Οψεις του ελληνικού ριζοσπαστισμού τον 19ο αιώνα Διονύσης Ασημιάδης Όψεις του Ελληνικού ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΣΜΟΥ τον 2022 εκδόσεις iWrite 1 19o αιώνα Διονύσης Ασημιάδης τίτλος συγγράμματος Οψεις του ελληνικού ριζοσπαστισμού τον 19ο αιώνα συγγραφέας Διονύσης Ασημιάδης διεύθυνση έκδοσης Βαλάντης Ναγκολούδης σύμβουλος έκδοσης Μηνάς Παπαγεωργίου atelier Λυδία Χατζημάρκου, Γιάννης Ερμείδης, Άρτεμις Χατζημάρκου φιλολογική επιμέλεια Έθελ Αγγελίδου α΄ έκδοση Οκτώβριος 2022 isbn 978-960-627-383-4 Εκδόσεις iWrite Θεσσαλονίκη - Αθήνα An iWrite Publication Thessaloniki - Athens www.iWrite.gr | 2311 27 28 03 | info@iWrite.gr Μέλος του Πρότυπου Ομίλου Πολιτισμού Πηγή η καλλιτεχνική επιμέλεια του έργου έγινε από τα ατελιέ του iWrite.gr Απαγορεύεται η δημοσίευση μέρους ή του συνόλου του βιβλίου αυτού, η αναπαραγωγή ή η μετάδοσή του με οποιοδήποτε οπτικοακουστικό μέσο, χωρίς την έγγραφη άδεια του συγγραφέα. 2 Οψεις του ελληνικού ριζοσπαστισμού τον 19ο αιώνα Στον Γιάννη Φουρνάρο, εμπνευστή της ιδέας του ρεύματος νέων σοσιαλιστών Στους Βασίλη Ίβρο, Κώστα Σκρέτα, Κώστα και Γιώργο Δρακωνάκη για όλους τους κοινούς μας αγώνες 3 Διονύσης Ασημιάδης 4 Οψεις του ελληνικού ριζοσπαστισμού τον 19ο αιώνα Περιεχόμενα Κεφάλαιο 1 «Το παρεξηγημένο» Γαλλικό Κόμμα ................................19 Κεφάλαιο 2 Το κόμμα των Ριζοσπαστών..............................................37 Kεφάλαιο 3 Ο Δημοκρατικός Σύνδεσμος Πάτρας ..............................65 Κεφάλαιο 4 Η ιδιαίτερη περίπτωση των Ορεινών ..............................81 Κεφάλαιο 5 Ο Κεντρικός Σοσιαλιστικός Σύλλογος και ο Κοινωνικός Σύνδεσμος, οι τελευταίες σοσιαλιστικές κινήσεις τον 19ο αιώνα.......................................................97 5 Διονύσης Ασημιάδης 6 Οψεις του ελληνικού ριζοσπαστισμού τον 19ο αιώνα Ε ι σ α γ ωγ ή Τ ο παρόν βιβλίο έχει σκοπό να παραθέσει την ιστορική εξέλιξη του Ριζοσπαστισμού στην Ελλάδα την περίοδο του 19ου αιώνα. Ο αιώνας αυτός θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικός, καθώς η Ελλάδα όχι μόνο ανεξαρτητοποιήθηκε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά έρχεται σε επαφή με την ιδεολογία του σοσιαλισμού. Η επαφή αυτή όμως δεν πραγματοποιήθηκε ομαλά, καθώς η Ελλάδα καλούνταν να αντιμετωπίσει σοβαρά προβλήματα που σχετίζονταν με τη θεμελίωση του νεοσύστατου εθνικού κράτους της. Η χρονική περίοδος μπορεί να χωριστεί σε περίπου τρεις φάσεις. Η πρώτη φάση ξεκινά από το 1821-1828, όπου αρχίζει η ελληνική επανάσταση. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης, αναπτύχθηκαν ορισμένες ιδεολογίες, σύμφωνα με τις οποίες η επανάσταση έπρεπε να συνοδεύεται από ταξικές συγκρούσεις για την απαλλαγή όχι μόνο από τους Οθωμανούς αλλά και από τους κοτζαμπάσηδες, που αποτέλεσαν τη βάση της ελληνικής φεουδαρχίας και δρούσαν ως εντολοδόχοι των κατακτητών. Φυσικά δεν είναι δυνατόν να μιλήσει κανείς για σοσιαλιστική ιδεολογία αλλά για τις πρώτες αόριστες αναφορές. Το γεγονός όμως ότι οι μετέπειτα σοσιαλιστές βάσισαν πάνω σε αυτές τις αναφορές τα ιδεολογικά τους προγράμματα τις καθιστά άξιες αναφοράς. Η πρώτη πρώιμη επαφή με τον σοσιαλισμό στην Ελλάδα 7 Διονύσης Ασημιάδης έγινε στη δεύτερη φάση την περίοδο 1829-1860. Το διάστημα αυτό δεν μπορούσαν να αναπτυχθούν ιδεολογίες με ταξικό περιεχόμενο καθώς τα ξενικά κόμματα, τα οποία συγκροτούσαν το κομματικό σύστημα της χώρας την περίοδο εκείνη, λειτουργούσαν ως «φερέφωνα» των μεγάλων δυνάμεων. Ανάλογα με τη χώρα το κόμμα είχε και τη σχετική ονομασία. Το Γαλλικό Κόμμα όμως προσπάθησε να διαφοροποιηθεί από αυτήν την κατάσταση, φέροντας στην Ελλάδα την ιδεολογία του σενσιμονισμού. Ο σενσιμονισμός είναι μια ιδεολογία η οποία βασίζεται στις αρχές του Ουτοπικού Σοσιαλιστή Claude Henri de Rouvroy, comte de Saint-Simon και θεωρείται η πρώτη μορφή επεξεργασμένου σοσιαλισμού. Ως θεωρία υποστήριζε τη συγκέντρωση των οργάνων της γης, της εργασίας και του κεφαλαίου σε ένα κοινωνικό ταμείο και την ταυτόχρονη κατάργηση της ιδιοκτησίας. Ο απώτερος στόχος του Γάλλου θεωρητικού υπήρξε η δημιουργία μίας τεράστιας εργατικής ένωσης στην οποία θα εντάσσονται όλοι οι εργάτες. Οι εργασίες που θα είχαν ανατεθεί στους προλετάριους θα ήταν βασισμένες στην κλίση που διέθετε ο καθένας ενώ η αμοιβή τους θα προέκυπτε από την παραγωγή της δουλειάς τους. Έχουμε λοιπόν την πρώτη προσέγγιση μέσω των Γάλλων Ουτοπικών σοσιαλιστών, γεγονός που άνοιξε τον δρόμο για την έλευση σοσιαλιστικών ιδεολογιών. Την ίδια χρονική περίοδο, στα Επτάνησα, το κόμμα των Ριζοσπαστών είχε υιοθετήσει τον όρο κοινωνισμός και εν συνεχεία τη λέξη κομμουνισμός. Ο κοινωνισμός ως έννοια για πρώτη φορά διατυπώθηκε μέσα στον επικήδειο του Αδαμάντιου Κοραή από τον μαθητή του Φραγκίσκο Πυλαρινό. Ο κοινωνισμός σήμαινε την εξασφάλιση ελευθερίας και ισότητας ανάμεσα σε όλους τους ανθρώπους σε κάθε τομέα των δραστηριοτήτων τους. Η προσχώρηση των Ριζοσπαστών στο κόμμα των Ορεινών τους έφερε σε επαφή με τη θεωρία του κοινωνισμού 8 Οψεις του ελληνικού ριζοσπαστισμού τον 19ο αιώνα με αποτέλεσμα οι τελευταίοι να υιοθετήσουν ορισμένες ριζοσπαστικές θέσεις προς όφελος των ψηφοφόρων τους. Η τρίτη και τελευταία φάση που μελετάται στο συγκεκριμένο βιβλίο είναι αυτή η οποία ξεκινά από το 1861 και ολοκληρώνεται το 1900. Το διάστημα αυτό οι σοσιαλιστικές ιδεολογίες έχουν εισχωρήσει πλέον ανοιχτά στην Ελλάδα, συγκροτούνται διαρκώς σύλλογοι με σοσιαλιστική ιδεολογία και λειτουργούν σοσιαλιστικές εφημερίδες. Οι σύλλογοι αυτοί αποτέλεσαν τους προδρόμους των πρώτων σοσιαλιστικών κομμάτων του 20ού αιώνα συνεισφέροντας καθοριστικά στην αλλαγή του πολιτικού σκηνικού της χώρας για τα μετέπειτα χρόνια. Από αυτούς τους Συλλόγους ξεχωρίζουν ο Δημοκρατικός Σύλλογος Πάτρας και ο Κεντρικός Σοσιαλιστικός Σύλλογος του Σταύρου Καλλέργη. Έτσι λοιπόν για το πρώτο κεφάλαιο επιλέγεται το Γαλλικό Κόμμα, το οποίο είναι η αφετηρία της εισόδου σοσιαλιστικών ιδεών στην Ελλάδα, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, και στην ουσία υπήρξε η αφορμή για την ένταξή τους στο εσωτερικό της ελληνικής κοινωνίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται η περίπτωση του κόμματος των Ριζοσπαστών, η συνεισφορά των οποίων είναι ιδιαίτερα σημαντική στην εξέλιξη της σοσιαλιστικής ιδεολογίας. Η ένταξή τους στο κόμμα των Ορεινών συνδέει ορισμένες θέσεις του κόμματος του Κανάρη με τον σοσιαλισμό αλλά δεν μπορεί επ’ ουδενί να τον εντάξει ούτε εκείνον ούτε το κόμμα του στη σοσιαλιστική οικογένεια. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ο Κανάρης προσπάθησε μέσω της αφομοίωσης ορισμένων ριζοσπαστικών θέσεων να εκδημοκρατίσει την ελληνική κοινωνία. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο βρίσκονται οι περιπτώσεις του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου και του Κοινωνικού Συνδέσμου που συνιστούν τις «τελευταίες πράξεις» του σοσιαλισμού στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα. 9 Διονύσης Ασημιάδης 10 Οψεις του ελληνικού ριζοσπαστισμού τον 19ο αιώνα Π ρό λ ο γ ο ς O 19ος αιώνας δίκαια χαρακτηρίστηκε ως ο αιώνας τον επαναστάσεων. Σε ολόκληρη την Ευρώπη ξέσπασαν συνεχείς επαναστάσεις, οι οποίες διαμόρφωσαν τον σύγχρονο εδαφικό χάρτη της Ευρώπης αλλά και τις νέες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, στις οποίες βασίστηκαν και βασίζονται όλα τα σύγχρονα πολιτικά συστήματα ακόμη και σήμερα1. Η «μήτρα» αυτής της νέας κατάστασης ήταν η Γαλλία. Η Γαλλική Επανάσταση, που ξέσπασε το 1789, ανέτρεψε τη μοναρχία και εισήγαγε μια σειρά ριζοσπαστικών και φιλελεύθερων ιδεολογιών που χρησιμοποιήθηκαν μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα από όλα σχεδόν τα κράτη της Γηραιάς Ηπείρου τόσο για εθνικούς σκοπούς όσο και για κοινωνικοπολιτικούς2. Ως εθνικοί μπορούν να χαρακτηριστούν οι σκοποί, οι οποίοι στο σύνολό τους στόχευαν στην εγκαθίδρυση ανεξάρτητων 1. Ο Eric Hobswam υποστηρίζει πως η περίοδος του 19ου αιώνα είναι η περίοδος που η Ευρώπη γνώρισε τον μεγαλύτερο κοινωνικό μετασχηματισμό μετά τους αρχαίους χρόνους. Το διάστημα εκείνο πραγματοποιήθηκαν οι δύο μεγαλύτερες επαναστάσεις, που άλλαξαν ριζικά ολόκληρο τον πλανήτη. Οι ριζικές αυτές μεταβολές δεν αφορούσαν μόνο τη διαμόρφωση των πολιτικών εξελίξεων, που φυσικά ήταν καταιγιστικές, αλλά σχεδόν όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. 2. Eric Hobswam, Η εποχή των Επαναστάσεων, σελίδες 85-104, Εκδόσεις ΜΙΕΤ. 11 Διονύσης Ασημιάδης εθνικών κρατών ανάμεσα σε λαούς με κοινές γλωσσικές και ιστορικές καταβολές. Προς αυτή την κατεύθυνση συνέκλινε η διάλυση των μεγάλων αυτοκρατοριών, στο εσωτερικό των οποίων ήταν ενταγμένα τα περισσότερα έθνη, που επιθυμούσαν να αποκτήσουν την ανεξαρτησία τους. Τέτοιες περιπτώσεις υπήρξαν η Γερμανία, η Ιταλία, η Ελλάδα και οι χώρες των Βαλκανίων, οι εξεγέρσεις των οποίων κατά την περίοδο του 19ου αιώνα εν τέλει οδήγησαν στη διάλυση των προαναφερθεισών αυτοκρατοριών3. Η Ιταλία και η Γερμανία μετά το συνέδριο της Βιέννης διασπάστηκαν σε πριγκιπάτα και δουκάτα ενώ η Ελλάδα και ορισμένες χώρες των Βαλκανίων αποτελούσαν τμήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τα υπόλοιπα κράτη που εξεγέρθηκαν ανήκαν στην αυτοκρατορία της Αυστροουγγαρίας. Στα πλαίσιο αυτό εντάσσονται οι επαναστατικές κινήσεις της Ισπανίας, της Πορτογαλίας αλλά και της Πολωνίας, που εμφάνιζαν εθνικιστικά χαρακτηριστικά, με βασικό σκοπό την ανεξαρτησία τους. Από την άλλη, κοινωνικοπολιτικά χαρακτηριστικά εμφάνισαν πολλές κινητοποιήσεις με σκοπό τη βελτίωση των συνθηκών που επικρατούσαν στο εσωτερικό πολλών κρατών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα μπορούν να θεωρηθούν η γενικευμένη λαϊκή εξέγερση των Αυστριακών, που οδήγησε στην εξορία του Μέτερνιχ και στον εξαναγκασμό του νέου Αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ Α΄ να παραχωρήσει Σύνταγμα, οι αντιδράσεις του βρετανικού λαού για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας στις βιομηχανίες αλλά και οι τοπικές εξεγέρσεις σε πολλές χώρες της Ευρώπης με κύριο αίτημα την κατάργηση της δουλείας ενάντια στη φεουδαρχία4. 3. Εduard Burns, Ευρωπαϊκή Ιστορία: O Δυτικός Πολιτισμός, Νεότεροι χρόνοι, σελίδα 289, Εκδόσεις Επίκεντρο. 4. Πρόκειται για την εξέγερση των κατοίκων της Αυστρίας το 1848. Το έντονο επαναστατικό κύμα που επικρατούσε στην Ευρώπη 12 Οψεις του ελληνικού ριζοσπαστισμού τον 19ο αιώνα Υπήρχαν πολλές φορές που οι δύο στόχοι λειτούργησαν συνδυαστικά στο πλαίσιο μίας κοινής επανάστασης. Στην Ιταλία, για παράδειγμα, αναπτύχθηκε το κίνημα των Καρμπονάρων, οι οποίοι υποστήριζαν όχι μόνο την ενοποίηση της Ιταλίας και τη σύσταση ανεξάρτητου εθνικού κράτους αλλά την εγκαθίδρυση δημοκρατικού πολιτεύματος χωρίς την ύπαρξη Βασιλιά. Στην Ελλάδα επίσης αναπτύχθηκαν διάφορες τάσεις στους κόλπους των Επαναστατών. Από τη μία υπήρχαν εκείνοι που επικέντρωσαν τις προσπάθειές τους στην απελευθέρωση της χώρας από την οθωμανική κυριαρχία και από την άλλη υπήρχαν διάφοροι υποστηρικτές της άποψης ότι η Ελλάδα έπρεπε να απαλλαγεί όχι μόνο από τους κατακτητές της αλλά και από όλους τους γηγενείς που ασκούσαν εξουσία, ως εντολοδόχοι των παραπάνω5. Μέσα σε αυτό το επαναστατικό κλίμα, γεννήθηκαν σημαντικές πολιτικές ιδεολογίες οι οποίες επηρέασαν ολόκληρη την πολιτική κατάσταση του 20ού αιώνα. Μία από αυτές τις ιδεολογίες ήταν και ο σοσιαλισμός. Ως ιδεολογία είχε τις καταβολές της στις θεωρίες και το πείραμα του Άγγλου βιομηχάνου Robert Owen αλλά επίσημα με όρους ιδεολογικούς και πολιτικούς συγκροτήθηκε από τους Karl Marx και Friedrich Engels. Οι σοσιαλιστές υποστήριζαν πως έπρεπε να ανατραπεί ο καπιταλισμός, το οικονομικό σύστημα που είχε προκύψει επηρέασε έντονα τους Αυστριακούς, που ζητούσαν την κατάργηση όλων των μέτρων καταστολής που είχε λάβει ο καγκελάριος της Αυστρίας καθ’ όλη την περίοδο της διακυβέρνησής του, ώστε να παραμείνει αμετακίνητος στο πόστο του. Η εξέγερση είχε τέτοια έκβαση που οδήγησε τον Μέτερνιχ να εγκαταλείψει όχι μόνο τον θρόνο αλλά και την αυτοκρατορία. Διέφυγε στην Αγγλία ενώ το 1849 επέστρεψε για να εργαστεί ως μυστικός σύμβουλος του νέου Αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ έως το τέλος της ζωής του. 5. Γιάννης Μηλίος, 1821. Ιχνηλατώντας το έθνος, το κράτος και τη μεγάλη ιδέα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. 13 Διονύσης Ασημιάδης στις αρχές του 19ου αιώνα με τη ραγδαία ανάπτυξη της βιομηχανίας και την κατάργηση της φεουδαρχίας. Βασικό χαρακτηριστικό αυτής της ανατροπής του καπιταλισμού ήταν η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και η αναδιανομή των εθνικών πόρων υπέρ των εργατών. Για τους σοσιαλιστές ο καπιταλισμός απλοποίησε περισσότερο από κάθε άλλο σύστημα τις ταξικές αντιθέσεις, χωρίζοντας τους ανθρώπους σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Τους κεφαλαιοκράτες που συνέστησαν την αστική τάξη και τους εργάτες που συνέστησαν την τάξη του προλεταριάτου6. Οι νέες ιδέες βρήκαν ιδιαίτερη απήχηση στους κόλπους των εργατών όλης της Ευρώπης και σύντομα συστήθηκαν πολιτικά κόμματα με σοσιαλιστικό ιδεολογικό περιεχόμενο. Τα πιο ισχυρά από αυτά ήταν το γερμανικό SPD και το βρετανικό Labour Party. Μάλιστα, εντός των κομμάτων αυτών συγκροτήθηκαν τάσεις οι οποίες υποστήριζαν πως ο καπιταλισμός δεν είναι εφικτό να ανατραπεί άμεσα αλλά σταδιακά μέσω συνεχών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων. Οι σοσιαλδημοκράτες, όπως ονομάστηκαν οι υποστηρικτές της συγκεκριμένης ιδεολογίας, πίστευαν σε ένα σύστημα βασισμένο στο δημοκρατικό πολίτευμα και το κράτος δικαίου. Η πολιτική διαμάχη ανάμεσα στις δύο πολιτικές αντιλήψεις χαρακτήρισε το εσωτερικό όλων των σοσιαλιστικών κομμάτων της Ευρώπης και έκρινε τη συγκρότηση της ταυτότητάς τους αλλά και τον σχεδιασμό της πολιτικής που θα έπρεπε να ακολουθήσουν. 7 Στην Ελλάδα τα πράγματα ήταν εντελώς διαφορετικά σε σχέση με τις χώρες της Γηραιάς Ηπείρου, σε κάθε τομέα και κάθε δραστηριότητα. Την περίοδο 1821-1828, το νεοσύστατο ελληνικό κράτος προσπαθούσε να επιλύσει εσωτερικά 6. Karl Marx, Το μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος, σελίδες 42-53, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή. 7. Geoff Eley , Σφυρηλατώντας την δημοκρατία , Τόμος Α΄ , Εκδόσεις Σαββάλας 14 Οψεις του ελληνικού ριζοσπαστισμού τον 19ο αιώνα πολιτικά ζητήματα. Το κομματικό σύστημα βασιζόταν σε ξενικά κόμματα, το αγγλικό, το γαλλικό και το ρωσικό, από τις θέσεις των οποίων απουσίαζαν οι ταξικές αναφορές. Το διάστημα αυτό δεν υπήρχε και η ανάγκη να συστηθούν ταξικά κόμματα. Τα μεγάλα ζητήματα λύνονταν μέσω των πελατειακών σχέσεων που διατηρούσαν τα κόμματα με τους πολίτες. Την περίοδο εκείνη τα πολιτικά κόμματα λειτουργούσαν ως μηχανισμοί εξυπηρέτησης συμφερόντων διάφορων πελατειακών ενώσεων. Σε αυτή την κατεύθυνση συνέτεινε και το γεγονός ότι τόσο η οικονομία όσο και η πολιτική κατάσταση ελέγχονταν από συγκεκριμένες οικογένειες προεστών σε όλες τις περιοχές της τότε Ελλάδας, επομένως τα πολιτικά κόμματα ήταν κατά μία έννοια ο επίσημος εκφραστής των συμφερόντων τους8. Το φαινόμενο αυτό ενισχυόταν και από την απουσία μεγάλων βιομηχανικών μονάδων και τη συνεπακόλουθη έλλειψη σαφών ταξικών αντιθέσεων με ανάλογο ιδεολογικό περιεχόμενο. Παράλληλα, η έξαρση της μεγάλης ιδέας, της απελευθέρωσης των αλύτρωτων ελληνικών περιοχών και της εδαφικής επέκτασης της Ελλάδας πέραν αυτών των «ορίων», επισκίασε κάθε διαφορετική ιδεολογία. Τα όποια λοιπόν στοιχεία σοσιαλιστικού περιεχομένου εμφανίστηκαν σε «πρώιμη» μορφή σε ορισμένες από τις θέσεις που πήραν κατά καιρούς ορισμένα από τα ξενικά κόμματα, σε ορισμένους αντιπολιτευτικούς ομίλους και σε διάφορες εφημερίδες. Η κατάσταση άρχισε να αλλάζει κάπως μερικά χρόνια μετά με την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843, με 8. Τα ξενικά κόμματα στην ουσία υιοθετούσαν τις πολιτικές που εφάρμοζε η χώρα από την οποία είχαν λάβει την ονομασία τους. Κάθε θέση που εξέφραζαν για τη διακυβέρνηση της χώρας πήγαζε από την πολιτική που είχε υιοθετήσει η κάθε χώρα. 15