Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke

Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke Hakkındaki Memnuniyetleri: Kırıkkale Yahşihan Toki ve Hacıbey Toki Yerleşkeleri Örneği * Cevat Özyurt1 - Atilla Altun2 5zet T(rkiye’de konut ihtiyacının karşılanması, kent planlamasına katkı ve sosyal politika uygulamalarının bir gerekliliği olarak ”aşbakanlığa bağlı olan TOKİ, son yıllarda çok sayıda konut (retmiştir. TOKİ’nin T(rkiye ölçeğinde yapmış olduğu konutlar, kamuoyunda çok konuşulmasına rağmen, yaygın olarak politik bir söylemle değerlendirildiği ve alandaki bilimsel nitelikli çalışmaların yetersiz olduğu TOKİ yerleşkelerinde ev sahiplerinin veya kiracıların söz konusu hizmet veya (r(n hakkındaki değerlendirmelerini ortaya koyan çalışmaların ise neredeyse hiç yapılmadığı bilinmektedir. Bu bildiri ile Kırıkkale ili Yahşihan ilçesinde bulunan iki TOKİ Yahşihan TOKİ Konutları ve Hacıbey TOKİ Konutları yerleşkesindeki ev sahipleri ve kiracıların konut ve yerleşke hakkındaki memnuniyetleri ölç(lerek, T(rkiye’deki toplu konut politikaları literat(r(ne bilimsel olarak katkıda bulunmak amaçlanmaktadır. “raştırmada ev sahipleri ve kiracıların memnuniyet algıları maliyet ve ekonomi boyutu , altyapı boyutu , yapı/malzeme kalitesi boyutu , bina içi kullanım boyutu , sosyal ilişkiler boyutu ve sosyal ihtiyaçlar boyutu açısından anket tekniği kullanılarak ölç(lm(şt(r. ”u çalışmanın merkezî ve yerel yönetimler tarafından gerçekleştirilecek olan toplu konut, kentsel dön(ş(m ve sosyal konut projelerinin iyileştirilmesi açısından yararlı olması beklenmektedir. Anahtar Kelimeler: sosyal yaşam-TOKİ, sosyal konut, toplu konut, konut memnuniyeti, TOKİ Konutları, konut politikası. Prof. Dr., Kırıkkale Üniversitesi, FEF, Sosyoloji ”öl(m( öğretim (yesi ozyurtcevat@gmail.com) Üniversitesi, Sosyal ”ilimler Enstit(s(, Sosyoloji Doktora öğrencisi (ati_altun@yahoo.com) 1 2Kırıkkale I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi, 2015, ss. 654-680 Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke Hakkındaki Memnuniyetleri Housing and Site Satisfactions of Inhabitants in Toki Houses: The Sample of Kirikkale Yahşihan Toki and Hacibey Toki * Cevat Özyurt - Atilla Altun Abstract TOKI, associated to Prime Ministry, has produced a great many of houses for meeting the housing needs in Turkey, contributing to urban planning and the necessity of social policy applications. Although the houses produced by TOKI in Turkey are discussed very much on public opinion, it has been known that this situation is generally discussed with political rhetoric and the scientific studies on this field are very few, and also there are almost no studies revealing the evaluation of landlords and tenants on service and product. In this report, it is aimed to measure the housing and site satisfactions of landlords and tenants living in TOKI Yahşihan TOKI Houses and Hacıbey TOKI Houses in Yahşihan/Kırıkkale and to contribute scientifically to the literature of mass housing policies. In this research, the satisfaction perceptions of landlords and tenants were measured in terms of dimension of cost and economy , dimension of infrastructure , dimension of quality of construction/material , dimension of indoor use , dimension of social relationship and dimension of social needs by using questionnaire technique. It is expected that this study will be useful with regards to improving the mass housing, urban transformation and social housing projects that will be made by central and local managements. Keywords: social life-TOKİ, social housing, mass housing, housing satisfaction, TOKİ Houses, housing policy I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi 655 Cevat Özyurt - Atilla Altun 1. Giriş Hayvanların evcilleştirilmesi ve ekolojik bakımdan uygun topraklarda tarımsal faaliyetlerin başlaması insanlık tarihinde yerleşik hayatın başlangıcı olarak kabul edilmiş, göçebelikten yerleşik hayata geçişle birlikte n(fus ırmak-göl kenarları, ormanlık alanlar gibi verimli topraklarda yoğunlaşmaya başlamıştır. ”undan sonra yapılması gereken doğaya karşı yaşam m(cadelesi verme çabası içerisinde surlar, tapınaklar ve barınaklar inşa etmektir. İnsanın kendine ayrı bir g(venlikli bölge yapması ve kendini doğadan ayrıştırması, kent tarihinin de başlangıcıdır. İş böl(m(, merkezîleşme ve idari mekanizma kentleri ortaya çıkaran (ç önemli faktör olmuş “slanoğlu, , s. , askerî, ticari ve dinî farklılıklarla birlikte teknolojik gelişmeler kentlerin b(y(mesinde etkili olmuştur. ”u gelişmelerin yanında ticari ilişkiler ve sosyal hareketler de kent tarihinde önemini göstermiş, buna bağlı olarak bilim adamları bu tarihsel s(reci, iş g(c(n(n makineleşmesi ve öncesi olarak iki ana böl(me ayırmışlardır Kıray, , ss. 9- . ”u böl(mlendirmede sanayileşme kilit noktayı oluşturmuş (r(nlerin insan ve hayvan enerjisiyle (retildiği, mesleki bilgi aktarımı ve pazar gibi işlevleri dolayısıyla zanaatkârları bir arada toplayan kentler sanayileşme öncesi kentlerin genel özelliğini ortaya koymuştur. Sanayi, toplama-dağıtma ve mali-idari merkez fonksiyonuna sahip modern toplumlarla birlikte Kıray, , s. insan g(c( gerektirmeyen enerji kullanımı ve teknolojinin ulaşım ve haberleşmede kullanılması, daha fazla artı (r(n(n ortaya çıkmasına neden olmuştur. “yrıca eğitimin kurumsallaşarak kiliseden çıkıp okullara geçmesi, pazarın uluslararasılaşması ve siyasetin ve işletmelerin b(rokratikleşmesi modern toplumların diğer önemli özellikleri 5zyurt, , s. 113) olarak karşımıza çıkmıştır. Tarım alanlarında makineleşmenin sonucu olarak istihdam azaldığından, kentlerde olağan(st( n(fus birikimi ortaya çıkmış ve bu durum farklılaşmalar ve örg(tlenmeler yaratmıştır. ”una bağlı olarak modern kentlerin b(y(mesini iki önemli faktöre dayandırabiliriz Kıray, , s. 15): göç eden n(fus ve tarımsal olmayan iş yerlerinin artması, ihtisaslaşması, örg(tlenmesi. Modernleşme s(reciyle birlikte d(zg(n bir kentleşmenin oluşumu, barınma konusuyla da alakalıdır. Her şeyden önce tarım bölgelerinden kente gelenlerin nereye yerleşecekleri konusundaki belirsizlik, barınma sorununu ortaya çıkarmış, ucuz kira, arsa, bina fiyatları, d(ş(k satın 656 I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke Hakkındaki Memnuniyetleri alma g(c(, kent içinde yer değiştirmeyen n(fus gibi zorlayıcı tesirler altında gecekondu dediğimiz, şehirle b(t(nleşmesi, fonksiyonel ilintileri analize muhtaç yerleşmeler Kıray, 2007, s. kaçınılmaz bir hâl almıştır. . y(zyıla gelinceye kadar barınma, bireylerin kendi başlarına çöz(m bulmaları gereken bir ihtiyaç olarak gör(lm(şt(r. ”arınma sorununun çöz(m(nde devletin sorumluluk (stlenmesi ve önlem almaya başlaması . y(zyılla birlikte başlamıştır. Kentlerde Konut Sorunun Ortaya Çıkışı ”arınma, insanların temel gereksinimlerinden biridir. ”u gereksinim özellikle modernleşme dönemi ile daha da belirgin hâle gelmiş, bu konuda gerek devlet, gerek yerel yönetimler bazı tedbirler alma gereği hissetmiştir. Konutun sadece bir ihtiyaç karşılama aracı olmayıp bir toplumsal ilişki aracı Castells, , s. olduğunu da göz ön(ne alırsak yapılan çalışmaların önemi daha da artmaktadır. Modernleşme öncesi mekân algısını incelediğimizde genel olarak alçak ve sıkışık binalar, dar sokaklar, sosyal ayrımı ortaya koyan bölgeler karşımıza çıkmaktadır. ”inalar hem barınma hem de iş yeri ve diğer etkinliklerin bir arada olduğu yapılar şeklindedir Kıray, , ss. 9-10). Modern toplumlarda ise durum farklıdır. Sosyal tabakalaşmayı yansıtan konut t(rlerinin gelişiminin yanında, işyerleri konutlardan ayrılmış ve apartmanlaşma daha yoğun hâle gelmiştir Kıray, , ss. 11). Apartmanlaşma, iş yerlerinin merkezi iş alanlarında toplanması sonucu ulaşım ve haberleşme bakımından erişilebilirliğin çöz(m( olarak ortaya çıkmıştır. Kentleşme merkezden dışa doğru bir yatay ve dikey hareketlilik göstererek b(y(meye başlamış Kıray, , s. , tek katlı evlerin yanında apartmanlar da ağırlıklı olarak yapılmaya başlanmıştır. ”u hareketlilik . y(zyılda özellikle d(nya savaşlarıyla birlikte daha da hız kazanmış, modern kent olgusu artık devletlerin ilgi alanına girmeye başlamıştır. Kırdan kente devamlı göç, sanayileşme ve bunun sonucu beliren n(fus yoğunluğu, merkezîleşmek isteyen modern devlet için kenti önemli bir mekân hâline getirmiş, bu konuda d(zenlemeler yapma ihtiyacı duyulmuştur. 5ncesinde barınma sorunu konusunda pek ilgili olmayarak, sadece çıkan sorunları çözmeye yönelik Keleş, , s. görevleri yapmayı yeterli gören devletler, bu y(zyılla birlikte sosyal I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi 657 Cevat Özyurt - Atilla Altun devlet anlayışını benimsemeye başlamış, artık kent mekânına m(dahale etme ihtiyacı hissetmiştir. ”arınma sorunu modern devletler açısından ekonomik, toplumsal ve siyasal bir sorun olarak algılanmaya başlamıştır. Gecekondulaşma, konut ihtiyacının karşılanamaması, dar gelirli vatandaşların durumu, savaşlar ve doğal afetler sonucu ortaya çıkan krizlerin çöz(m( için devlet m(dahalesi kaçınılmaz hâle gelmiştir Keleş, , s. . ”u m(dahale hem merkezîleşmiş yönetim anlayışının devamlılığı hem de sosyal krizlerin engellenmesi için önem arz etmiştir. ”u dönemle birlikte artık konut politikası konusuna toplumsal gelişme ve ekonomik kalkınma hedefleri çerçevesinde bakılmaya başlanmıştır. II. D(nya Savaşı sonrasında ise özellikle az gelişmiş (lkelerde hızlı gelişmenin doğurduğu sonuç olarak gecekondular ve sağlıksız yaşam koşulları sosyal devletin sorumluluk bilincinin kesinleşmesine sebep olmuştur Keleş, , s. 117). Birleşmiş Milletler’in tarihli, İnsan Hakları Evrensel ”eyannamesi’nin . maddesi3 konut konusunda bireysel hakkı dile getirmiş ve bu konuda önemli gelişmeler kaydedilmiştir. ’ler itibarıyla toplumsal, siyasal ve ekonomik alanların barınma sorunuyla yakından ilişkili olduğu algısı daha belirgin hâle gelmiş, devletin konut politikası farklılıklar arz etmiştir. Devlet sadece direkt m(dahale unsuru olarak göçmenlere ve dar gelirlilere konut yapmakla kalmamış, ayrıca kooperatifçilik, merkezî ve yerel yönetim konularında yasal d(zenlemelerle de Kunduracı, , ss. 58konut politikasının s(rekliliğini ortaya koymuştur. Türkiye’de Konut Politikaları ve TOKİ Gelişmekte olan (lkeler arasında olan T(rkiye’de ”atı’dan farklı olarak modernleşme hem geç hem de sağlıksız olarak gelişmiştir. Yaklaşık y(z yıllık tarihi boyunca farklı dönemlerden geçen yeni T(rkiye’nin tarım toplumu olması birçok alanda etkisini göstermiştir sanayileşmenin yavaş ilerlemesi, ekonomik manada yeterli g(c(n kazanılamaması, barınma konusunda sağlıklı oluşumlar gerçekleştirilememesi bu etkiler arasındadır. Cumhuriyet’in kuruluşundan bug(ne konut politikalarının Madde Herkesin kendisinin ve ailesinin sağlık ve refahı için beslenme, giyim, konut ve tıbbi bakım hakkı vardır… bkz. http //www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf / -208.pdf) 3 658 I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke Hakkındaki Memnuniyetleri seyrini inceleme açısından Şeng(l’(n yaptığı, a ulus-devletin kentleşmesi (1923-1950), b emek g(c(n(n kentleşmesi -1980), c) sermayenin kentleşmesi sonrası biçimindeki (çl( dönemselleştirme Şeng(l, , ss. 61oldukça yararlı gör(nmektedir. ”irinci Dönem Cumhuriyet’in ilanından ’lara kadar k(lt(r, siyaset, eğitim ve hukuk alanlarında önemli reformlar gerçekleştirilmiş, Osmanlı İmparatorluğu’ndan sonra kurulmuş olan ulus devletin merkezîleşme ve g(ç kazanması konusunda girişimlerde bulunulmuştur. Yapılan bu reformlar çoğunlukla kent n(fusuna yönelik olmuş, kır n(fusunun hayatında pek değişiklik yaratmamıştır. Hem kır n(fusunu tarımdan koparıp kente göç etmesini sağlayacak bir iş g(c( talebi olmadığından hem de kentsel mekânda gerekli iyileştirmelerde cimri davranıldığından Çoban, , ss. 77bu dönemi tarıma dayalı bir toplum olarak nitelendirebiliriz. Yeni kurulmuş bir ulus devletin de g(c(n( ve merkeziyetçiliğini kazanmak için özellikle sanayileşmeye önem vermesi ve istihdam yaratması açık olduğundan bu dönemde kentsel doku (zerinde çalışmalar yapılması beklenemezdi. ”arınmanın (lke genelinde bir sorun olarak ele alınmadığı, bireylerin bu gereksinimi kendi çabalarıyla gidermeye çalıştıkları bu dönemle ilgili vurgulanması gereken nokta devlet memurları için yapılan d(zenlemelerdir. Memurların konut kooperatifleri kurmaları için olanaklar sağlanmış, konut tazminatı ödenmesine ilişkin uygulamalar yapılmıştır Çoban, , s. . ”u dönemde dikkat çeken diğer bir husus ise belediyelerin barınma konusunda yetkilendirilmesidir. Belediyelere konut yapmak, arsa temin etmek veya konut kiraya vermek gibi görevler verilmiş, fakat gerek maddi elverişsizlikler, gerekse belediyelerin barınma konusunda duyarsızlığı nedeniyle pek de başarılı olamamıştır Şeng(l, , s. 74). İkinci Dönem II. D(nya Savaşı ile birlikte ’lere kadar emek g(c(n(n kentleşmesi dönemi başlamış, sanayileşme atılımları ve tarımın makineleşmesiyle beraber kırsal alanda istihdam fazlası ortaya çıkmış, kent hizmet sektör( ve sanayi istihdamı için yeni bir imkân hâline gelmiştir Şeng(l, , ss. Kunduracı, , s. 70). Yoksulluk ve iş bulma kaygısı nedeniyle kırdan kente göçlerin etkisi başkent ve diğer b(y(k illerde daha fazla hissedilmiş, gecekondulaşma yoğunlaşmıştır “lodalı ve ark., , s. 281). I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi 659 Cevat Özyurt - Atilla Altun yılında Tapu Kanunu’nda yapılan d(zenleme T(rkiye için bir dön(m noktası olmuştur diyebiliriz. İrtifak hakkının kabul(yle başlayan apartmanlaşma, gecekondulaşmanın ön(ne geçebilecek bir kent modeli oluşturmuştur. Tek parsel (zerinde bina yapılması ve birkaç kişiye birden tapu hakkı doğmasıyla birlikte ’lere kadar T(rkiye’de apartmanlaşma hız kazanmıştır. Toplumun ekonomisinin özellikleriyle tutarlı olarak bir örg(tlenmemiş enformel sektör etkinliği gibi, önce yapsatçılık ve kat m(lkiyeti, sonra çeşitli kooperatifleşmeler ve banka kredileri gibi çöz(mler bulunmuştur. ”öylece satın alma g(c( içerisinde işkonut ilişkisi ve erişilebilirliği aynı olan birçok apartman (retilmiştir. Kıray, , s. 140) yılında Emlak ve Eytam ”ankası4 adıyla kurulan ve yılında T(rkiye Emlak Kredi ”ankası olarak ismi değiştirilen kuruluş ve sosyal g(venlik kurumları ’li yıllardan itibaren konut kredileriyle g(ndeme gelmiş ve bu konuda önemli gelişmeler kaydedilmiştir. ”u çalışmalar ’lere kadar devam etmiştir. ”u kredilendirmeler çoğunlukla maddi geliri y(ksek kesimler için uygulanmış, dar gelirliler açısından yasal d(zenlemeler ise “nayasası’yla5 ortaya konmuştur Çoban, , ss. 86- . ”u anayasanın . maddesiyle beraber devlet barınma sorununa el koymuş, dar gelirli ve yoksul ailelerin barınma gereksinimini karşılamak ve gerekli önlemleri almak için kendini görevli saymıştır. ”öylece planlı dönem başlamış, ekonomik kriz, yoksulluğun artması ve orta sınıfın geçinme zorluğu çekmesi devletin konut konusunda politikasını değiştirmesine sebep olmuştur Keleş, 2008, s. 525). yılında merkezî h(k(mete yardımcı olmak amacıyla kurulan Devlet Planlama Teşkilatı yıllık programlar ve beş yıllık kalkınma planlarında konut sorununa da yer vermiş, bu doğrultuda - I. ”eş Yıllık Kalkınma Planı, konut sorununun ilk kez bir b(t(n olarak ele alındığı konut politikasının kalkınma politikasıyla doğrudan ilişkili olduğunu dile getiren ilk girişim olmuştur “lodalı ve ark., , s. . I. ”eş Yıl6 lık Kalkınma Planı’nın uygulandığı bu dönemde emek g(c(n(n konut Gayrimenkul ipoteği karşılığında inşaat sektör(ne kredilendirmeyle destek sağlamak amacıyla kurulmuş bir bankadır. ”anka isminde geçen yetimler manasındaki eytam , eskiden eytam sandıklarında muhafaza edilen yetim paralarının bankaya nakledilmesinden dolayıdır. 5 “nayasası madde http //www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa .htm 6 Kalkınma planları ile ilgili ayrıntılı bilgi için http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/KalkinmaPlanlari.aspx 4 660 I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke Hakkındaki Memnuniyetleri sahibi yapılması (zerine d(zenlemeler yapılmıştır. “yrıca yılında kamuya ait arsa d(zenlemeleri, satışı ve kiralanmasıyla ilgili görevlere sahip “rsa Ofisi kurulması da önemli bir gelişmedir. Ç(nk( kentsel bölgelerdeki arsanın önemli bir kısmı ’lar itibarıyla coğrafi alanın yaklaşık (çte ikisi devlete aittir Eşkinat, , s. 166). Üç(nc( Dönem sonrası d(nya n(fusunun kentleşme eğiliminde aşırı artış gör(lmekte, kır-kent n(fusu giderek eşit hâle gelmektedir Kunduracı, , ss. 61- . T(rkiye ekonomisi açısından milat olarak tanımlanabilecek bu yıl itibarıyla Şeng(l’(n T(rkiye için sermayenin kentleşmesi olarak tanımladığı, Ocak kararlarıyla dışa açık, kapitalist ekonomilerle b(t(nleşmeyi öngören neoliberal bir ekonominin temelleri atılmıştır Çoban, , s. Eşkinat, , s. . “yrıca Eyl(l darbesiyle birlikte emek g(c(n(n susturulması da sağlanmış ve artık sermaye giremediği en (cra köşelere kadar girerek bir anlamda kent mekânında hegemonyasını kurmuştur Şeng(l, , s. . Kısaca askerî darbe sadece emek g(c(n(n susturulması anlamına gelmemiş ayrıca demokrasiye dön(şle beraber hem merkezî hem de yerel olarak hızlı bir b(y(menin adımı atılmış oluyordu. Devletler, konut politikalarını belirlerken, hızlı n(fus artışı, ucuz konut sahibi olmanın zorluğu, gecekondulaşma problemleri ve kentlerde meydana gelen fonksiyonel tıkanıklıkları çözmeye çalışmak için değişik form(ller d(ş(n(r. Ç(nk( bu problemlerin çöz(lmesi (lkenin ekonomik ve sosyal açıdan d(zensizliğini önler. ”u y(zden konut politikası konusunda alınan kararların ve bunların uygulanmasının önemi fazladır. Sosyal konut politikaları bunlar içerisinde önemli bir yere sahiptir . İspir, , s. 58) ”u gelişmelerin yanında “nayasası’nda konut hakkından bahsedilmesi yine önemli gelişmelerin habercisi olmuş, artık devlet sosyal konut ihtiyacını karşılama konusunda ileri d(zeyde tedbir alma ve teşebb(slere destek verme konusunda kendi kurumlarını görevli hâle getirmiştir.7 Konut hakkını sağlık hakkının bir uzantısı değil toplumsal ve ekonomik gelişimin bir değeri olarak ele alan bu anayasa “lodalı ve ark., 2014, s. ile “nayasası’nda olduğu gibi sadece dar ve orta MADDE 57.– Devlet, şehirlerin özelliklerini ve çevre şartlarını gözeten bir planlama çerçevesinde, konut ihtiyacını karşılayacak tedbirleri alır, ayrıca toplu konut teşebb(slerini destekler. (http://www.anayasa.gen.tr/1982ay.htm) 7 I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi 661 Cevat Özyurt - Atilla Altun gelirlileri değil, t(m toplumsal sınıfları dikkate alan bir uygulamaya geçilmiştir. ”u madde devletin yeni konut politikası hakkında bize birkaç ipucu vermektedir. “rtık sosyal devlet olma imajı anayasayla sağlamlaştırılmıştır. Sadece göç sonrası kendi imkânlarını kullanarak gecekondu yapan veya (st sınıf zenginler değil orta sınıf ve dar gelirliler de sosyal politika kapsamında konut sahibi olabilecektir. ”ir diğer önemli ipucu ise çevre d(zenlemeleri ve şehir dokularını koruma gibi önemli unsurlardan bahsedilmesidir. ”öylece barınma gereksinimi ve konut hakkı, kentsel ve çevresel şartlara uygun olarak çöz(me kavuşturulacaktır. yılında çıkarılan Toplu Konut Kanunu devletin sosyal konut politikaları için attığı önemli adımlardandır. ”u kanunla sosyal konut m2’yi geçmeyen, toplumun yaşam şartlarına, sosyal yapısına ve âdetlerine uygun, d(ş(k maliyetli meskenler olarak tanımlanmış, bu t(r konut (retiminin finansmanı için devlet Kamu Konut Fonu’nu kurmuş8 ve b(tçesinden belli bir y(zdeyi bu fona aktararak kredilendirmeyi amaçlamıştır Çoban, , ss. 93-95). Fakat fonun beslenmesindeki aksaklıklar y(z(nden yılında önemli değişiklikler yapılmış vergiler ve satış bedellerinden alınan miktarlarla konut politikasına daha gerçekçi bir yaklaşım sergilenmiştir Eşkinat, , s. 161). ’lara kadar ekonominin canlanması, özel sermayenin konut piyasasına akmasına ve orta gelirlinin yarasına merhem olan yapı kooperatiflerinin sayısının artmasına neden olmuştur. ”u dönemde kooperatifler, orta sınıfı ve dar gelirliyi konut sahibi yapma, komşuluk ilişkisi oluşturma, devletin hem merkezî hem de yerel manada y(k(n( hafifletme, toplu talep (reterek olumlu alım g(c( sağlama İspir, , s. Geray, 1999, s. gibi sebeplerden dolayı çeşitli kamu kuruluşları tarafından gerek kredi gerekse yasalarla desteklenmiştir. Konut (retiminde kooperatiflerin payı incelendiğinde durum daha bir açıklığa kavuşmaktadır Çoban, 2012, ss. 95-96). Konut (retiminde kooperatiflerin payı ’larda % iken ’lerde % ’e çıkabilmiş, fakat ’lerde hızlı bir artışla % olmuştur. Kooperatif sayısı yılında . iken 1998 yılında . ’ye y(kselmiştir. 1990yılları arasında Toplu Konut politikalarıyla ilgili uygulamalar hem yapı kooperatiflerinin etkinliğini azaltmış, hem de devletin sos8 662 tarihli Toplu Konut Kanunu için http //www.kanunum.com/files/ I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi -2.pdf Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke Hakkındaki Memnuniyetleri yal konut projelerine desteğini kırmıştır. yılında yapılan yeni yasal d(zenlemeler ise yeni bir başlangıcın sinyallerini vermektedir. “rtık konutla ilgili şirketler kurmak, var olan şirketlere ortak olmak, bireysel ve toplu konut kredisi vermek, kentsel dön(ş(m projelerini desteklemek, konut, altyapı ve sosyal donatı uygulamaları yapmak veya yaptırmak 9 görevlerine sahip bir TOKİ vardır. . h(k(metin Planlı Kentleşme ve Konut Üretim Seferberliği adı altında bir acil eylem planını harekete geçirerek, Ocak yılı itibarıyla konut (retimi ve kentsel dön(ş(m konusunda t(m yetkileri TOKİ’ye vermesi, yeni bir dönemi başlatmıştır. TOKİ’nin arsa portföy( genişletilmiş, kendi kaynaklarını kullanarak projeler geliştirebilmesi amaçlanmıştır. TOKİ’nin doğrudan ”aşbakanlık’a bağlı özerk bir idare haline getirilmesiyle uygulama ve karar mekanizmalarında esneklik sağlanmıştır .10 “rtık devlet, boşalttığı alanların yasal olmayan yollarla kullanılarak gecekondulaşmasının ön(ne geçip, bu alanları kontroll( bir şekilde özel m(lkiyet hâline getirerek barınma ihtiyacının giderilmesini amaçlamaktadır. ’ten sonra konut (retimi konusunda atağa kalkan TOKİ Eşkinat, , s. , yapsatçı uygulamalar ve kat karşılığı m(lkiyet sahibi olma şeklinde uygulamalarla orta sınıfın konut gereksinimine çöz(m bulmuş Eşkinat, , s. , yılı dâhil olmak (zere konut (retimi hızlanarak devam etmiştir “lodalı, , s. 299). TOKİ’nin önemi X. ”eş Yıllık Kalkınma Planı’nda açıkça vurgulanmış, devletin sosyal konut politikasına geniş ölç(de yer verilmiştir.11 I. ”eş Yıllık Kalkınma Planı’yla sosyal konuta dikkat çekilmekte ve devletin konut politikası açıklığa kavuşturulmaktayken, X. ”eş Yıllık Kalkınma Planı’nda konut politikasına bağlı sergilenen bakış açısında farklılaşma gör(lmektedir. “rtık konut açığının azaldığı, sabit sermaye yatırımlarının % ’inin konut için ayrılacağı ve bundan sonra kentsel dön(ş(m projelerine yoğunluk verileceği belirtilmekte, peyzaj ve şehir dokusunun bozulmaması gerekliği vurgulanmaktadır. Kısacası bu kalkınma planıyla anlaşılan, konut politikaları yılı itibarıyla b(y(k ölç(de başarıya ulaşmıştır. “yrıntılı bilgi için bkz. www.toki.gov.tr Bkz. www.toki.gov.tr-konut programı 11 “yrıntılı bilgi için bkz. http //www.kalkinma.gov.tr/Pages/KalkinmaPlanlari.aspx 9 10 I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi 663 Cevat Özyurt - Atilla Altun TÜİK verilerine göre Ocakitibarıyla T(rkiye n(fusunun % . ’inin il/ilçe merkezlerinde belediye sınırları içinde yaşadığını12 göz ön(ne alırsak konut politikalarının önemi daha da artmaktadır. 08.04.2 tarihli TOKİ Konut Üretim Raporu’na göre, TOKİ kurulduğu yılından yılı sonuna kadar geçen yıllık s(reçte kooperatif kredileri kapsamında bin konuta kredi desteği ve . konuta tamamlama kredisi sağlamış ve toplam bin konutu bizzat (retmiştir 13. . h(k(metin kuruluşundan bug(ne kadar toplamda . konut (retimi gerçekleştiren TOKİ, ağırlıklı olarak devlet binalarının inşasına yönelerek çalışmalarına devam etmektedir. TOKİ Dar ve Orta Gelir Grubu İdare Konut Uygulaması . konut , “lt-Yoksul Gelir Grubu . konut , Gecekondu Dön(ş(m . konut , “fet Konutu Uygulaması . konut , Tarım Köy Uygulaması . konut olmak (zere % . konut oranında sosyal konutu hazine desteği alarak hem kendi yapmakta hem de ihale usul(yle özel işletmelere yaptırmakta, böylece inşaat sektör(ne de bir canlılık getirmektedir. ”u şekilde konut piyasasını disipline etmek ve spek(latif oluşumlara mani olmak görevlerini de yerine getirmektedir. yılı itibarıyla etkinliğini daha da artıran ve T(rkiye’de sosyal konut projelerine önemli katkılarda bulunan TOKİ ile ilgili akademik çalışmalar mevcuttur. Çoğunlukla mimari ve fiziki şartlar konusunda yapılan bu çalışmalar neticesinde olumsuz sonuçlar ortaya konmuştur G(r ve Dostoğlu Çardak ve Çolak G(ngör-Ergan ve Şahin . TOKİ ile ilgili bir araştırmada Şensoy ve Karadağ, , TOKİ’nin tek tip projelerine vurgu yapılarak, bölgesel ve tarihî mimariye özen gösterilmemesine değinilmiş, sosyal etkileşimin kişisel özellikler ve komşuluk ilişkileriyle olduğu kadar fiziki özellikler ve dış mekân kullanımlarıyla da ilgili olduğu vurgulanmıştır. TOKİ sosyal konutlarının mimari açıdan aynı tip olması ve fiziksel koşullarının maliyeti azaltılarak dar gelirliye uygun hâle getirilmeye çalışılması G(r ve Dostoğlu, , s. başka bir çalışmada ortaya çıkan bir değerlendirmedir. “yrıca TOKİ ile ilgili yapılan paneller ve söyleşiler TOKİ Gerçeği Paneli , TMMO” İstanbul Şubesi, Kuyucu Tuna, ”ir “nti Sosyal 12 13 Bkz. http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=18616 http://www.toki.gov.tr/AppResources/UserFiles/files/ozet.pdf 664 I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke Hakkındaki Memnuniyetleri Politika Olarak TOKİ ve Kentsel Dön(ş(m Projeleri , Sarıyer ”elediyesi genel olarak TOKİ’nin siyasi rant aracı olarak kullanıldığı, dar-orta gelirlilerin ihtiyacını karşılayamadığı, bölgesel temelde araştırma yapmadan konut (retildiği, konut alımında d(ş(k gelirlilerin zorlandığı, kurumun özerkliğinin sınırsızlığı y(z(nden denetleme imkânı bulunmadığı gibi değerlendirmeler yapılmaktadır. Şanlıurfa’da yapılan bir araştırmada ortaya konan sonuçlar dikkat çekicidir Yapı kalitesinin beklenenin altında olması, yeşil alan, çevre d(zenlemesi ve oyun alanları bakımından eksiklikler bulunması, konut sahiplerinin taksitleri ödeme konusunda sıkıntı çekmeleri çıkarılan sonuçlar arasındadır Karasu ve G(ltekin, . 2. Metodoloji . . “raştırmanın “macı TOKİ’nin T(rkiye ölçeğinde yapmış olduğu konutlar, kamuoyunda yaygın olarak politik bir söylemle değerlendirilmekte ve alandaki bilimsel çalışmaların ise yetersiz olduğu gözlenmektedir. TOKİ yerleşkelerinde ev sahiplerinin veya kiracıların söz konusu hizmet veya (r(n hakkındaki değerlendirmelerini ortaya koyan çalışmaların çok az olması bizi bu çalışmaya iten sebeplerdendir. ”u çalışmanın amacı Kırıkkale ilinde iki TOKİ yerleşkesindeki Yahşihan TOKİ ve Hacıbey TOKİ ev sahipleri ve kiracıların konut ve yerleşke hakkındaki memnuniyetlerini ölçerek, T(rkiye’deki toplu konut politikaları literat(r(ne bilimsel katkıda bulunmaktır. “raştırmada ev sahipleri ve kiracıların memnuniyet algıları altyapı boyutu , yapı/malzeme kalitesi boyutu , bina içi kullanım boyutu , sosyal ilişkiler boyutu ve sosyal ihtiyaçlar boyutu açısından anket tekniği kullanılarak ölç(lm(şt(r. “nkette sadece ev sahipleri tarafından cevaplandırılması beklenen maliyet ve ekonomi boyutu soruları da yer almaktadır. . . “raştırmanın Evreni ve 5rneklemi Çalışmayı yapacağımız Kırıkkale ilinde TOKİ verilerine göre merkez ve çevre ilçelerde toplam uygulama yapılmış ve konut inşaatı I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi 665 Cevat Özyurt - Atilla Altun bitirilerek ailelere teslim edilmiştir.14 ”u çalışmamızda araştırmamıza konu olan Kırıkkale TOKİ uygulamaları ile ilgili olarak sayısal verilere göre Kırıkkale Yahşihan TOKİ İdare konut uygulaması olarak adlandırılan konut ve sosyal konut uygulaması olarak adlandırılan konut olmak (zere toplam konuttan, Hacıbey TOKİ ise alt gelir grubu konut tipi olarak ve sosyal konut uygulaması olarak konut olmak (zere toplam konuttan ibarettir. Yahşihan TOKİ konutları etapta gerçekleştirilmiş ve ilk satışlar ’de ikinci satışlar ise yılında gerçekleştirilmiş ve bloktan oluşmaktadır bu bloklardan dörd( sosyal konut . Hacıbey TOKİ ise yılında satışları başlamış bir uygulamadır ve bloktan oluşmaktadır bu bloklardan (ç( sosyal konuttur). “raştırma evrenini Yahşihan TOKİ konutu ve Hacıbey TOKİ konutu olarak toplam 9 konut oluşturmaktadır. “nkette evrenin tamamına ulaşmak hedeflendiği için örneklem belirleme yoluna gidilmemiştir. Yerleşkelerdeki t(m konutlara gidilerek, ev sahiplerinden veya kiracılardan yazılı anket sorularına cevap vermeleri talep edilmiştir. ”u genel tarama sonucunda toplam ev sahibi ve kiracı ankete katılmayı kabul etmiştir. “nket, demografik verilerin belirlendiği sorulardan cinsiyet, kiracı-ev sahibi, Yahşihan-Hacıbey TOKİ, gelir dağılımı, eğitim durumu, önceden oturulan yer, TOKİ’de oturulan s(re, evin metrekaresi ve TOKİ sakinlerinin memnuniyet algılarını ölçmek için - likert ölçeğinde hazırlanan 33 adet sorudan oluşmaktadır. “nketin pilot uygulaması bir grup TOKİ sakinine uygulanmış ve gerekli d(zeltmeler yapılmıştır. TOKİ sakinlerine 6 grupta ”ina İçi Kullanım, “ltyapı, Yapı-Malzeme İşçiliği, Sosyal İlişkiler, Sosyal İhtiyaçlar, Maliyet-Ekonomi) sorulan 33 sorunun g(venirlik analizi Cronbach's “lpha testine göre yapılmış ve . değeri ile g(venilir olduğu ortaya çıkmıştır p> . . Verilerin analizlerinde SPSS-16 paket programı kullanılmış, anketler b(y(k bir özenle programa girilmiştir. 3. “raştırmanın ”ulguları ve Yorumu . . “raştırmanın ”ağımsız Değişkenleriyle İlgili Veriler Yahşihan-Hacıbey TOKİ’de oturma durumu, cinsiyet, kiracı-ev sahibi olma durumu, ortalama aylık gelir, eğitim durumu, önceden oturulan 14 https://www.toki.gov.tr/programlar/ihale/c_illist.asp 666 I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke Hakkındaki Memnuniyetleri yer, TOKİ’de oturulan s(re, oturulan evin metre karesi bu araştırmanın bağımsız değişkenlerini oluşturur. “nkete Hacıbey TOKİ’den , Yahşihan TOKİ’den ise olmak (zere toplam denek katılmıştır. Katılımcıların ’si kadın % . , ’si % . erkektir. Hacıbey TOKİ’de katılımcıların ’( % kadın, Yahşihan TOKİ’den katılanların ’u % . kadındır. Katılımcıların ’i % . ev sahibi, ’u % . kiracıdır. Hacıbey TOKİ’den ankete katılanların ’i % . ev sahibi, Yahşihan TOKİ’den katılanların ise ’u % . ev sahibidir. Ortalama aylık gelir durumları beş kategoride TL altı, -2000 TL, 2001-3500 TL, 3501TL, TL (st( sorulmuştur. Katılımcıların % ’u TL altında, % . ’i TL arasında, % . ’i TL arasında, % . ’( TL arasında ve % . ’i ise TL’den fazla ortalama aylık gelire sahip olduğunu belirtmiştir. TL ve (st( ortalama aylık gelire sahip katılımcı oranı Yahşihan TOKİ’de % . iken, Hacıbey TOKİ’de % . ’dur. TOKİ konutlarında ikamet edenlerin eğitim durumlarına baktığımızda, genel olarak lise % . veya (niversite % . mezunu oldukları gör(lmektedir. Daha önce nerede oturdunuz sorusuna verilen cevaplara bakıldığında ise Hacıbey ve Yahşihan TOKİ’ler arasında pek farklılık gözlenmemiş genel olarak %73.7 (N= oranında apartman ve % . N= oranında m(stakil ev cevabı alınmıştır. “nketimize katılanların TOKİ konutlarında oturma s(releri - yıl arasında olanlar % . N= , - yıl arasında olanlar % . N= ve yıl ve fazlası olanlar ise % . N= ’dir. Yahşihan TOKİ yerleşkesi Hacıbey’e göre yıl önce oturulmaya açık hâle gelmiştir. ”u nedenle oturma s(resi Yahşihan’da daha y(ksek çıkmaktadır. 5rneğin Yahşihan TOKİ’ yıl ve daha fazla kalanların oranı % . N= iken Hacıbey TOKİ’de bu oran % . ’dir N= . “nketimize katılanların % . ’i N= alt-orta gelirli grubu TOKİ konutlarında % . ’si N= ise + sosyal konutlarda ikamet etmektedir. Her iki yerleşkedeki sosyal konutlar -85 metrekare, orta gelir grubu konutlar ise 100-120 metrekaredir.) I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi 667 Cevat Özyurt - Atilla Altun . . “raştırmanın ”ağımsız Değişkenleriyle İlgili Yorumlar Katılımcılara, demografik bilgiler dışında TOKİ’lerde ev sahibi veya kiracı olma memnuniyetlerini ölçmek amacıyla soru sorulmuştur. ”u sorular boyutta gruplandırılmıştır ”ina İçi Kullanım, “ltyapı, YapıMalzeme İşçiliği, Sosyal İlişkiler, Sosyal İhtiyaçlar ve Maliyet-Ekonomi). ”u boyutlar haricinde TOKİ’de kiracı veya ev sahibi olmaktan genel olarak memnunum ve TOKİ’de ev sahibi veya kiracı olduktan sonra T(rkiye’deki TOKİ uygulamaları hakkındaki kanaatlerim olumsuz yönde değişmiştir şeklindeki iki yargıya katılıp katılmadıkları da sorulmuştur. “yrıca TOKİ’yi tercih etme sebeplerini ölçmek amacıyla seçenekten oluşan TOKİ konutlarını tercih nedeniniz? sorulmuş, elde edilen veriler SPSS programı ile yapılan analizlere göre değerlendirilmiş ve aşağıdaki sonuçlara varılmıştır. . . . ”ina İçi Kullanım ”oyutu ”ina içi kullanım memnuniyetini ölçmek amacıyla katılımcılara soru sorulmuş ve Tablo ’deki değerlere ulaşılmıştır. Genel olarak tablo incelendiğinde olumlu değerlendirmelerin yapıldığı fakat Konutun toplam b(y(kl(ğ(ne göre balkon sayısı ve b(y(kl(kleri yeterlidir yargısının % . oranında kabul görmediği anlaşılmaktadır. Tablo 1. TOKİ sakinlerinin ”ina İçi Kullanımı ile ilgili değerlendirmeleri 668 I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke Hakkındaki Memnuniyetleri Hacıbey TOKİ katılımcılarının % . ’sı bina içi kullanım konusunda memnuniyet, % . ’sı ise memnuniyetsizlik belirtmiştir. Yahşihan TOKİ’de memnuniyet oranı % . , memnuniyetsizlik oranı ise % . ’dir. Genelde % . katılımcı bu grupta yer alan yargılarda kararsızlık belirtmiştir. Cinsiyet bakımından ise kadın katılımcıların % . ’si bina içi kullanım imkânından memnunken, bu oran erkek katılımcılar için, % . ’dir. Ev sahiplerinin bina içi kullanım memnuniyeti % . , kiracıların ise % . ’tir. Memnuniyetsizlik ev sahiplerinde % . , kiracılarda % . ’dir. Her (ç katılımcıdan birinin bu konuda kararsızlık belirtmiş olması dikkat çekicidir. Genel toplamda bina içi kullanım boyutundaki olumlu ve olumsuz kanaatlerin birbirine yakın çıkması da dikkat çekici bir diğer durumdur. 3.2.2. Altyapı ”oyutu Altyapı boyutunu ölçmek için toplam soru sorulmuş ve Tablo ’deki verilere ulaşılmıştır. Genel olarak belediye hizmetleri, kanalizasyon sıkıntısı, su ve elektrik kesintisi, çevre d(zenlemesi ve sitenin genel planı konularında çok aşırı olumlu veya olumsuz değerlendirmeler yapılmadığını görmekteyiz. Yollar d(zg(nd(r yargısına verilen olumsuz cevaplar % . ise dikkat çekicidir Tablo . Tablo 2. TOKİ sakinlerinin “ltyapı ”oyutu ile ilgili değerlendirmeleri I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi 669 Cevat Özyurt - Atilla Altun Ev sahibi olan katılımcılar bu boyutla ilgili olarak % . oranında memnuniyet belirtirken, kiracıların bu konudaki memnuniyetleri %21. ’dir. Katılımcıların % ’i altyapıdan genel olarak memnun olmadığını belirtmiştir. 3.2. . Yapı Malzemesi ve İşçiliği ”oyutu Toplam sorunun sorulduğu bu boyutla ilgili genel değerlendirme ise şöyledir Genel itibarıyla konutların afete karşı dayanıklılığı % . , ısı yalıtımı % . ve havalandırma sorunu % . konularında olumlu değerlendirme yapılırken ses yalıtımı % . , yapı malzemeleri % . , yapı işçiliği % . ve kapı-pencere, lavabo ve banyo malzemelerinin kalitesi % konularında memnuniyetsizlik belirtilmiştir Tablo . Tablo 3. TOKİ sakinlerinin Yapı Malzemesi ve İşçiliği ”oyutu ile ilgili değerlendirmeleri Ev sahiplerinin % . konutlarının yapı malzemelerinden memnun değildir. ”u oran kiracılarda % . ’dir. Yapı malzemelerinden memnun olanların genel oranı % . gibi d(ş(k bir d(zeydedir. 670 I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke Hakkındaki Memnuniyetleri . . . Sosyal İlişkiler Boyutu Toplam sorunun sorulduğu bu boyutla ilgili verilere göre yerleşke alanının tenha olması % . , sosyal yaşam alanlarının sessiz olması % . , komşuluk ilişkilerinin iyi gör(lmesi % . sosyal ilişkiler boyutunda dikkat çekici olumlu noktalardır Tablo . Katılımcıların % . ’i sosyal ilişkiler boyutunda ortalama olarak olumlu gör(ş bildirirken, bu oran Yahşihan TOKİ’de y(ksek % . , Hacıbey TOKİ’de nispeten d(ş(kt(r % . . Kadınların % . ’i erkeklerin ise % . ’si bulunduğu yerleşkelerindeki sosyal ilişki d(zeyinden memnun olduklarını belirtmişlerdir. ”u boyutta memnun olmayanların genel oranı ise % . ’dir. Tablo 4. TOKİ sakinlerinin Sosyal İlişkiler ”oyutu ile ilgili değerlendirmeleri ”oyut ortalamasına bakıldığında sosyal ilişkiler d(zeyindeki yargılara m(stakil evden gelenlerin % . oranında kesinlikle katılıyorum , % . oranında katılıyorum cevabını verirken apartmandan gelenlerin ise % . ’sı kesinlikle katılıyorum ve % . ’si katılıyorum cevabını vermiştir. ”u cevap TOKİ binalarının çok katlı olmasının m(stakil evlerden gelenler için sosyal ilişkiler d(zeyinde bir memnuniyet sorunu doğurduğunu d(ş(nd(rmektedir. Ev sahibi-kiracı bağımsız değişkenine göre ise ev sahiplerinin % . ’si sosyal ilişki ve sosyal yaşam alanlarından memnundur, kiracılar açısından bu oran % . d(zeyindedir. ”u alanda % . oranında katılımcı memnuniyetsizlik belirtmiştir. I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi 671 Cevat Özyurt - Atilla Altun . . . Sosyal İhtiyaçlar ”oyutu sorunun sorulduğu bu boyutla ilgili genel olarak TOKİ sakinleri g(venlik konusunda sıkıntı yaşamadıklarını % . ve çocuklarının rahatça oynayabildiklerini % . dile getirmektedir. “yrıca okul, cami ve hastane hizmetlerinin yeterli olduğunu % . dile getiren TOKİ sakinleri, alışveriş merkezlerine ulaşım imkânı konusunda olumlu % .4) değerlendirme yaparken toplu taşıma olanaklarının yetersizliğini % . öne s(rmektedir Tablo . Tablo 5. TOKİ sakinlerinin Sosyal İhtiyaçlar ”oyutu ile ilgili değerlendirmeleri “lışveriş merkezlerine ulaşım konusunda TL ve (st( ortalama gelire sahip TOKİ sakinlerinin % . oranında olumlu bir yaklaşımı varken, TL ve altında ortalama aylık gelire sahip TOKİ sakinlerinde bu oran % . olduğu tespit edilmiştir. Genel olarak % . oranında olumlu bir yaklaşım olduğunu ve gelire göre bu durumun farklılık göstermediği gör(lmektedir. ”u boyutta ev sahipleri % . , kiracılar ise % . d(zeyinde memnuniyet belirtmişlerdir. Yine ev sahibi-kiracı olma durumuna göre genel memnuniyetsizlik oranı % . , memnuniyet oranı % . , kararsızlar % . ’dir. 3.2.6. Maliyet ve Ekonomi Boyutu Maliyet ve ekonomi boyutundaki soruların sadece ev sahipleri tarafından cevaplandırılması istenmiş, toplam soru sorulmuştur. katılım- 672 I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke Hakkındaki Memnuniyetleri cıdan ’inin ev sahibi olduğu bu araştırmamızda ev sahiplerine göre konutun kredi borcunun rahatlıkla ödendiği % . fakat onarım maliyetleri % . ve tadilat masrafları % . konusunda hayal kırıklığı yaşadıkları dikkat çekmektedir. Ev sahiplerinin bu sorulara verdikleri cevapların ortalamasına göre memnuniyet % . , memnuniyetsizlik % . ’tir Tablo . Tablo 6. TOKİ sakinlerinin Maliyet ve Ekonomi ”oyutu ile ilgili değerlendirmeleri ev sahibinden ’si % . ileri d(zeyde memnuniyet, ’( % . memnuniyet belirtmiş. Memnun olmayan ev sahiplerinin oranı % . ’dur. “ncak sorular ayrı ayrı değerlendirildiğinde ev sahiplerinin memnuniyetsizliğinin onarım ve tadilat masraflarından kaynaklandığı gör(lmektedir. Ev sahiplerinin % . ’si ödeme koşullarından memnun olduğunu belirtmiştir. 5demeler konusunda ileri d(zeyde memnuniyet belirtenlerin oranı % . ’dir. Memnuniyet d(zeyinin çok d(ş(k olduğu % . bu boyutta, TOKİ’lere göre bu oran Hacıbey TOKİ’de % . , Yahşihan TOKİ’de % . ’dir. ev sahibinden ’i % . memnuniyetsizlik, ’i % . ileri d(zeyde memnuniyetsizlik belirtmiştir. katılımcı % . bu konuda kararsızlık belirtmiştir. Genel olarak bakıldığında ölçek ortalamalarına göre memnuniyet y(ksek çıkmıştır maliyet ve ekonomi boyutunda bu oran gör(ld(ğ( gibi oldukça d(ş(kt(r. 5zellikle elektrik, su ve kalorifer tesisatında, kapı ve pencerelerde sıkça onarım maliyetiyle karşılaştım ve parke, fayans, kapı ve pencere gibi alanlarda tadilat masrafım oldu soruları ev sahiplerinin memnuniyetsizliğinin y(ksek olmasının önemli nedenidir. I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi 673 Cevat Özyurt - Atilla Altun . . . TOKİ’de kiracı veya ev sahibi olmaktan genel olarak memnunum ve TOKİ’de ev sahibi veya kiracı olduktan sonra Türkiye’deki TOKİ uygulamaları hakkındaki kanaatlerim olumsuz yönde değişmiştir Sorularının Yorumu TOKİ sakinlerine sorulan TOKİ’de kiracı veya ev sahibi olmaktan genel olarak memnunum soruya % . ’lik bir oranda olumlu, % . oranda kararsız ve % . oranında olumsuz cevap verilmiştir Tablo . Hacıbey TOKİ sakinlerinin % . ’sı kesinlikle memnunun ve memnunum cevaplarını vermiştir. ”u oran Yahşihan TOKİ’de oturanlar için % ’ ’t(r. Memnuniyetsizlik oranı Hacıbey TOKİ’de % . , Yahşihan TOKİ’de % oranındadır. Cinsiyet değişkenine göre ise kadınların % . ’i erkeklerin ise % . ’i memnuniyetini belirtmişlerdir. Tablo 7. TOKİ sakinlerinin TOKİ’de kiracı veya ev sahibi olmaktan genel olarak memnunum yargısı ile ilgili değerlendirmeleri Ev sahiplerinin % . ’sı, N= kiracıların ise % . ’( N= bu yargıya katılmıştır. Genel memnuniyet oranı % . ’dir memnuniyetsizlik oranı % . , kararsızlar % . ’dır. “nketimize ortalama aylık geliri TL ve (st( olan TOKİ sakini katılmıştır. ”unların % . oranında TOKİ’de oturmaktan dolayı memnun olduğu gör(lm(şt(r. katılımcı TL ve altı ortalama aylık gelire sahiptir ve bunların ortalama genel memnuniyet oranı ise % . ’dir. Genel memnuniyet konusunda en y(ksek orana 2001TL ortalama aylık gelir aralığındaki katılımcı % . sahiptir. Farklı gelir gruplarına ait katılımcı % . ise TOKİ’de oturmaktan kesinlikle memnun değilim cevabını vermiştir. katılımcının ’i ilkokul, ’si ortaokul, ’si lise, ’( (niversite, ’si lisans(st( eğitim mezunudur. Lisans(st( mezunlarının TOKİ’de ev sahibi veya kiracı olmaktan memnuniyeti % . , (niversite mezunu % . , 674 I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke Hakkındaki Memnuniyetleri lise mezunu %62.5, ortaokul mezunu . , ilkokul mezunu ise % . ’dir. Ortaokul mezunlarının ilk sırada, lisans(st( mezunlarının ise ikinci sırada memnuniyet ifade ettikleri bu veriler eğitim d(zeyi ile memnuniyet arasında doğrusal bir ilişki bulunmadığını göstermektedir. Daha önceden m(stakil bir evde oturanların genel olarak TOKİ sakini olmaktan dolayı memnuniyet d(zeyi % . ve daha önceden apartman dairesinde oturanların memnuniyet d(zeyi ise % . ’dır. ”una göre önceden oturulan evin tipine göre TOKİ memnuniyetinde anlamlı bir farklılık bulunmadığı gör(lm(şt(r. Metrekareye göre memnuniyet değerlendirmesinde de anlamlı bir farklılık çıkmamıştır. “nketimize katılan ve metrekare ve (zeri konutlarda oturan katılımcıdan ’si % . TOKİ konutlarında oturmaktan dolayı memnun olduklarını dile getirmiş metrekare ve altında konutlarda oturan katılımcının ’i ise % . yine TOKİ konutlarında oturmaktan dolayı memnun olduklarını belirtmişlerdir. ”u y(zdeler alt gelir grubu ve orta gelir grubu konutlarda oturanların memnuniyetleri arasında önemli farklılık olmadığını göstermektedir. Genel olarak oturma s(resi açısından bakıldığında da memnuniyet gözlenmektedir oturma s(resi uzayınca memnuniyet artmıştır. Oturma s(resine - yıl arasında olan katılımcılar % . , 4- yıl arasında olanlar % . ve yıl ve (st( olanlar ise % . oranlarında memnuniyetlerini ifade etmişlerdir. Oturma s(resine göre katılımcıların memnuniyetleri ile oturma s(resi arasında doğrusal bir ilişki olmadığı gözlenmektedir. “ncak en y(ksek memnuniyet oranının yıl ve daha fazla s(re oturan grupta ifade edilmiş olması dikkat çekicidir. Tablo 8. TOKİ’de ev sahibi veya kiracı olduktan sonra T(rkiye’deki TOKİ uygulamaları hakkındaki kanaatlerim olumsuz yönde değişmiştir sorusu ile ilgili değerlendirmeler I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi 675 Cevat Özyurt - Atilla Altun Tablo ’de gör(ld(ğ( gibi TOKİ’de ev sahibi veya kiracı olduktan sonra T(rkiye’deki TOKİ uygulamaları hakkındaki kanaatlerim olumsuz yönde değişmiştir sorusuna cevap veren katılımcının % . ’sı keskinlikle katılıyorum , % . ’si katılıyorum , % . ’( kararsızım , % . ’si katılmıyorum ve % . ’i ise kesinlikle katılmıyorum cevabını vermiştir Tablo . . . . TOKİ konutlarını tercih nedeniniz? “nkette yer alan ve dokuz şıktan oluşan Tablo TOKİ konutlarını neden tercih ettiniz? sorusuna, TOKİ sakinlerinden birden fazla şık işaretleyebilecekleri belirtilmiştir. Tablo 9. TOKİ sakinlerinin bu konutları tercih etme nedenleri. F 189 162 161 73 64 49 48 27 24 TOKİ Konutlarını Tercih Nedeni Şehrin gürültüsünden uzak olması Yeşil alan, otopark, oyun alanı gibi sosyal donatılar Maliyetinin düşük olması İşe yakınlık Güvenlik Konut kalitesi Kârlı bir yatırım olması “krabalarıma veya arkadaşlarıma yakın olmak Konutun fiziksel özellikleri % 58.6 50.0 49.6 22.6 19.8 15.2 14.9 8.4 7.4 Yapılan işaretlemelere göre tercih sırası şehrin g(r(lt(s(nden uzak olması % . , yeşil alan, otopark, oyun alanı gibi sosyal donatılar % . , maliyetinin d(ş(k olması % . , işe yakınlık % . , g(venlik (%19.8), konut kalitesi (%15.2), kârlı bir yatırım olması % . ve akrabalarıma veya arkadaşlarıma yakın olmak % . ve konutun fiziksel özellikleri % . şeklinde ortaya çıkmıştır. ”u tablo TOKİ yerleşkelerinin şehrin açığına kurulmasına yönelik eleştirilere TOKİ sakinlerinin katılmadığını göstermektedir. 4. Sonuç ve 5neriler ”u araştırmada Kırıkkale ilinde bulunan iki TOKİ uygulaması Yahşihan TOKİ ve Hacıbey TOKİ ile ilgili olarak, bu konutlarda oturan ev sahibi 676 I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke Hakkındaki Memnuniyetleri ve kiracıların konut ve yerleşke memnuniyetleri ampirik olarak belirlenmeye çalışılmıştır. TOKİ sakinlerinin memnuniyet algıları maliyet ve ekonomi boyutu , altyapı boyutu , yapı/malzeme kalitesi boyutu , bina içi kullanım boyutu , sosyal ilişkiler boyutu ve sosyal ihtiyaçlar boyutu açısından anket tekniği kullanılarak ölç(lm(şt(r. ”u altı boyutun genel itibarıyla değerlendirildiğinde araştırmaya konu olan iki TOKİ yerleşkesi arasında anlamlı bir farklılık gör(lmemiştir. Memnuniyetsizlik çoğunlukla ekonomik anlamda ortaya çıkarken, sosyal ilişkiler ve sosyal ihtiyaçlar bakımından tam tersi durum gözlenmiştir. TOKİ sakinleri, Yahşihan TOKİ muhtarlığı ve Hacıbey TOKİ site yönetimi ile yapılan gör(şmeler de bunu destekler niteliktedir. Hacıbey TOKİ sakinleri ile yapılan gör(şmelerde kendi yerleşim birimlerindeki konutların ilk satışa çıkış tarihi Yahşihan TOKİ’ye oranla çok daha y(ksek fiyatla ve ticari bir mantıkla satışa çıkarıldığı yön(nde eleştirilerde bulunmuşlardır. TOKİ ilk uygulamalarında d(ş(k maliyetli konut inşaatı hedefiyle yola çıkmış, daha sonra amacının dışına çıkarak y(ksek fiyatlı konut (retimine devam etmiştir “yan, , ss. 149-151). ”u bakımdan daha önce d(ş(k fiyatlarla TOKİ’den konut alanlar memnuniyetini her defasında dile getirmektedir Eşkinat, , s. 171). Her ne kadar çalışmamıza göre kredi borçlarının ev sahipleri tarafından rahatlıkla ödendiği tespit edilmiş olsa da, y(ksek konut fiyatları hem konutlardan beklentileri artırmakta hem de özel sektör piyasasıyla kıyas yapma sonucu doğurmaktadır. ”unun yanı sıra, maliyeti d(ş(rmek amacıyla kullanılan kalitesiz malzemeler ve kullanım sonrası ortaya çıkan tadilat ve onarım masrafları, hem gör(şmeler hem de anket çalışmamız sonucunda belirginleşen diğer eleştiri/sorun odakları olmuştur. Ses yalıtımı, yapı malzemeleri, işçilik, kapı-pencere-lavabo-banyo malzemelerinin kalitesi tartışmalıdır. 5zellikle ev sahiplerinin bu konularda mali açıdan zor durumda kalmaları kayda değerdir. Üstelik geliri y(ksek sakinlerin bile bu konuda hassasiyetlerini dile getirmeleri bu şikâyetin gelir durumuyla alakalı bir durum olmadığını ortaya koymaktadır. ”ina içi kullanımı konusunda cinsiyetler arasında anlamlı bir farklılık gözlenmezken, memnuniyet dile getirilirken balkon sayısının az olmasına ve b(y(kl(klerinin yetersiz olmasına dikkat çekilmektedir. “yrıca yolların d(zg(n olmaması ve toplu ulaşım hizmetlerinin yetersizliği I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi 677 Cevat Özyurt - Atilla Altun şeklindeki şikâyetler, belediye hizmetlerinin yeniden gözden geçirilmesini gerektirmektedir. Çalışmamız neticesinde sosyal ilişkiler ve sosyal ihtiyaçlar boyutlarında ortaya çıkan olumlu d(ş(nceler genel memnuniyetin de y(ksek çıkmasında etkili olmuştur. Her ne kadar tadilat ve onarımlarda memnuniyetsizlikler olsa da, ısı yalıtımı ve havalandırmanın iyi olması ve konutların afete karşı dayanıklılığı önemli değerlendirmelerdir. TOKİ’lerin asıl tercih edilme nedenlerine bakıldığında şehrin g(r(lt(s(nden uzak, yeşil alan ve otopark sorunu yaşanmayan ve çocukların rahatlıkla oynayabildiği oyun alanlarının olduğu bir sosyal çevre gibi özellikler karşımıza çıkmaktadır. “yrıca TOKİ konutları yapılırken en çok ihtiyaç duyulan cami, okul, market vb. öncelikli ihtiyaçların d(ş(n(lmesi genel kanaatleri olumlu yönde etkilemekte ve bu sosyal donatıların varlığının bir mahalle k(lt(r( oluşmasına imkân verdiği gör(lmektedir. Yapılan gözlem ve gör(şmelerde bir sorunla karşılaşıldığında muhtarlık ve site yönetimi tarafından anında m(dahale edilmesi ve gerektiğinde sakinlerden de destek alınması gibi uygulamaların varlığının da her iki yerleşkede komşuluk ve mahalle k(lt(r( d(zeylerinin y(ksekliğini ortaya koyan önemli göstergeler olduğu tespit edilmiştir. TOKİ yerleşkelerine yöneltilen eleştirilerden biri de binaların çok katlı olmasıdır. ”u araştırmanın y(r(t(ld(ğ( iki TOKİ yerleşkesinde binaların b(y(k çoğunluğu katlıdır. Kırıkkale şehir merkezindeki binaların çoğunluğu ise - katlıdır. “nketimizde bina katları ile ilgili d(ş(nceleri ölçecek bir soru yer almamaktadır. “ncak sosyal ilişki boyutundaki memnuniyet oranının y(ksek olması, binaların çok katlılığının bu yerleşkelerde sorun olarak algılanmadığını göstermektedir. ”aşka araştırmalarda TOKİ binaları kaç katlı olmalı biçiminde halka sorular yöneltilmiştir. ”ir araştırmada Mersin il merkezinde katılımcıların % ’i binaların - katla sınırlandırılması, % ’( ise - katla sınırlandırılması yön(nde gör(ş bildirmiştir “ktay, Orçan ve Osmanoğlu, 2012, s. . ”u araştırmada da Hacıbey TOKİ ve Yahşihan TOKİ sakinleriyle yapılan gör(şmelerde binaların katlarıyla ilgili olumsuz gör(şlerle karşılaşılmamıştır. Sonuç olarak sosyal devlet anlayışıyla konut politikaları (reten devletin TOKİ kurumunun amacına uygun olarak faaliyetlerine devam etmesini sağlamada gerekli hassasiyeti göstermeli, hem ekonomik anlamda 678 I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi Toki Konutlarında Oturanların Konut ve Yerleşke Hakkındaki Memnuniyetleri olumsuzlukları ortadan kaldırarak ve kaliteden öd(n vermeyerek hem de sosyal donatılar kapsamında daha fazla duyarlılık göstererek çalışmalarına devam etmelidir. Daha kaliteli, daha sosyal ve k(lt(rel bir anlayış içerisinde ortaya konan çalışmaların analizlerini önemsemeli, konut kimliği ve kalitesinden öd(n vermemelidir. ”öylece hem merkezî hem de yerel yönetimler çerçevesinde ister kentsel dön(ş(m, ister sosyal konut ve isterse kamu binaları olsun, gerçekleştirilecek projelere ilişkin memnuniyetin artırılması m(mk(n olacaktır. Kaynakça “ktay, Y. Orçan, M. ve Osmanoğlu, E. (2012). T(rkiye’de kentsel dön(ş(m politikalarının sağlıklı y(r(t(lmesi için yöntem arayışı. Ankara: TOKİ ve Stratejik D(ş(nce Enstit(s( “lodalı M. Fatih Bilal, Tuncer A. ve Usta S. (2014). Kamu politikası örneği olarak T(rkiye’de konut politikalarının şekillenmesinde TOKİ’nin rol(. G(m(şhane Üniversitesi Sosyal ”ilimler Elektronik Dergisi,10, 275-302. “slanoğlu, R. (2000). Kent, kimlik ve k(reselleşme. Bursa: Ezgi Kitabevi Ayan, E. (2011). Konut finansmanı sistemi ve T(rkiye’de TOKİ uygulamalarının analizi. Muhasebe ve Finansman Dergisi, Temmuz-2011, 139-156. Castells, M. (1977). Kent sınıf iktidar (A. Erendil, Çev. . Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. Çardak, F. S. ve Çolak, A. (2011). Kentsel dön(ş(m bağlamında TOKİ konutlarının incelenmesi Y(reğir Sinanpaşa Kentsel Dön(ş(m Projesi ve “ksantaş TOKİ örneği. Ç.Ü. Fen ve M(hendislik ”ilimleri Dergisi, Cilt 26/3, 88-96. Çoban, A. N. (2012). Cumhuriyetin ilanından g(n(m(ze konut politikası. Ankara Üniversitesi S”F Dergisi, Cilt , Sayı , 75-108. Eşkinat, R. (2012). T(rk inşaat sektör(nde TOKİ’nin yeri ve etkisi. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal ”ilimler Dergisi, Cilt , Sayı , 159-172. Geray, C. (1999). ’li yılların eşiğinde toplumsal konut, arsa ve kentsel gelişme yöneltilerimize toplu bakış. “mme İdaresi Dergisi, Cilt 32, Sayı , 85-116. G(ngör Ergan, N. ve Şahin, B. (2007). Kentsel dön(ş(m projesi kapsamındaki Hacılar Mahallesinde yaşayanların bu projeye bakışları. Edebiyat Fak(ltesi Dergisi, Cilt , Sayı , 83-106. G(r, M. ve Dostoğlu N. (2010). ”ursa’daki alt ve orta gelire yönelik TOKİ konutlarında memnuniyet araştırması. Uludağ Üniversitesi M(hendislik-Mimarlık Fak(ltesi Dergisi, Cilt , Sayı , 139-152. I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi 679 Cevat Özyurt - Atilla Altun G(r, Miray (2012). Kimlik sorunu TOKİ konutları. 6. Ulusal Çatı & Cephe Sempozyumu 12 -13 Nisan 2012, Uludağ Üniversitesi M(hendislik ve Mimarlık Fak(ltesiGör(kle Kamp(s(-Bursa. http://www.catider.org.tr/pdf/sempozyum6/20.pdf İspir, E. G. (1991). Şehirleşme ve meseleleri. “nkara Gazi ”(ro Yayınları. Karasu M. “. ve G(ltekin, N. (2012). TOKİ konutlarının m(şteri memnuniyeti açısından değerlendirilmesi Şanlıurfa ilinde bir uygulama. Marmara Üniversitesi İ.İ.”. Dergisi, Cilt , Sayı , 383-404. Keleş, R. (1978). 100 soruda T(rkiye’de kentleşme konut ve gecekondu. İstanbul Gerçek Yayınevi. Keleş, R. (2008). Kentleşme politikası. Ankara: İmge Kitabevi. Kıray, M. (2007). Kentleşme yazıları. İstanbul ”ağlam Yayıncılık. Kunduracı, N. F. (2013). D(nyada ve T(rkiye’de sosyal konut uygulamaları. Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt , Sayı , 53-77. 5zyurt, C. (2007). Yirminci y(zyıl sosyolojisinde kentsel yaşam. ”alıkesir Üniversitesi Sosyal ”ilimler Enstit(s( Dergisi, Cilt , Sayı , 111-126. Şeng(l, H. T. (2001). Kentsel çelişki ve siyaset: Kapitalist kentleşme s(reçleri (zerine yazılar. İstanbul Demokrasi Kitaplığı. Şensoy, N. ve Karadağ, A. A. (2012). Sosyal etkileşimin komşuluk d(zeyinde geliştirilmesine yönelik bir araştırma “nkara TOKİ “takent Sitesi örneği. İnön( Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, Cilt , Sayı, , 279-289. 680 I. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi