'
"
"! !
*
, !
!"
"!"," .
!
,* -#
* <)!*
"
'
,
'" -# * " >", !7 -# %! "< !*
" 3 %
*
93 "
$ "
', G
U TT
"
)
" ,", '
5,
" ! '
* *
!
*
) 5!*
"
-#
5
93 "
:,
8 "!* ,' ! 8 *,'
" *
'
"
.!),
! ! ' " " ,
-#
A "!'
*
,"!
! 5
" ,", *! "15!* " * <)!*
!
" '
!
!"
, " != ), * % *! *
!= ),
'
)
3
'
,"
!
"/
Figura 2 – Relações no Triangulo de
Sábato
Fonte: Salomon (2008, p. 18 +
Adaptado)
Figura 1 – Triângulo de Sábato
Fonte: Salomon (2008, p. 18 – Adaptado)|
?
*
*
:,
"
!
"1 ,
* <)!*
W, " J
" 3 *
)
"
*
*
N != ),
93 " O *
,
-;
"!* ! )
*
, !
5 7
' "
, ' @ " )
$ ! '
*!
),
!
-# &
/ ! .
), - S, 1 !*
)
S, V
-;
% !7 " !
" , !
" '
! ! "
"8 " " 5 7
' '
* " !
> '
>! "
N )
'
"
"
#
* % *
,
*" 1 "!*
! "
9
* / !*
* '
"
93 "
-; ! " ! "!",*! ! '
" 3 *!
"
* '
"
*
8 "!*
*
>"
-; * !
!
"
*
" ! ),
"!","! &
93 " '
8 "!*
!
*!
'
"
! !*! "!
-#
*
"
*
#
>
)
<)!*
-#
!
! ,"! !7
'
"! !
" ! *
!"
! 9!
-#
!
'
N#
! !51* !
"
>'
O
G
+BB ' X
'
,
!
' >! -#
"
"
!
,3 -# 2 :,!
'
O
#
9
!
= *! J !5
'
! !
P!
" 3 *
8 "!* L
" ,
) 5!*
', U "
" / "!'
3
! "
*!
" " -
+BB
5!
!) -; &
-; 5!
>" !
),! "
:,
! "
"
-;
* " >"
-;
'
"
,
:,
!"
,
* % *!
' ,"
!
"
-#
"
"
"/
5
:, '
,7
*!
*,'
8 "!* ,' !
5, *!
"
,"
"
, ! 8! :, # !
!
:, '
# )
! ! ' "
% " :, ,
!
:,
"
"
!
*
" '
'
! *!
J 6 !
-#
6 !
*!
J
'!*!
:,
* %!
"
! ,
'
#
" @
5 7
!"
! ),
C
.!),
!
!
'
'
!
'
)
1
5
5 "!
93 "
*
5! *!
" ',3 !*
,
7
" ! 8! "
5
"
* M !*
5 7
*
:,
"
' * 3
-;
" ",
"
*
! %
Figura 3 – Triangulo de Sábato – Inter+relações entre Empresas e Universidades
Fonte: Salomon (2008, p. 18 + Adaptado)
W,
*
! ,
-#
* ' -# ' * !
"
"
) "
*! !
" *
! 8!
*,
' ! *!'
" '
5 7 *
:,
' *
) % ,
!
!*!
!
@9 :,
"
' ,"!
"
! "!",!-#
,* "!
'
* " !3,!
!:, *!
" *, !*,
!
"
",
' 3
!
*!
%! " !*
" ' !*!
?
5
,-#
,'
' :,!
! "!",!-#
#
' 3
* "
*,
,* "!
" 3 %
!
* * "
, !
!
:,
,"
"
! '
'
"
'
"
!
!
"
*!
*
!51* !
!
3,
5 :, &
,
-#
#
" *
)!
3 "< !
,' !
, !*
" '
'
*,!
" * 9 ! " !*
" ' 5 !"
! " -# , !
!
'
)
" !
!7
'
@
" * " ,*"
"9 ! * ,1
"
' 1"!*
! ! " -# * "
, !
!
! "!","
' :,! L
* -#
* !*-#
* '
* "
' :,!
L,
" ,",
) "#
'
! ! *
5! !
5, *!
*
1*,
!) -# ! "!",*!
"
*
!
*
)
L
* *!/ *! ' 1"!*
)
!7
' !
,* -# *
" *%
!
"
6
* * !"
,-#
R8 !*
9!
!'
! ),
,
93 " '
!"
.!),
' "
'
Figura 4 – Modelo da Hélice Tripla
Fonte: Adaptado de Salomon (2008, p. 18)
R8 !*
!' *!"
!
; &"
5
-# !
* 3 ",
) !7
5
! "!",*! !
!
'
!
* / !* '
' *
!
"
:, "
* "
",
' >! -#
" , !
) "
"!
'
>' !*
)
!
'
"
%
8!
'
"7P Q!"7 G 4
55 TTX
:, #
5! !
"
*
%8 !* ! 5 ,/ *!
," %8 !* * ! -#
-; " ! " !
5 !"
*, !
, 3
* 3 -# * * "
"
5
)
"
)
'!
!
"9)!
"7P Q!"7 "/ *
,
!
'
" ,
"7P Q!"7 >' !*!" :, 3
"
, -
* '
, -
*
5!
'
-#
"/
"
) "
,
!5
*! !
' * '-#
5 >
", 7 ! "! "
* % *!
"
,' '
!
-;
" , !
!
! A"
:, "
!
;
6 !
!
"
-#
!
' *!
'
!
)
' '
*
!
5 ,,
8!
, :, ! '
!
! " "!7 & '<
'! !
,-#
* / !*
6 !
!
"! %
*
5, -#
!
' :,! @9
),
0
,-#
* / !* '
!" *
,
) "
'
"
!
" * M !*
' 1 ?! "
" 3
)
,)
"/
* 5!), -;
!' R !> "7P Q!"7 5
! 8!
:, 6 !
!
5 ,
,
! ! 0
,-#
* / !* :,
! " ,7!,
*/ *!
*
!
! ' "= *!
"! !
' :,! 5 M
" * ! ! !*!
"
6 !
!
$ !
! 1*!
8*, Y Y ",
" '
,"
6 !
!
'
' ,
),
0
,-#
* / !* :,
,
,
" * ! 5, -# *
5,
"
-# :,
" 3 * *
" ' ,"!
"
),
0
,-# * / !*
5 "!7
:,
" 3 %
* ," !
' 5
!) !5!* "!
9
*
:,1 !*
) % !
5 M
8 ' "!*!' -# "!
*! "! " ! , " ! !
! "!",!-;
* / !*
* "
, ! "!","
' :,!
!
"
*! "! "
* / !*
' "!*!'
" 3 %
'
'!
3
"
6 !
!
93 "
:, '
)
:,
# '
"
),!
' !"
,"
* ,"
'
!) !5!* "!
" !
"
' ' "
!
"!",!-;
,* "!
*
*
!' R !>
) "
#
-;
"
5 / *!
!
" * "
"
,3 "!",!-#
!'
* "
5!),
"
" 3 %
! '
5! !
! "!",*!
" *
)! * " "
" '
3
"
Z)
[ ,
R !>
*
* !
:, " ' ' "
-#
"
,"! !7 ,
' 1"!*
"
:,
?
"
"
! "
5 ! ,3 "!",1 '
, - # "
5
" "
9
7; @9 >' "
-#
"
"
"
*
*
'
"
.!),
!)!
'
* " ) !
!
"
1"!*
!
) ' 7
"
!= ),
! "
Figura 5 – Triple Helix I
Fonte: KATO (2008, p.22)
Figura 6 – Triple Helix II
Fonte: KATO (2008, p.22)
!' R !>
!5!*
,
' -#
! !"
! "
-;
"
"
* , !* -# * ! "!
' -;
! " 5 *
:,
" ! " 5 * )
!' R !>
*
,
5
' "!*
"
!
*
! '
) !7
!
-# " * <)!*
* % *!
"
"
3 ' !-#
' '
,"
*
) !7 -;
* *" !7 ' ! *!'
"
& * '!" !7 -#
* % *!
"
*
" * !
! #
"
5
! "!",*! ! *
>! "/ *!
%8 !* '
!" *
!"
*
!
-# " * <)!*
* "
5
! " -#
"
) "
! "!",*! !
,
' '
,"
5, !
, ! ,
5, -# N:, O )
"
*
"9
! )
,
! 5
" ,",
5
! "!",*! !
*
,
' %
%13 !
)!
" ! " 5 *
? ! 5 "
!
"
* ' -;
"8
!' R8 !*
3, *
!
"
)!
' , !
!
Figura 8 – Triple Helix da Inovação
Figura 7 – Triple Helix III
Fonte: KATO (2008, p.23)
,
#
%8 !* '
>' *" "!
!
",
"7P Q!"7 ' " '
* "!",! ,
%
* 5!), *
,
:,
' "!
' :,!
%
'
*!
! "
* '!" !7 -#
"!
" *
!
Fonte: KATO (2008, p.23)
,
!
*
!
!*!
, !* -;
'!
*
'
* % *!
"
'
A"!
"!*,
5
-;
'
,
! "
!"
5 ,"
' <' !
*
:,
-;
.!),
-#
'
!
,
,
) " ! "
!
"
* % *!
"
* !
:,
* % *!
"
!9 !
*
8
!
' * '-#
! "!",!-;
,* *!
M !*
)!
'
"
*
' !-#
"
"
"
,
"! *
7
! ! ' " "
, !
!
#
* % *!
" ,
5 "
!
:, " ) "
, * " >"
:,
' ! *!'
"
) -#
3 RELAÇÃO I STITUIÇÕES EDUCATIVAS E SETOR PRODUTIVO: CE ÁRIOS
RELACIO ADOS À PESQUISA E I OVAÇÃO
*
, !
*
!
* % *!
*
'
*
*
",
' *
! " -#
"
"!",!-;
,* "!
" ' ,"! "
7
!
' " 3 %
* / !*
! *, ;
*!
" " * <)!*
' 1
! *
"
* ' "!"! !
" ' ' "
"
:,
* % *!
" 8,
"! :, ' *!
* !
" '
' )
! "!",!-;
,* "!
"
"
1
,' !
!" *
5 " !) !5!* "!
' " *! !
" *
)!
' -#
" , !
!
!
'
)
"!
5,",
7
,@ !"
!
"
'-; '
3
! :, '
),
9
" 3
!
* % *!
"
AGE TES
5
'
*
7
3
) "
-# ' !
" ' %
' *"
"
*
" "
,"
"
! '
*
" * " >"
,!" *
,
-;
" 3 *!
"
%
"
! 5
!5
"!",!
,
"
* "
-;
*! -;
3
)/ *!
3
E TIDADES
PRODUTIVAS
' *15!*
I ST. EDUCATIVAS
3 )/ *!
9
?!
!5!*
* % *!
"
! *!' 3@ "!
-#
* % *!
"
-#
,*
"
"
! 5
-;
3 " ! ' *!
. *%
"!
! " -#
" '
G ) ' 7
," ' 7
*
)!
A "!'
!5,
? 5! !
Tabela 1 – Diferenças entre Instituições Educativas e Entidades produtivas
Fonte: Kato (2008, p. 26) Adaptado
'
"
)
" !
) "
" " 3
! *
* !
"
"
!*
" 59*! ' 5 !"
" * !
*! ! %! " !*
" #
" :, ' *
* " ,-#
*
*
! ,
" ' ,"!
% * @, " 5
,
! )!
!
"
*!
8 :,
*
!
:,
'
! "
-#
-;
"
5 "!
" "
) % '
*!
' 5 !" 5
-#
' 5! ! ! *
:,
5 ,"
* ! / *!
"
,* "!
*
= *! *
' ' *"!
, 3
)
:, ,
5
"!
'
" !"
3 5!*!
* * "
3! !
*
*
,
"
%
! " ) -# ' * ! * ' -#
"
*
59*! 5 7
* 9!
" # 8 5 !"
@
"
!
, mas
!
,
! * ' -# !
3
'
!" :,
" ' ' " '
!
" :,
"
!
"
% *!
"! !
!
*
,
"
5
"!7
,
1
3 % !"
!
' "!*!' -#
" ,-#
!5, #
) "
*! ! !
" ,", -#
! ! 8 )!*
) %
*! ! * ' "! %
"!
*
% *!
"
3@ "!
"
2 ,"
' !
* "
-# *! "!5!*
*
!
" ' ,"!
"
"
!
"
"
# *
*
" *
,
,
!
*! ! 8 :,
!-; '
<)!*
!
"!",!-;
7 :,
"
' *
* 9!
*!
,
# 5!*
:,
5 #
4 CO SIDERAÇÕES FI AIS
* % *!
"
"
5 !
*!
"
5!
" :,
'
5
5 5 -
*
,
3
' ,7!
! * / !*
'
" ,
*
*!
' ,"!
" ' *
'
" ,
# ,'
I
* @,) -#
"
! = !* , * 9 ! :,
! ,
!
" ",
!
* 9" ! " ! *!' !
, "!! "!",*!
:, !
! " ! *!' ! !
* " ,-#
' @ " ' )<)!*
#
*
* / !*
! !
' *!
"
' ! "
-#
* @,) -#
9
"
* / !* *
" ' ,"!
'
"
:, "; ' "
*
' 9!
!
"
" !"
!9 )
" *
3@ "!
* , * 5
> *1*!
' 5! !
!
# *
7
!
5 >!
* 1"!*
* % *!
"
!
' *"!
",
"
2 ,"
*!
5 ># " " ' ' "
*
! :, " ' ' "
' ,"!
*!
"!
!
5 - '
!
*!
!
A "! ! "= *!
" 3 *!
"
' " . "
$ " +BB
!9 )
:,
! "
, "! ! *!' !
!
'
-#
,
5
-#
J >!)/ *!
,
N
" = !" '
1 !
! " 5 *
!7
:,
' :,! 5
* "!",!
*
,
"! !
!
' !*
* ' ' 5! ! !
' *15!*
' ,-#
"
"
*!
J ' ' *-#
' 3
,-;
9
-# O . "
$ "
+BB ' XD
3@ "!
"
"
! :, 3, *
!
"
!/ *! " *
)!
-#
REFERÊ CIAS
VU \ V R L G ]? ? 0.. G. .
"!
5, !
!"4 ! , " 4 )
"
"!
?! ' 1
^%""'&22,
5 ),
2 4
552 '+BBB2_ *
. G
'
R
"
!
' 5! !
!& *
+
4"
H
&
& C 3 +B B
$ G 0
*
' "/ *!
' 5! !
' X+ X @, +BB
U
"
!
! 0 *%
*
!
",
:
*
A "!'
, -#
<
+BB
" -#
DT ' ?!
! ! " -#
6 !
!
+H "
"
"
.
" !' % !>
' *"!
)!
!
#
! ! " -#
"
9 , !"!3 +BB
&
G
G
L
0?
?
G
L G6 V U ` G U S
9! !
* ' *!< 6 !
!
'
*
! ",
" '
!
*!< " * <)!* $
+T
' DT
3
+BB
?! ' 1
&
^%""'&22QQQ+ *!
)
*! '%'a * !'"b *!c "" >"K'! b BXT B +BB BBB BBBB K )b K
b! _
*
& C 3 +B B
G
'
U
' *"!
G
" @,39& 6 !
5!*!/ *!
'
^%""'&22
'
%
. $
!
-#
' 1"!*
.
'
' " "
" @,39 +BB
?
L
?
)8"!* & ,
",
*
'
CX
4* ,
> >2 *2! !*! 2 "
6V
0$ ?
%
' ?!
" -#
"
$ %!
+BB
, !
!
CB
+ ' D X
! *!' !
) )!
3
3 @,
-#
'
, !
8 !* &
TT
!
&
",
*
! "9 !
'
50
:,!'
5! !
-# " * <)!* , !
!
%
+BBD
?! ' 1
@ 'a!
b BBTXB _ *
"9)!
"
"
,"! !
.
'
2
'
B
&
& C 3 +B B
.
$
,* -#
&
+BB
C
* <)!*