I rREGrrsE zH;r u*. ttB4!LrcrrMODEL r#t+"^s* Dr. Armand K'asniqi ntandils'asrti q i@gntail' cont Abstrakt p€r e zakonshmebashkdkohore Arbitrazhi Esht€njOrandErmetodat zhvillimit te te cilat eventualishtlindin giat€ zglidtrjen ,oorlnuirJu"rt;"u" privat i zgjidhjes " ;d6rkomb€tar"-trrr,e nj6 mjet operacioneve r;i;t p'l t i" referuar ple:" paraprakeie "e s€konfliktev" uurrrline marr€veshjen dhe'metoddp€r td formd ;:l nto"iprivate"Kjo kontestin arsvesh' "u.ntuut'ie' ntt'ftro\ej qer 1:'Yt glyq€sore.zaklStnt zhvilluarnjd gEshtje t€ jet€ tendenc€ ka glykat€s.s€arbitrazhit nj€ Zhvillimi i p'ot"it"S'para e njijte kontestimoret'i adresohet e shumdmii i shpejt6se sa gEshtje giykate respektivishtgiykuar' Nje gjykate komUetare-pe'ft' i*fi'uar nje - caktuar pli tt degluar dhe zgiidhur arbitrazhit ttonl'Ltuu' kushtoje " t" tieyll tt-y1L:**-te e mosmarrdvestrjesipas praktikave'. Gjykata geihqes kontestimore' v€rnendjete plota-'e td vazhdueshme lisiat tit giata e td ndryshrnet€ te limitu;' rregullta zakonistritun' ftoft' ,u-,Lu ffiT,3*l ru;": :1.9H Jr"ffil$ "tEciratdil;;.i, r"-"'q:f dhet6 natylore e drejtEsisii ?,il|.;,li'ilil;,","r",1?ri3#"Liiill; vendosinnepa;tim"m;'ld;atolrferdhernundt€rniratojeprocedura sa nje -"nJ te jet€ md i shtrenjtese fleksibile aft" tt 'i-tp"ji'' iT Uit'uzt''i trestareve givmte tti rregullt' megjithate procesglvqiisori;1i;h"J;ttje ne kete procedur€pdr qe te qendr*ojne u konvenondhe parimishtpajtohen perveg kesaj, shpenzimete procedurale. t€ fituar nt, kohd dhe thjeshtesi dhe sipas jene te peiUutt*td '.ltlfl€t arbitrazhit,utoni'ttt-auftet tii preferojn6 t-l.P^13n nga tE tatimpugu"tit' JrgetareL rregullit tttft tuti*o'* -re"urrit pjesd giate arnif p"erpubriciiet qe merr intirnitetin . p-""ri giYqdsore' ProcedurEs ligji' giykat6' konventa nd€rkombdtare' Fjal6t lryge: Arbitrazh' vendimi i arbitrazhit; HYrja - lindore ende giendet nE faz€n Nje pjese e vendeve tE Evropdn,Jug dyshim' ne Uni'onin Evropian' Pa asnjd f,rllestaret6 procesit i, "rai"rrri*it 88 procesii harmonizimitdhe p€rafrimit te s6 drejt€svendoreme te drejtene unionit Evropian,paras€gjithash parimevetE parapara ne Librin e Bardhe q€ i dedikohetp6rgatitjevete an€taresimit,janl detyrate rendesishme te institucioneveshteterore.Ne kuader te k6tij procesi fillimisht duhet te kontribuojneinstitucionetakademike- shkencorete cilat konsiderojmdq€ tani me kandarriturnjohuri per t6 drejtenevropianeduke e shqyrtuaredhe procesine harmonizimitsipasstandardeve te kerkuara.Natyrisht,kjo baz€ fillestaree fillirnit te procesitte harmonizirnitte legjislacionitte vendit te caktuar me ate te Unionit Evropian duhet iniciohet bazuarne tradit€n nacionalelegjislativepor edhenebazete metodavekomperativete vendeve te cilat e kandkaluarosejane ne ket6 proces.Ky procespara se giithash eshteedheprojekt institucionali cili pdrvegqd u dedikohetqytetarevete venditperfituesi b€needhet€ gjitha ministritedhe organetligjbhenese. Ne kuader td kesaj veprimtarieharmonizuese rol te rendesish€mluan edhe kompletimii legjislacionitte brendsh€m p€r arbitrazhin. Ky legiislacionjo vet€mq€ ndikonne shkarkimine pun6std cil€n e kanegjykatate negulltate venditper zgjidhjene teresisese gdshtjeve kontestimore ne l€min e biznesit por ne mas td madhendikon n€ rriden dlie garantimine investimevetd fuaja. Kjo per faktin se nep€rmjette kontratavearrihet q€ t0 kontraktohet kontesti eventual ne gjykaten e arbitrazhit si rnetode dhe fonnd e specializuaraper zbatimin e legjislacionitkomunitar. Tregtaretshpesh preferojneintimitetine procesitte arbitrazhitdhe perjashtimine parimit t€ publicitetqe merrpjesegjateprocedures gjyqesore. Arbitrazhi ni kontekstinhistorik Tani rndnuk eshtekontestuese searbitrazhi38 ne shoqerin€njerezore ekzistonqe nga kohdrate vjetra. Sipasdisa mendimevedle botimevete ndryshmearbitrazhika ekzistuargjithmone dhe rrjedhirnishteshtei vjeter po aq se edhevet shoqerianjerlzore.Per shkakte natyresqe ka n€ qarqet akademikekonsiderohetse fenomeni arbitrazhi ka tejkaluar perceptimet internacionale dhetani parqetnje fenomenperfundimishtint"lektual.3d Duke i p€rmbledhur burimet historike per kuptimin, rolin ekzistencen,etj, te arbitrazhitmund te identifikojrn€burime te hershmedhe at€ qd nga Greqiaantike,Roma e vjeter, vendete lindjes se afert dhe td 38Flalori i shqipesse sotme- botimi ToenaTiran€ 2002 fjalcnfubitrazh e sqaronnc dy kuptime. E para; nenkuptohetzgjidhje e mosmarreveshjevenddrmjet te paleve te ndryshme nga ana e njd komisioni arbitrash,nd€rkaqe dyta; organ i posagdm,qe merret me zgiidhjen e mosmarrcveshjeve me karakterekonomik, fltnanciar,etj, ndermjetpalevete ndryshme.Sipas fiaiorit me {ale e strpre6;e te huajatd autorit Mikel Ndrecai botuar nga Rilindja Prishrin€nc vitin 1986 fiala arbitrazhn;ean nia {ala frengearbitrage- giykim nga arbitri nderkaqkuptimi i qales eshteiaeniit si ne {alorin e citLir ne siper. 3eJarrosson CH., La notion d'arbitrage,paris l9g7 fq, I 89 lespre. Andaj. mund tc pel{iurdohetse arbitrazhi eshte rtjc institucion i qe ka linclurdhe eshtezhvilluar giate periudltarretC caktuarakohore 1c-ter ",rtlruajse ne shumic€ne territorevetA velldcve.Deri ne mesin e ShekLrllit 'ilX. ka dominuarllo-ji i aLbitr-azliit traclicional,roli i te cili ka qene para se nc nteste njerezvete cilat ne ndonje 16 rnira lnarredhEnieve .-tithashruajtja sig eshterasti tne faniiljen, r-re ,,r-rne kand qene te detyruarte-ieton Lrashkesi : ltibnnit, etj,. Deri te arbitrazirika ardhurvetetnne rastetnld ekstrclltekur 'rpajtucshtrOriterespelitivishtkorrlestetqc ltanc lirrdr,rrkarle qcrre aq te 'rcclhasa pcr zgiidhjcne tyre eshtedashurintervcninlii palesse trctc-Palet i kontest per arbitcr hanc zgiedhur persotritre caktuar ku giykimi, di-ja. besimi clhe autoritc-ti1e cilit rluk qcne aspak te dyslrimte. i..lcktiviteti, dlre rregLrlluar )ulret thelisuar sc siltlts kett modeli jatle trlenaxhLtar .Lrntestctpolitikc clhe pronesorccdhe nC polisat c Vjetragreke. Ky llol I rLdicionali arbitrazhitedlrc sot nttk eshtd braktisur per tc rregulluar . ,n1estc dhe perkrah1ii -ianczl-rvilluarcclhe te caktuaranC.jetenshoclCrore Sipas Lrjole reja te cilat rnundtCkiasillkohensipaskritcrcvetC ttclryshtlle. sipas kritcrcve: disa sipas te kliisifikohen mund iirbitraz-hct Pak, .:,torit me izgiidhin c1e kontestcl arbitrazhet lelyres se zgjidhjcssC kontcstit: me mjete.io i zgjidhin ricte juridike dlre arbitrazhelte cilat kontestct tC cilat zgiidliin kontcstene arbitrazltet :rrilike; sipaspalevcpjesernarrdse: qe zgiidhekontestct 1C-iashtmc per tregti arbitrazhi sovranc, .rcsn.eshtetcve e korrlestcve per zgjidhietr dhe arlritrazhi r:a lerni itrcgtisc ndCrkonrbctare ose tracionale ne sf'eren qarkullojne :rt tregtianre urallradhe sherbimeqd .iltortevc biznesore pa elenletltitl e.iashtem; silllts clendrueshnrcrise: rbirrazhctC tregtaretc perhershmedlic te perkohshmc(ad hoc); sipas ,:r'Csise s0 norntavcqe t,le'illd:arbitrazheper trcgti tC -iashtmete cilat i arbitrazhin trcgtar ttacional respektivisht .rkojne sistetnit nclerkon-rbetar, ,ibitrazhine odavetregtaredhe arlritrazhincttlhoc.*'' Ky punim tra.jto[r kontraten ne baze tc s€ ciles kontraktohet - institucionaleose .,rnrpetencae arbitrazhitnderkombetar(te p€rhcrsl-rme ,: perkohshme-- ad lioc) per tregti per zgjidh.jene kontestevete karakterit t:isurorttre elementnderkombetart.ne9)rastpalet ne bazete kompetencave r!..ioreua besojne zgiidhjen e kontestit dhe vendimin e konsiderojnete sd prerCsikursegdo vendim tjeter gjyqesor' .',-,.rurds Zhvillirni i nje arbitrimi te ketille ne kuader te rregullirnit te konsiderohetfenotnenrelativishti ri. ;arredhenievetregtarenderkombetare ,)e ne frllim td Shekullit XTX disa shoqeri tregtare karre filluar qe te te perhershlnedhe te veEantaper I.spektojne arbilrazhatsi ir-rstitr-rcione Rregullate ketl're nd€rkombetare. e tregtise rgjidhjene kontestevenga sfera ' pak odluka,Zbomik postiplomskihspecijalistidkih M., prizlanje I izvr5enjesudskjharbitraZnih Fakultetu na Pravnom .iudija trgoviniI' Beograd,1987 me tl-rirrieUgovonriu medunarodnoj u Beogradu. 90 arbitrazhevegradualishte kane tejkaluarlegjislacionine vendit dhe jane shnderruarn€ nje sistem autonomi cili eshte p€lqyer dhe zbahnr nga subjektete fuqishmeekonomike.Rasttipik subjektevete ketilla biznesore paraqesinshoqeritee sigurimitLloydnELondersi dhe Shoqeriae tregtareve te miellit Londoncorn TredeAssociation'lMotivii cili i ka shtyresubjektet biznesore qe lidhur me kontratat nd€rkombetare te kontraktojnd kompetencene arbitrazhitne rast te ndonje kontesti ka qene deshira qe kontesti td zgjidtrjet me ligf dhe drejte me rnenyrespecifike duke i -urie parasyshdoketprofesionaledhe rregullate caktuarat6 sjelljes.Vet nafyra kompleksee strukturdst6 manedhdnieve td tregtisesejashtmekerkojnenj€ shkalletd lartdtEkujdeseme rastine zgjidhjessekCtyrekontesteve. paletne keto kontesteju takojnebot6ssd biznesite qd qellimi par€sori tyre €sht6ne pdrgjithesizhvillimi i veprimtaris€biznesoresipas parimit tE njohur n€ tregtin€ nderkombdtare"goodwill". Ky parim shpesh shum€ m€ te rdndesish0me konsideronruajtjen e marr€dhenievet6 mira dhe fer biznesorese saedhefitimin e ndonj€kontestit€ caktuar.Roli i arbitrazhitte tregtis€ nddrkombdtarepara s6 gjithash nuk €sht€ vet€m zgjedhja e kontesteve. Nisur ngakjo, arbitrazha paravet€ska edhemisionine ndertimit te nje praktike tregtarefer dhe parimit juridik - biznesorbonafides. pdr arbitrazhinpotencohet sevepronedhesi faktorpsikologjikq6jo nallti ka rol vendimtarne sjelljene pal€vene vegantit6 atyre.subjekteve t6 cilat nuk ju permbahenstandardeve nderkombetare te tregtis6.a2 P€rpar6sitde zgiidhjes sE kontestevebiznesorendErkombdtare n6p€rmjettE arbitrazhit jo vet€mqe paraqetnje institucion Arbitrazhitregtarnddrkomb€tar specifik e kompleksp€r nga forma e krijimit por vleresohettii jete nj6 institucioni perb€renga nje teresimetodashte procedimitp€r zgjidhjene kontesteve qe lindin,zhvillohendhepdrfundojndn6 sferdne operacioneve t€ tregtisdnderkombetare. E vegantae ketij institucioni6shtdkompetencaq0 buronngavullnetidhekonsensualiteti i palevekontraktuese.a3Eshte e njohur se karakteri dhe struktura e komplikuar e marrddhEnievebiznesore nddrkombetarejo vet6m q6 k€rkon kujdes maksimal por dhe trajtim te veganteme rastin e paraqitjesdhe t€ zgiidhjes s6 tyre nga kjo sferd.Nj6ri nddr motivet themeloreqe i shtynesubjektette percaktohenqd brendanj€ kontratebiznesore nddrkombetare, e cila i referohetrregullimitoperacioneve dhe marrcdh€nievespecifike,ne rast t€ paraqitjess€ ndonjd kontesti eventual,eshtecaktimi i saktekornpetencesse gjykatEss6 arbitrazhitpdr al Po aty ot GoldSatlnA & Triva S., Medunarodnatregovadkaarbitai4Zagreb 19g7fq. l0 "'Ketd konstatime potencojnshumicae autoreveqe e trajtojne g€shdene arbitrazhit 91 zgjidhje e tyre. Kjo per shkak te rnbizoterirnit te bindjes se qeshtja kontestuese do te zgjidhet drejte, shpejte, profesionalisht dhe nga personalitete qe kane kualifikirne dhe cilesi te duhura morale dhe profesionale.Palet para arbitrit te kdsaj gjykate zakonislit i takojne botes se biznesit qellirni i te cileve eshte ushtrimi i aktivitetit biznesor.Nga keto arsye palEt ndonj€herekane interes rne te rnadh qe ne k€to rnarredheniet'i ruajne Iidhjet e tyre biznesoredhe poziten autoritativese sa edhe te fitojne kontestine iniciuar. Roli i arbitrazhitne tregtind nderkornbetarenuk eshtei bazuarvetem ne zgjidhje te kontestevete caktuara.Para se gjithash ky institucionpara veteska misionin e nddrlimit te nj€ praktikete bazuarane parimetefer pley dire bona fide ne kuader te aktiviteteve tregtare nderkornb€tare ne p€rgiithdsi.Per arbitrazhinpotencohetse vepron edhe si faktor psikologjik qe ne vazhdirnesika rolin e injorimit te subjektevete caktuarate cilat nuk i pranojne dhe bojkotojne standardet e pranuara tregtare nderkombetare. .\ndaj, ne sferdn e qarkullirnit dhe operacionevetregtare nderkombetare parirnisht ne konsideratd Inerren edhe qendrimet e arbitrazhit. Sipas r-regullit,perveg qendrimevetE arbitrazheve,konsiderohen,vleresohendhe analizohenedheefektetqe vine nga rreziqetne rast te zgjidhjesse kontestit oara ketyre gjykatave. Edhe ne kete kuptim, arbitrazhi kontribuon ne rejkalirnin e kontestevedhe krijirnin e kushtevepdr vijimin e rregullt te iransaksionevetregtare nddrkornbetare.PEr ketd arsye arbitrazhi ka rol te rendesishemjo vetem ne sferen e te drejtes por edhe ne sfrat e politike dhe ekonornike. marredh€nieve Rendesiae pranimit te paleve kontraktueseqE kontesti eventual i 1re te zgjidhet nga ndonjera nga arbitrazhetkompetenter-rgalEmi i tregtise eshtee themeluaredhep€r shkakte rnosbesimitqe keto pale nd€rkombetare kand ne gjykatat nacionalete vendevetd huaja. Pavaresishtnga parirnet dhe bindjet e vendeve e te paleve td caktuara per pa anshmerinegjykatave te negullta nacionale,prape se prape praktika jo rualle ka treguar se ka raste kur keto gjykata kane qenritE nje anshmene favor te pales vendore. Situata e ketille e ka favorizuar dhe akfrnlizuar arbitrazhin si forume serioze e te naanshmene zgjidhjen e kontesteve.Ne pdrcaktimin e paleve td interesuara p€r arbitrazh ka ndikuar edhe mundesiae zgjedhjes se arbitrit te cil€t jane zakonisht ekspertd t€ qarkullimit tregtare nderkombetar me njohuri te rnjaftueshmeper teknikat dhe operacionet e biznesit. Ashtu sig mund te zgledhin arbitrin ose panelin e arbitrave, pal€t lirsh€m kane mundesi te leklarohen se sipas te cilds se drejte materiale dhe procedurale do te procedojne.Perveg k€saj, palet sipas parimit te konsensualitetitkan€ t€ drejte te zgjedhin vendin e arbitrazhitqe nenkuptonzgjedhjene vendit nga i cili arbitri do te nxjeruevendimin qe ka rend6si shume ta rnadhene fazEne ekzekutimit te tij. Renddsiae vegantee arbitrazhitqendronpikerishtne shpejtdsinedhe efikasitetinprocedural.Ne kuadertE procedimit- giykimit te arbitrazhit sipasrregullit gjykimi eshtdnje shkalleshdhe me pak formal se sa ai qe nxjerretgiateprocedurds ne gjykatet€ rregullt.vendimit i arbitrazhiteshte meritordhendaj tij paletnuk mundte ushtrohetankese.I vetmi mjetjuridik i cili mund te ushtrohetndaj ketij vendimi esht€kerkesaper prishjen e vendimit tE arbitrazhitper te cilin vendosgjykatae shtetitkompetentesipas vendit ku 6shte zhvilluar procedura.Megjithate,prishja e vendimit te arbitrazhitmund te ushtohenvetem me pretendimetse nuk jane respektuar kushtetproceduraledhe ne asnjdmenyr€per shkakt6 kushtevemateriale dhe faktike. ProceduraparaarbitrazJrit €shtejo publike per shkakte interesit dhe fsheht€sivebiznesoreqd kand palet. Te gjitha keto rrethanakanO ndikuarqe arbitrazhite fitoje rol primarn6 sferdne zgjidhjessd kontesteve t€ qarkullimittd tregtis€nddrkombetare dhejet6sbiznesore. Burimetj uridike nd€rkombitare Ko nventat nderkomb et are Rol vendimtar n6 evoluimin dhe avancimin e arbitrazhit, nd veganti nd sfer€n e marrddh€nievet€ tregtisOndErkombetare,kand pasur dhe kan€ konventat e karakterit multilateral, regjional dhe bilateral. Dy konventat e para multilaterale sipas te cilave €shte rregulluar geshtja e arbitrazhjt nderkombetardatojne para Luftes s€ Dytd BotErorene kuad€r t€ Lidtrjes s€ Kombeve te lidhur ne Gjenevd. Keto jane Protokolli mbi arbitrazhin i nxjerre me 24 shtator 1923 (i njohur si Protolalli i Gjenevds) dhe Konventa per ekzekutimin e vendimeve t€ arbitrazhevetd huaja e dates 26 shtator L923 (e njohur si Konventa e Gjenevds). Ne kohen e nxjerrjes se tyre, k€to dokumentejane cil€suar td njd rdndesie te vegant€ duke i pasur parasysh faktet se ato kane arritur q6 me shpejtesi t'i tejkalojne vdshtirdsitd qe jan€ paraqitur me heret nga ky ldm6. Progresin t€ cilin e fitoj arbitrazhi posagdrisht sipas dispozitave td Konventes pdr pranimin e ekzekutimin e vendimeve td arbitrazhit nderkombetar t€ vitit 1958 (e njohur si Konventa e New Yorku - t) patdn ndikim ne zbehjen dhe uljen e r€ndEsis€s6 protokollit tE Gjeneves dhe Konventds sE Gjenev€s. Keto ky dokumente nuk vlejnd md ne mes tE shtetevete cilat e kanE pranuar dhe Konventen e New york - ut.aa Konventat e sipdrp€rmendura zbatohen vetdm pdr ato vendet t€ cilat nuk jan€ ndnshkrueset€ Konvent6s sENew York - ut, si dhe atyre t6 cilat e kan6 ratifikuar k€te Konvent€. Konventa e New York - ut deri me tani paraqet instrument universal juridik - konvente t6 vegante nddrkombdtar nga sfera 4 Neni VII/2 i Konvent€s s6Niu Jorkut 93 arbitrazhitte tregtisenderkombetare.Kjo konventete cil€n deri me sot e kanepranuarrreth 160shtetezbatohetdhe interpretohetnga anae gjykatave te nje nurnritd madhte shtetevedhe njekohdsisht paraqetlendetd vegante pertrajtimshkencorngadoktrinand tdreboten.*' Ne kuad6rte konventavete karakteritregjionalte cilat e rregullojne arbitrazhin e tregtis6 nd€rkombetaree rendesishmeeshte Konventa Evropianep1r arbitrazhinnderkombdtare nxjerr€ me 2l prill 1961 n€ Gjenevenga anae Komisionit Ekonornikte Kombevet€ Bashkuara per Evropen.K€te konventederi me sot e kand pranuar26 shteteevropiane. SipasqEndrimitte pdrgjithshmedoktrinar,KonventaEvropianeparaqetnje etap€td r6nd€sishme te evolucionitte se drejtesse arbitrazhitte tregtises€ jashtme.Ne fund, kur €shtdfiala per kontestenga sferae investimeve,me rendesis€ td posagme per zgjidhjetd tyre n€ mestd shtetitdhe subjekteve t€ caktuarasi dhend mest€ vet shteteveeshteKonventae Uashinetonitdatds 18mars1965e pranuarnga 130shtete.46 Ligjet - model si rregulla td r€nddsishmepdr harmonizimin e arbin'azhit t€ tregtisd nddrkombeture. Nj6ri nga dokumentetm€ t6 rendesishmepdr unifikimin dhe harmanizimine baz€sligjore tE arbitrazhitpdr tregti nderkomb€tareEsht6 Ligii - modeli arbitrazhitt€ tregtis€nd€rkombetare i cili eshtemiratuarnga Komisionii KB rne 21 qershor1985p€r tE drejt€ntreglarnddrkomb€tare (LTNICITRAL)47 Qi:llimi rhemelor i sjelljes se Ligjit - model eshte konstatuarnd p€rcaktimine rregullavete pergiithshmet€ cilat do t'i percaktoninstandardet modernet€ nje arbitrazhip€r tregti nderkombOtare q€ do td pranoheshinnga sistemetjuridike te shtetevepavardsishtse gfar€ sisterniekonornikqe kane.Ne ketekuptim me Rezolutene Organizates se Kombeve te Bashkuarate dates 11 dhjetor 1985 shteteveu eshte "rekomanduar qe te marrinne konsiderimLigjin - modelkur te nxjerrinose kryejendonjerevizionte legjislacionittd vet n€ menyrdq€ ai t'u pershtatet nevojavebashkdkohore per arbitrazhine tregtisdnderkombEtare".48 juridike nacionalekand Edhe pse ndryshimetn€ mes tE sistemeve sjell€ komplikim nd unifikimin e baz€s legjislative per arbitrazhin nderkombetar, roli i Ligjit - modelsot vlerdsoheti k0naqshem. Shkakune ketij suksesi pa asnjd dyshim duhet kerkuar ne karakterin fleksibil te harmonizimitqe ky dokurnentreflekton. Pdr ndryshim nga legjislacionet {5 PeterGillies & GabrielMoens; INTERNATIONAL TRADE AND BUSINESS: LAW, pOLICy AND ETHICS CavendishPublishing(Australia)Pty Limited Sydney. London 1998,fq.7Z9 6 Po aty o7Per me shum€ shiko nEhttp:i/www.uncitral.org/ aE Po aty ne pjesdne publikimevedhe historis6seuncitral- it. specifikedhe konventavenderkombetare te cilat nuk pranojnernodifikimin e'egullave te vetl..Ligli -.moderu qe zgiedhjete veta f.oporon shteteve ngakjo lemi t'i rishikojnedhet'i harmonizojne ne bazete tig"u" _ model. Ne keterne'yre secilishteteshtei lire q€ per nevojate procesitte integrirnit te harmonizojeregjisracioninnacionai ie baze"te it;;"" - moder qe konsiderohet mjaft,fleksibile.Duke i pasuraparasyshzgjedhjet qe ofrojne Ligjet - modele,disa nga shtetetkane qe t6*ecin me tutje ne _vendosur drejtirn te liberalizimitte rregulrativesligjore pe, ,r"ren e arbitrazhitte tregtisenderkombetare. Ligjet I modersanJp.anua,ngu*,,,ri me i madhi sistemeve juridikedhesot-ui zo shtetekane nxjerreligii;.ui arbitrazhin te cilat, kush me pak e kush me shume, iun€ua.uul ne keto modele'ae Duhetpotencuarseketyreju kanebashkuar fiterirn, tet€shtetete sHBA ve dhete gjitha provincatne tenitorin e Kanadez. Ligji nacionalsi burim juridik Burim i rendesishemdhe i vegantdjuridik pdr funksionin dhe kompetencen e arb.itrazhit te tregtisenderkomb"etare nuryrirrr,qe esht6ligji nacional. Rendesiae tij eshterritur n€ njEzetvitet e fundit pdr shkak sigurise,efikasitetitdhe profesionarizmitqe tu tr"g*. ne zgiidhjen e kontesteveeventuareqe kane dal nga zhviliirni i od;;i";eve re tregtisd nderkombetare. shkaqetper nxjerrjene ligjeve te veganta . nacionaleper arbitrazhin jane t€ shurnefishta. N€ radhe-te pare jane ato te cilat njedhin nga operacionet intensivete cilatja.e karakterisiik"pe, uirn.rin nderkombetare. Arbitrazhieshtebdremenyri me e zakonshme p€r zgJidhje;e kontestimit eventualdhe edheato shtetete cirat kane,,papajtu"rrrTreril;d rne konceptet dhe zgiedtrjete sajagdo ditejane dukeju nenshtruar nj. regfimi shumem€ te rrepte dhe kerkesave,te tregtise nderkombeturJ qJ-te ndryshojne q€ndrirninne kete fushe.srNe tete kuader, Ligfi Moderi i Arbitrazhitmbi TregtindNderkornbetare esht€provuarte jete bazame e rendesishme per modernizimine rregulravete arbitrazhit tetregtise nderkombetare. Natyrisht kjo nenkuptonnevoj€nqe ligjet nacionalene ketefushete harmonizohen me te. Konstituintii kontpetenc€s sd arbitrazhit - kontt,atambi arbitrazhin aeSipas Peter Gillies & G_abrielMoens; INTERNATIONAL POLICY AND ETHICS cavendishprurirhi"e^iA"stralia) TRADE AND BUSINESS: LAW, pty Limired Sydney . London 1998 Ausrratia, rshujte u.*ro:y_.: Kala{j1, qi"p.jJi"F,rp,i, i"L"il, cjermani4Nigeri4 peru Singapori,ivicn4'r*iri, ng.bgetgLisjit_ model_LrNCrTRAl. ffb:t'flr ''., '"r";,,"r*""*r, Maksik4 ur.rutinaerj kandiregulruarceshtj€ne r.sn. Kastl I Spanjes P.sh. Mbreteria e Bashlrrrar v) JuridiksioninosekompetencaearbitrazhiteshteebazuarnE jT: pajtuar qe marreveshjetd pal€ve kontraktuestd cilat paraprakisht nj€ kontrate kontestinevidentuarper zgiidhjat'ia besojneatbittazhit'Andaj krijimit te e baza eshtd e vlefshmep6r te siguruai kompetenc6arbitrazhit gjykata njd (ffi te. juridiksionit dhe ne te njejten kohd p€rjashtim dy forma: tompetenteshtetdrore.Manevestrjap1r arbitrazhinshfaqetnE a)Eparakatebejemekontraktiminparapraktdkompetettcess0saj dhe b)Edytakurpaldtnenjekontesteventualpajtohenosearrijne kompromisq6tageshtjentad€rgojndn6nj6giykatearbitrazhi, Njohja dhe ekzekutimii vendimevetE arbitrazhit e njohjesdhee ekzekutimitt6 vendimevet6 arbitrazhit Problematika organet pasqyrohetmbi faktin sL a mundenato drejtpdrdrejtetE detyrojn€ pala se ndse '€nkupton Kjo ato pa perjashtim. ,ht"ieror" q6 t'i ekzekutojn€ detyrimet p€rmbush e humb kontestindhe nuk pranonqd vullnetarishtt'i nga vendim i arbitrazhit,ateherdt6 jete e mundurqd ai t6 ekzekutohet realizohetvetempermesgiykatavekombetare' Bazajuriilik" niofrj"sdhe ekzekutimitte vendimevetE arbitrazhit " dhe parirni i buron pikerisht nga ^utonomiu e vullnetit te pal6ve te negullta konsenualitetitpdr ie iu strmangurjuridiksionin td giykatave Ne arbitrazhit. se gjykates s€ nacionaledhe kontraktimii kompetences dhe njohjen lehtdsuar p6r te dhe menyreqd t6 shmangensituatate tilla (me e ekzekutimin vendimJve t€ arbitrazhit,konventat nderkornbetare ne modeli ne keteaspekteshtdKonventaNew York) dheLigii rendesishme qe ne kushtet menyreuniformeju ofiojme mundesidhe detyrdsecilit shtet plr arbitrazhinnd Ligiin te perafrojne,aprovojnedhe ekzekutojne e ekzekutimin dhe "akt,,u,u me te cilen do td siguroje njohjen tregtinenderkombeiare pa marre u"idi-"u" arbitrazhit.Kjo do te siguronteq6 vendimi i atbitrazhit, per parasyshne te cilen territor eslrtemarra do te njihet si i detyrueshem LUetutim nga gjykatakompetentenEvendine huaj' Pdrfundimet Procesiiintegrimeveshoqdrore_ekonomikepdrvendett6cilat te shtetit pretendojndt€ jend fJktore i rendeiishemmbi bazln e funksionit te kostos per shkak iiglo. nul po trlgoheti lehtedhei thjeshte.Kjo pikerisht jo*te leht6 dhe td larte integrative.Para qeverive dhe institucionevete dhe caktuarakerkohen angazhimen€ shum6dimensionep€r te kanalizuar rendesishmet t€ me Nddr adresuarveprimtaritJkomplekseintegruese. 96 vleresohent€ jend edheato qe kanete bejneharmonizimine legjislacionit vendor me legfislacioninkomunitar qe detyrirnishte lehtesojnitose e negullojnd tregtine nderkomb€tare.zhvillimi i operacionevete tregtise nderkombdtare ka filluar te jete rnei sigurtdhe me dinamikne ato vendeku legiislacioninacionalesht€harmonizuar me legjislacioninkomunitarn€seai ka qE td aprovoje dhe td zbatoj€ parimet e Ligiit Model p6r .arritur arbitrazhin n€ tregtine nderkombetarei njohur si Karta N"w yorkut. " t6 cilat thell€sishti kuptojnedhe i zbatojne Qeveritee pdrgjegjshme parimet e tregtisds€ lire, ecin ne drejtim t€ kufizimit te sovranitetitpoliiik dhe ekonomik ne dobi t€ zbatimit rc drejeerdrejte te vendimevetE arbitrazhit dukei ekzekutuarpa perjashtimato.Arsyee nj6 qasjete ketille qendronne efektetqe ka krijuar e drejtakontraktore,parimete autonomisese vullnetit td pal€vedhe parimi konsensualitetit per rregullimine punEvenga sferae tregtis0nderkombdtare.Eshtevertetuarse €shte pu"vito"shmeq€ vendet " n0 l6min te cilat endenuk e kan€pergatiturbazenlegjislative e arbitrazhitnE tregtinenddrkomb0tare, me urgjencdt€ angazhohen q6 ta nxjerrinkete ligj konform me Ligjin Model per Arbitrazhin e tregtisd nderkombetare. Aprovimi dhezbatimii ketij ligii do t€ ndikojn€nEdinamizimine proceseve integrative,ne fuqizimin dhe n€ nitjen e investimevete huaja t0, funksionimine shtetitligjore faktorek0to qd njedhimishtdo te ndikojene nitjen e vendevet0 pun6sn€ shumesektorEekonomik€. Literatura e shfrytdzuarosee konsultuar l. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. GautronClaudeJ.,E drejtaevropiane,Shkup2006 Jarrosson CH., La notiond'arbitrage,paris 19g7 NdrecaM., Fjalorfialeshe shprehjesh te huaja,pnishtin€l9g6 Mire Le Pierre.,E drejta e unionit Evropian dhe politikat e perbashketa, Shkup2006 Fjalori i gjuh€ss€sotmeshqipe; Peter Gillies & Gabri€l Moens; INTERNATIONAL TRADE AND BUSINESS:LAW, POLICY AND ETHICS Cavendish Publishing(Australia)Pty Limited Sydney. London199g, PravniLeksikon.,Savremena Administracija,Beograd1964 Pak M., PriznanjeI izvrsenjesudskiharbitraznihodluka, zbornik postiplomskihspecijalistidkihstudija na pravnom Fakultetuu Beogradu, me thinje Ugovonri u medunarodnojtrgovini I, Beograd,1987 97