Ikona Hodegetrii z Łosic

Małe Miasta Osobliwości Redakcja Mariusz Zemło Lublin-Sędziszów Małopolski-Supraśl 2016 Recenzja Prof. dr hab. Jan Szymczyk Projekt okładki Zespół Collegium Suprasliense Redakcja Teresa Jabłońska Opracowanie komputerowe Teresa Myśliwiec ISBN 978-83-8061-292-1 Wydawnictwo KUL ul. Konstantynów 1 H, 20-708 Lublin tel. 81 740-93-40, ax 81 740-93-50 e-mail: wydawnictwo@kul.lublin.pl http:// wydawnictwo.kul.lublin.pl Volumina.pl Daniel Krzanowski ul. Ks. Witolda 7-9, 71-063 Szczecin tel. 91 812 09 08 e-mail: druk@volumina.pl Spis treści WST;P . . • • • • . . . • • • . • . . • • • • • . • . • • • • . • • . . . • • . . . . . . • . . . . . • . . . . • . 7 Losy MAREK Fus, Osobliwe początki Sędziszowa Małopolskiego 13 lwoNA KULESZA-WORONIECKA, Osobliwości miast prywatnych na Podlasiu w XVIII wieku ................................. . ROBERT BORKOWSKI, Głowów - Głogów w XVIII wieku 25 41 Ludzie i czyny ANNA MARIA SZYMAŃSKA, Stanisław Pawłowicz - ekonomista, współpracownik Władysława Grabskiego w dziele reformy walutowej . ............................................... 69 JAROSŁAW WoJCIECHow1cz, Korpus Ochrony Pogranicza na Sejneńszczyźnie ........................................ 97 HENRYK ZDANOWICZ, Choroszcz w początkach okupaji niemieckiej. Działalność burmistrza Stanisława Bobrowskiego .............. 137 JoANNA BoGUTA, Tajna edukaja na terenach Garbowszczyzny ....... 147 SZYMON PACYNA, Działania wojenne w 1944 r.na terenie Sędziszowa Małopolskiego i okolic .. . . . . . .. . . . . . MARE� T owczKo, Supraskie Oiary Katynia . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . ... . 161 ..................... 183 MAŁGORZATA BrnRGIEL, Niemieccy imigranci w Supraślu ............ 201 6 Spis treści Obiekty MARTA WRÓBEL, Kościół parafialny w Surażu i jego wyposażenie w świetle szesnastowiecznych inwentarzy .................... 225 JoANNA T OMALSKA, Ikona Hodegetrii z Łosic .......... ...... ...... 247 RoMAN PosrnK, W zwierciadle mistrza Twardowskiego ............ 265 WIESŁAW WRÓBEL, Osobliwy „rysunek światłem", czyli o najstarszej fotografii wykonanej w Białymstoku ......................... 279 MAREK RUTKOWSKI, Pomniki Cesarstwa Rosyjskiego za Mikołaja I ... 303 MoNIKA BoBER, Żarnowska Góra w Strzyżowie na nowo odczytana. Osobliwości i konteksty badawcze ........................... 349 Klimaty SŁAWOMIR WNĘK, Osobliwości w krajobrazie dziewiętnastowiecznej Galiji na przykładzie cmentarzy, kapliczek, kamieni i krzyży poświęconych oiarom cholery .............................. 369 ZozISŁAW CHLEBEK, Osobliwości wsi Futoma ...................... 399 ELŻBIETA DucHNowsKA, „Przytulne wspólnoty" - atrakcyjność małego miasta w globalnej bezdomności ............................. 411 MAŁGORZATA KAMECKA, Małe miasteczka we Francji ostoją pamięci i tożsamości ............................................... 421 W OJCIECH ZAŁĘSKI, Rozstanie z koniem ........................... 435 JOANNA TOMALSKA Ikona Hodegetrii z Łosic Spośród niegdysiejszego bogactwa i różnorodności kulturowej historycznego Podlasia do naszych dni zachowało się niewiele. Czasem jednak historia płata igle i cenny obiekt zostaje nieocze­ kiwanie znaleziony wiele lat po zaginięciu. Takie niezwykłe losy stay się udziałem słynącego cudami wizerunku Matki Boskiej z Łosic, który w 1915 r. miał zostać wywieziony razem z pięćdzie­ sięcioma wotami do Żytomierza, lecz w lutym 1994 r. został odna­ leziony w kościele parafialnym pw. św. Zygmunta i tu, w nawie bocznej, obecnie się znajduje1. Początki królewskiego miasta Łosice giną w pomroce dziejów. Położone pierwotnie na prawie ruskim, w 1505 r. zostało przez króla Aleksandra lokowane na prawie magdeburskim. Pod wzglę­ dem administraji kościelnej miasto należało do dawnego dekana­ u mielnickiego unickiej diecezji brzeskiej2, zaś po trzecim rozbio- 1 T. Dobrowolski, Łosickie cerkwie, „Podlaski Kwartalnik Kulturalny" 1999, nr 1, 23; A. Średzińska, Życie codzienne miasteczka Łosice w XVI-XVII w., praca magi­ sterska napisana pod kierunkiem dr. hab. J. Maroszka, prof. UwB, Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Historyczno-Sojologiczny (mps w archiwum Wydziału), Białystok 2005, s. 117. 2 W. Kołbuk, Kościoły Wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 r., Lublin 1998, s. 317. s. 248 Joanna Tomalska rze Polski znalazło się w zaborze austriackim3• Początki cerkwi nie zostay rozpoznane, według ustnych przekazów świątynia miała istnieć w 1264 r.4, lecz informacje te nie zostały potwierdzone źródłowo. W początkach XV w. funkjonowały u dwie cerkwie: Zaśnięcia NMP i św. Michała Archanioła5• Przedmiot zainteresowania, datowana na połowę XVII w. ikona Hodegetrii6, znajduje się obecnie w nawie bocznej kościoła św. Zygmunta7, znalazła się tam zapewne w drugiej połowie XIX w., kiedy łosickie cerkwie unickie popadły w ruinę8• 3 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Chełmski Konsystorz Grec­ kokatolicki (dalej: CHKGK), Korespondencja związana ze zmianami w przynależ­ ności administracyjnej diecezji, dekanatów i paraii w zaborze austriackim, wykazy statystyczne, sygn. 145, k. 30. 4 H. Teo4op0Bt:q, OnucaHue y'le6HblX JaBeJeHuu ceJAel{KOU zy6epHuu, t. Il, KoHcmaHmbIHOBcKuu yeJJ, CeMbQe 1906, s. 181; S. Alexandrowicz, Zarys historii miasta Łosice w XII-XVII w., [w:] Łosice 1266-1966, J. Kazimierski (red.), Warszawa 1969, s. 14. 5 S. Alexandrowicz, Zarys historii miasta, s. 20, przyp. 13. Inwentarz z 1551 r. podaje, że w mieście funkjonowały dwie cerkwie „greckiego zakonu": Św. Prze­ czystej i św. Michała Archanioła (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Skarbu Koronnego, sygn. LVI, M2, I, Inwentarz starostwa mielnickie­ go i łosickiego, k. 57-66). Cerkiew św. Michała spłonęła w 1878 r. (T. Dobrowol­ ski, Łosickie cerkwie, s. 20 n). W aktach wizytacji pierwsza cerkiew nosi wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (APL, CHKGK, Protokoły wizytacjne i wizytacja generalna cerkwi w diecezji chełmskiej, bełskiej i brzeskiej, sygn. 101, k. 333v-334). Czas zmiany wezwania cerkwi nie jest znany (S. Alexandrowicz, Zas historii miasta, s. 10-16; T. Demidowicz, Łosice, Zarys dziejów, Dawne miasta i miastecz­ ka Podlasia Południowego, t. X, Biała Podlaska 1999, s. 3-9). 6 Archiwum Parafii św. Zygmunta w Łosicach, M. Blizińska, M. Orthein, Dokumentacja konserwatorska obrazu Matka Boska z Dzieciątkiem „Preczysta" z Łosic, Woj. bialska-podlaskie paraia pw. Św. Zygmunta, Warszawa 1994 (mps), s. 1. 7 A. Średzińska, Życie codzienne miasteczka Łosice w XVII-XVIII w., s. 118. 8 W połowie lat siedemdziesiątych XIX w. autor raportu informował, e w wielu miejscach tam, gdzie pojawiły się kościoły, unickie cerkwie upadały, np. w Łosicach istniały dwie na wpół rozpadające się cerkwie, ale na skutek wzniesie· nia tam przed dziesięciu laty kościoła, o którym rozpuszczane są legendy, jakoby wyrósł spod ziemi, unici zaczęli masowo przjmować katolicyzm (A. Szabaciuk, Rosyjski Ulster. Kwestia chełmska w polityce imperialnej Rosji w latach 1863-1915, Lublin 2013, s. 33, przyp. 43). Ikona Hodegetrii z Losie Il. 1. 249 Obraz Matki Boskiej Przeczystej z połowy XVII wieku w Łosicach Blisko półtora wieku wcześniej, w 1726 r.9 cerkiew Zaśnię­ cia NMP była w pełni wyposażona, znajdował się tu „Deisus z Apostołami, Prorokami y Praznicznemi cały, obrazów namiest­ nych trzy z ołtarzykami snycerską sztuką (...) przyozdobionemi. Jeden z nich Zacny Cudowny Nays. Panny [w oryginale zdanie podkreślone]. Item ołtarzów bokowych dwa. Jeden („.) snicer­ skiey roboty drugi ab opposito Naysw. Panny z Panem Jezusem. Carskie drzwi snicerskiey roboty oprawne z kolumnami staro­ wieczne. Ołtarz wielki („.) z obrazem Wielkim Matki Bożej barzo 9 W protokole wizytator zapisał: „cerkiew Uspienska (.„)fundowana pod tytułem Nay. Panny Wniebowzięcia" (APL, CHKGK, Protokoły wizytacyjne i wizytacja gene­ ralna cerkwi w diecezji chełmskiej, bełskiej i brzeskiej, sygn. 101, k. 333v). 250 Joanna Tomalska starym ( . .) . Na obrazie Nayswiętszey Panny srebro koron dwie tabliczek większych dwie a mniejszych dwie, krzyżyk may ieden, obrączka iedna, zauszniczek ( ) koralików drobnych prawdzi­ wych sznurków cztery( . ) . Sam obraz cudowny miary niby łokcia półtora10 Naysw. Matki ( ) Na lewey ręce Pan Jezus. Cały obraz za szkłem"11• O jego kultowej funkji świadczą wota, wymienione wśród sreber i metali: „metalików mosiężnych dwa. Ręka mosięż­ na pobielana ( ) paciorków sznurków pięć, obrazek miedzianey blachy, krzyż spiżowy"12• Nie były to zatem wota bogate ani szcze­ gólnie liczne, wydaje się jednak, że kult obrazu był dość żywy. Jak wynika z jednej z późniejszych wizytacji, w 1774 r. cerkiew zawierała „Ołtarz wielki snycerskiey roboty( ...) , w ramkach obraz Matki Boskiey Łaskawy na rękach Syna piastuiącey w sukience srebrney całey ( ) Pobocznych ołtarzów snycerskich ( ) ieden z obrazem Stey Troycy, drugi z obrazem Spasitela, trzeci Stego Mikołaia ( ) Innych obrazów tak na płótnie iako y tablicach N° 20. ( ) Na sukience Matki Nayswiętszey wisi obrączka szczero­ złota voto N° 1, zauszniczek srebrnych z czeskiemi kamykami pozłoconych N° 3, Tabliczka srebrna z łańcuszkiem takimże N° 1, Krzyżyk srebrny kamykami czeskiemi sadzony N° 1. Innych tabli­ czek srebrnych iako to rąk, nóg, oczków etc. N° 6"13• Tak więc otoczony kultem obraz był najpierw jedną z trzech ikon namiestnych w istniejącym w pierwszej tercji XVIII w. ikonostasie, zawierającym ponadto nieznaną liczbę ikon apostołów, proroków oraz ikony świąteczne. Późniejsza wizytaja nie wymienia ikono­ stasu, zapewne już nie istniał, zaś słynący cudami obraz został przeniesiony do ołtarza wielkiego. Nie wiadomo, kiedy cerkiew . „. . „. „. . , „. „. , . . „. . „. 10 Przypuszczalna wysokość obrazu wynosiła około 85 cm; łokieć mierzył ok. 576 mm (Słownik Języka Polskiego,]. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki /red./, t. II, Warszawa 1902, s. 811). 11 APL, CHKGK, Protokoły wizytacyjne i wizytaja generalna cerkwi w diecezji chełmskiej, bełskiej i brzeskiej, sygn. 101, k. 333v. 12 APL, CHKGK, Protokoły wizytacyjne i wizytacja generalna cerkwi w diecezji chełmskiej, bełskiej i brzeskiej, sygn. 101, k. 334. 13 APL, CHKGK, Wizyty cerkwi diecezji brzeskiej dekanatu mielnickiego przez Księdza Symeona Markiewicza w 1774 r. odprawione, sygn. 121, k. 16-16v. Ikona Hodegetrii z Łosic 251 przebudowano, lecz fakt przeniesienia obrazu może świadczyć o wzroście jego znaczenia. Być może w czasie tych zmian ikona zyskała srebrną ryzę, o której mówi wizytacja z 1774 r. O pochodzeniu obrazu niewiele wiadomo. Wedle niepotwier­ dzonych przekazów miał go przywieźć w 1270 r. z nieznanego miejsca nieznany bliżej Jan z Łosic14• Nie wiadomo, kiedy wizeru­ nek zasłynął cudami. W XVII w. czczony przez wiernych różnych obrządków chrześcijańskich obraz miał zostać zbezczeszczony przez Szwedów, później zaś zaginął w wojennych zawieruchach15• Na prośby mieszczan królowa Maria Kazimiera d' Arquien poda­ rowała mieszkańcom kopię, namalowaną jakoby przez zakonni­ ków z pobliskiego klasztoru w Jabłecznej16• Według innych źródeł król Jan III Sobieski przybywszy do Łosic (gdzie istniała królewska stadnina koni), uległ suplikom mieszkańców, proszących o kopię otoczonej kultem ikony, a replikę mieli wykonać nadworni mala­ rze królewscy. Żadnej z tych wersji nie potwierdzają znane dziś materiały źródłowe, lecz warto zauważyć, że zdaniem niektórych badaczy przywilej na jarmarki nadany Łosicom w 1689 r. mógł się wiązać z wprowadzeniem kopii obrazu do cerkwi17• Niewiele dziś wiadomo o samym kulcie. W 1891 r. prawosław­ ny kapłan łosicki spisał przekazywane od XVIII w relaje, potwier­ dzające wydarzenia, których przyczyną miała być ikona18• Ikona z Łosic jest wizerunkiem Hodegetrii z Dzieciątkiem na lewej ręce. Przedstawiona w półpostaci Maryja prawą dłonią wskazuje Syna zw. gestem Hodegetrii, symbolicznie przedsta­ wiając Go jako Przewodnika. W owalnym obliczu zwraca uwagę szlachetność rysów: długi wąski nos, regularne łuki brwi, duże 14 A. Średzińska, Życie codzienne miasteczka Łosice w XVI-XVII w„ s. 116; M. Blizińska, M. Orthwein, Dokumentacja konserwatorska obrazu Matka Boska z Dzie­ ciątkiem „Preczysta" z Łosic, s. 1. 15 T. Dobrowolski, Łosickie cerkwie, s. 22. W 1920 r. wobec braku prawosławnych wiernych cerkiew została przejęta przez Kościół. 1 6 M. Blizińska, M. Orthwein, Dokumentacja konserwatorska obrazu Matka Boska z Dzieciątkiem „Preczysta" z Łosic, s. 2. 17 T. Dobrowolski, Łosickie cerkwie, s. 22. 1 8 Tamże, s. 23. 252 Joanna Tomalska oczy o spokojnym spojrzeniu skierowanym na widza oraz małe kształtne usta o leciutko uniesionych kącikach, nadające twarzy pogodny wyraz. Półkoliste cienie podkreślają zaokrąglenie brody i dolne powieki. Głowę i ramiona okrywa purpurowe maforium ozdobione złocistą kajmą z motywem naprzemiennych owali i perełek oraz złocistymi frędzlami na prawym ramieniu. Równie regularne rysy cechują owalne, pogodne oblicze jasnowłosego Zbawiciela, z fryzurą odsłaniającą wysokie czoło, z prostym nosem, małymi ustami, podobnie jak w twarzy Matki wygiętymi w lekkim uśmiechu, w kącikach podkreślonym cienia­ mi. Na szaty Jezusa składa się jasnougrowy, łamany jasnym różem i drobno pofałdowany chiton o szerokich rękawach, wykończony przy szyi złocistożółtą plisą i przepasany turkusową szarfą. Prawe ramię, plecy, korpus i nogi okrywa złocistożółty himation. Lewa, opuszczona dłoń Jezusa podtrzymuje zamkniętą księgę. Spod szat wysuwają się bose stopy Dzieciątka. Głowy obu postaci otaczają gładkie aureole, tło zaś dekoruje ryty, tworzący rodzaj ozdobnej siatki, zgeometryzowany ornament roślinny. Nieco odmienny niż w innych ikonach Hodegetrii jest gest prawej dłoni Chrystusa, uniesionej w geście błogosławieństwa, w tym przypadku przyciągniętej do piersi. Taki układ jest rzadszy niż poza z dłonią wyciągniętą w lewo, lecz nie należy do spejal­ nych wyjątków, o czym będzie jeszcze mowa. Obraz został namalowany techniką temperową na drewnianym podobraziu złożonym z trzech ciosanych ręcznie jodłowych desek o wymiarach 84x60 cm przy grubości deski 2,5 cm. W nieznanym czasie obraz został przycięty wzdłuż pionowych krawędzi o około 3-4 cm i dolnej około 12-16 cm19, co w widoczny sposób zmieniło jego kompozycję. Nie wiadomo, kiedy ikona uległa silnym przemalowaniom, dokonanym w technice olejnej. Autor przemalowań poszerzył rysunek brwi, zmienił proporje twarzy obu postaci i barwy szat. Owe zmiany sprawiły, że oblicze Maryi stało się surowsze, spoj19 M. Blizińska, M. Orthwein, Dokumentacja konserwatorska obrazu Matka Boska z Dzieciątkiem „Preczysta" z Łosic, s. 5-6. Ikona Hodegetrii z Łosic 253 rzenie zwróciła wprost przed siebie, brwi zyskały na wyrazistości, nos stał się dłuższy, usta zaś surowsze. Podobne zmiany dostrze­ gamy na obliczu Zbawiciela: Jego twarz stała się surowsza, hima­ tion zyskał analogiczną kajmę jak maforium Matki, palec wskazu­ jący lewej dłoni został wyprostowany. Uległy też zmianie propor­ je dłoni Maryi, tracąc pierwotną smukłość20• Być może udałoby się wyjaśnić wiele wątpliwości związanych z łosicką ikoną, gdybyśmy poznali jej pierwowzór. Jak wiadomo, kopiowanie słynących łaskami obrazów było praktyką powszech­ ną, przypomnijmy bardzo liczne powtórzenia ikony z Jasnej Góry, spośród których wiele również zasłynęło cudami. Kopie kulto­ wych obrazów potwierdzały niezwykłe właściwości pierwowzo­ u, im więcej ich było, tym większą sławą się cieszył. Jak powie­ dziano wyżej, najbardziej charakterystyczną cechą ikony z Łosic jest gest błogosławiącej dłoni Jezusa, ukazanej na tle Jego piersi. Podobne cechy znajdziemy m.in. w wizerunkach z Hodyszewa, Supraśla, Domanowa, Korczmina, Łosińca, Siedlisk oraz wielu inych. Przy obecnym stanie badań trudno orzec, jaki obraz stał się wzorem dla łosickiej ikony. Czy był nim obraz zaginiony w czasie potopu szwedzkiego? Czy ów domniemany pierwowzór był obra­ zem kultowym? A może interesująca nas ikona powtarzała ikono­ graię obrazu słynącego cudami, objawionego w XVII w. w nieod­ ległej miejscowości? Spośród ikon o zbliżonej ikonograii z obszaru obecnej północ­ no-wschodniej Polski, o ile nam wiadomo, tylko wizerunek z Hodyszewa należał do objawionych i zachowało się o nim nieco informaji. Czy mógł się stać pierwowzorem ikony łosickiej? Wieś Hodyszewo w starostwie brańskim jest wzmiankowana w 1529 r.21 Obecnie w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w diecezji łomżyńskiej jest przechowywana niezwykle 20 Tamże, il. 2-3. 21 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Seria Nowa, t. IX, z. 2, Woj. łomżyńskie, Ciechanowiec, Zambrów, Wysokie Mazowieckie i okolice, M. Kałamajska-Saeed (red.), Warszawa 1986, s. 38. Joanna Tomalska 254 ważna dla kultury Podlasia ikona Hodegetrii22• Wcześniej wierni różnych wyznań chrześcijańskich czcili ją w lokalnej unickiej cerkwi. O objawieniu ikony zachowało się niewiele wiadomości: według przekazów zajaśniała na gruszy, skąd wierni przenieśli ją do kaplicy w miejscowości Kiewłaki, lecz samoistnie wróci­ ła na miejsce objawienia. W tym miejscu niebawem powstała kaplica, a obok niej trysnęło źródełko z wodą o właściwościach leczniczych23• Według opisu ks. Wacława z Sulgostowa (Nowakowskiego): „W diecezji augustowskiej w cerkwi paraialnej unickiej był obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem pięknie malowany na drzewie. Sławne były w całej okolicy odpusty na święto Matki Bożej, na które po kilka tysięcy ludzi się zbierało. Roku 1875 zagrabiono na cerkiew, a w 1877 na miejscu dawnej nową wystawiono. Dawna cerkiew drewniana istniała tu już w 1562 r., potem w 1773 nową wystawiono"24• Obecność ikony potwierdzają materiały źródłowe. Protokół wizytaji unickiej cerkwi Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z 1727 r. wykazał, iż świątynia była wyposażona w „Deisus Częścią Ołtarzem Naysw. Panny, częścią też różnemi Obrazami 22 Historię cerkwi w Hodyszewie przedstawił obszernie E. Bańkowski, Ruś Chełmska od czasu rozbioru Polski, Lwów 1887; A. Roszkowski, Hodyszewo, Łomża 1928, s. 17-18; W. Jemielity, Hodyszewo, Sanktuarium maryjne, Łomża 1973, s. 21; Tenże, Sanktuaria maryjne w Diecezji Łomżyńskiej, Łomża 1991, s.18-22; zob. też: Sow­ nik Geograiczny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (dalej: SGKP), t. III. Warszawa 1882, s. 89. 23 E. Bańkowski, Ruś Chełmska od czasu rozbioru Polski, s. 110; „AHTOBCKH! Errapxi1Abttb: se40Mocrn" (dalej: AEB) 1874, nr 44, s. 351; W. Jemielity, Hodysze­ wo, s. 21; M. Gołaszewski, E. Siegel SAC, Matka Pojednania, Niezwykłe dzieje Matki Bożej w Jej Hodyszewskim Sanktuarium, Warszawa 2000, s. 10-14; G. Sosna, A. Troc­ -Sosna, Święte miejsca i cudowne ikony, Białystok 2006, s. 219; G. Sosna, A. Troc-Sosna, Zapomniane dziedzictwo. Nie istniejące już cerkwie w dorzeczu Biebrzy i Narwi, Białystok 2000, s. 50; J. Charkiewicz, Tobą Raduje się całe stworzenie. Ikony Bogarodzicy w Prawo­ sławiu, Warszawa 2009, s. 89-90. 24 X. Wacław z Sulgostowa (Nowakowski), O cudownych obrazach w Polsce Przenajświętszej Matki Bożej, Wiadomości historyczne, bibliograiczne i ikonograiczne, Kraków 1902, s. 202. Ikona Hodegetrii z Łosic 255 zagaiony bez Apostołów. Ołtarz Naysw. Panny snicerką rznięty z Aniołkami z gury [sic] koronę trzymaiacemi Miedzy kolumny z skrzydłami ieszcze nie pomalowany. Oprócz tego ieszcze Obra­ zow Namiesnych trzy, z ubogiemi ołtarzykami. Na Deisusie obrazy znaczniejsze Salwatora, T roycy Przenaysw. y Ukrzyżowanego Pana Iezusa. Carskie Drzwi Snicerskiey pracy oprawne między kolumny pod złoto z wierzchu Conterfekt wieczerzy Panskiey. łtarz wielki na zrębie z Obrazem Naysw. Panny Snicerskiemi Szukateryami accomodowany Mało co." Ikonostas był zaopatrzo­ ny w jedne tylko, „sywierne"drzwi diakońskie25• Podobnie jak w Łosicach interesujący nas obraz znajdował się wśród trzech ikon rzędu namiestnego ikonostasu. Jego bogata oprawa, obecność wotów: pięciu tabliczek, krzyżyka wysadzanego kamieniami i „bisiurki kryształowej", świadczy o lokalnym kulcie obrazu26• Liczba wotów zdecydowanie wzrosła w drugiej połowie XVIII w. i w następnym stuleciu, wizytator w 1808 r. wymienił znacznie większą liczbę wotów, m.in. 54 tabliczki, dwa sznurki pereł, złote kolczyki, trzy serduszka z kamykami i wiele innych27, co jest jednoznacznym dowodem na wzrost znaczenia obrazu. Kanclerz kurii biskupiej w Chełmie, ks. E. Bańkowski, w 1866 r. opisał ikonę tymi słowy: „W cerkwi w Hodyszewie znajduje się bardzo piękny, cudami słynący obraz Matki Boskiej z Dzieciąt­ kiem Jezus na ręku. Obraz artystycznie malowany na drzewie kolorami żywszymi niż inne wschodnie. Kilka razy do roku lud po kilkadziesiąt tysięcy zbiera się na odpusta; szczególnie Rusini z grodzieńskiej guberni i Mazurzy, Kurpie z Myszynieckiej 25 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Chełmski Konsystorz Grec­ ko-Katolicki (dalej: CHKGK) sygn. 101, k. 390-391; zob. też: G. Sosna, A. Troc-Sosna, Zapomniane dziedzictwo, s. 50-51, Aneks s. 61-62. 26 APL, ChKGK, sygn. 101, k. 390-391; P. Sygowski, Z zapomnianej tradycji „surrogacja tykocińska" unickiej diecezji chełmskiej (cerkwie i ich wyposażenie w pierwszej ćwierci XIX w. w świetle materiałów z Archiwum Państwowego w Lublinie), [w:] Eikon staroobrzędowy, Materiały z konferenji naukowej „Eikon staroobrzędowy. Przemia­ ny w sztuce ikonowej na obszarze ziem ruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVII-XVIII w.", 17-19. VI. 2005, Dom Pracy Twórczej w Wigrach, M. Olejnik, J. Tomalska (red.), Szamotuły 2008, s. 129. 27 APL ChKGK, sygn.778, k. 148; tamże wykaz wotów z 1812 i 1857 r. Joanna Tomalska 256 i Ostrołęckiej Puszczy, tudzież od Kolna, Nowogroda, a nawet Prus Wschodnich; a także z województwa podlaskiego od Soko­ łowa i Łosic"28• Jak z tego wynika, obraz był znany mieszkańcom miastecz­ ka Łosice. Późniejszy opis rosyjskiego historyka świadczy, że obraz był otoczony kultem przez wiernych różnych wyznań chrześcijańskich: „1KOHa 3Ta ApeBHII, BM3aHTMMCKaro IMCbMa; oHa roąMTaeTCI ąyAOTBOpHoo He TOAbKO YHMITaMM HO 1 rpaBOCAaBHbIMM 6M(aMllMX rpMXOAOB fpOAHeHCKOM y6epHMM M Aa(e KaTOLMKaMM"29• Ikona Matki Boskiej Hodyszewskiej, namalowana techniką olejną na trzech sklejonych deskach o wymiarach 96,8x82,5 cm30, przedstawia Maryję w półpostaci z Dzieciątkiem na lewym ręku. Matka lekko kieruje się w prawo, pochylając się ku Synowi. Jezus zwraca się ku Niej, w lewej dłoni trzyma zamkniętą księgę, podczas gdy prawą, ułożoną na tle piersi, błogosławi. Spod szat wysuwają się palce bosych stóp Chrystusa, ułożonych obok siebie i skierowanych prostopadle do dolnej krawędzi obrazu. Zwra­ cają uwagę jasne, chłodne karnacje ciał obu postaci, podkreślo­ ne lekkim zaróżowieniem policzków, co należy do cech rzadziej spotykanych w obrazach maryjnych malowanych pod wpływem sztuki bizantyjskiej. Spojrzenie Maryi kieruje się wprost na widza. Jej oblicze charakteryzuje długi, prosty nos, ciemne oczy o migdałowym wykroju, regularne, uniesione łuki brwi, małe usta o uniesionych kącikach i zaokrąglony, podkreślony cieniem podbródek. Twarz Dzieciątka okalają ciemne włosy zakrywające uszy. Głowy Matki i Syna otaczają aureole z promieniami w formie równoramiennych trójkątów i wieńczą wysokie korony, przy czym otwartą koronę Jezusa wieńczy krzyż grecki. Obraz okrywa drewniany złocony 28 APL, ChKGK, sygn. 235, k. 70-73. M. fopoJ,eIKMM, nanmHUKU Jpe6HlZO npaso.a6Ul 8 MaJOBejKOM ye3oe, „1cTopviąecKMM BeCTHMK" 1887, t. 29, nr 7, s. 138. 3° KZSP, Woj. łomżyńskie, s. 38; W. Jemielity, Sanktuaria maryjne w Diecezji Łomżyńskiej, s. 23. 29 Ikona Hodegetrii z Łosic 257 okład, odsłaniający twarze i dłonie postaci oraz stopy Jezusa. Do 1977 r. obraz - poza obliczami, dłońmi i stopami Chrystusa - zasła­ niały wota, przytwierdzone bezpośrednio do okładu, usunięte w czasie konserwacji. W 1980 r. obraz został ukoronowany papie­ skimi koronami31. Wizerunek malowany jest linearnie, z szeroko i płasko kładzio­ nymi plamami barw, purpurowe maforium układa się w schema­ tyczne, równoległe fałdy, podkreślone szerokim, ciemnym cieniem. Krawędź maforium zdobi perełkowanie i bordiura w jaśniejszym odcieniu, udekorowana szeregiem owali rozdzielonych pionowy­ mi kreskami, ciemnozielona suknia tworzy w dolnej części niemal płaską plamą koloru, pod szyją zdobi ją złocista lamówka, nieco niżej zaś pasek w tym samym kolorze. Pomiędzy nimi znalazł się okazały medalion na złocistym łańcuchu, z dużym okrągłym kamieniem w złocistej oprawie, z trzema białymi okrągłymi kamie­ iami - perłami przywieszonymi w dolnej części. Jezus jest odzia­ ny w jasną, łamaną zielenią tunikę o szerokich rękawach, zdobio­ ną motywem schematycznych kwiatów, i w czerwony himation, osłaniający lewe ramię i korpus aż po stopy. Podobnie jak w ikonie z Supraśla maforium otwiera się na dekolcie długim, trójkątnym prześwitem, odsłaniającym suknię. Tło złoconej deski podobrazia zdobi wyciskany w gruncie ornament roślinny, tworzący ukośne romby z rozetami w polu. W górnych narożnikach znalazły się prostokątne, podkreślone podwójnym konturem rezerwy z hagio­ gramami MP - >Y. Obraz, jak zauważył ks. Bańkowski, został namalowany mocny­ i, nasyconymi odcieniami barw z przewagą ciemnej czerwieni w partii maforium i ugru w szatach Zbawiciela, linearnie, z wyraź­ nym konturem, widocznym zwłaszcza w partii dłoni. Lekki mode­ lunek podkreśla zaokrąglenie podbródków, powieki i kąciki oczu. Cechy formalne ikony, proporje postaci i uproszczony rysu­ nek jednoznacznie wskazują na pochodzenie ikony z warsztatu prowinjonalnego. Dzieło jest datowane na około 1630 r.32 31 W. Jemielity, Sanktuaria maryjne 32 KZSP, Woj. łomżyńskie, s. 38. w Diecezji Łomżyńskiej, s. 24. 258 Joanna Tomalska Ikony z Łosic i Hodyszewa różni hieratyczna poza wypro­ stowanej Matki Boskiej w pierwszym przypadku. Identyczną, wyprostowaną postawę znajdziemy w zaginionej ikonie Hode­ getrii z Supraśla33• Czas jej powstania i wydarzenia związane z początkiem kultu nie są znane, na podstawie analizy okolicz­ ności historycznych można przyjąć, że obraz został namalowany około 1627-1635 r.34 Wizerunek z cerkwi w Supraślu, namalowany techniką olejną na drewnianym podobraziu o wymiarach 240x130 cm, przedsta­ wiał Hodegetrię z Dzieciątkiem na lewym ręku. Chrystus błogo­ sławi prawą dłonią gestem analogicznym jak w ikonie z Łosic, w opuszczonej prawej dłoni trzyma zamkniętą księgę. Obie posta­ cie okrywały bogate szaty, składające się z maforium i sukni Matki oraz tuniki i przerzuconego przez prawe ramię himationu Dzie­ ciątka. Głowy obojga wieńczyły wysokie zamknięte korony, nad głową Maryi podtrzymywane z obu stron przez putta. Postaciom towarzyszył Bóg Ojciec wychylający się z góry, spośród barokowo skłębionych obłoków. Kolorystyka obrazu nie jest znana, choć jak można przypusz­ czać, powtarza ją zachowana do dziś siedemnastowieczna ikona Hodegetrii z Męskiego Klasztoru Zwiastowania NMP w Supra­ ślu, z Marją w purpurowym maforium z zielonym podbiciem i złocistą, częściowo srebrzoną kajmą o subtelnym rysunku oraz złotymi gwiazdkami na prawym ramieniu i nad czołem. Błękitną suknię zdobi przy szyi i na mankietach złocony ornament roślin­ ny. Chrystus jest odziany w biały chiton ściągnięty wąską wstążką zawiązaną na ozdobną kokardkę oraz himation w barwie ocy ze złotymi liniami asystki, przerzucony przez lewe ramię. Złote tło obrazu dekoruje ryty stylizowany ornament roślinny na złotym tle zdobionym rytym ornamentem roślinnym. Wizerunek został namalowany techniką olejną z podmalówkami temperowymi na 33 Szerzej na ten temat zob.: J. Tomalska, Hodegetria supraska: problem ikonograii i atrybucji, [w:] Dzieje opactwa supraskiego, R. Dobrowolski, M. Zemło (red.), Rzym­ -Lublin-Mińsk 2015, s. 317-353. 34 Tamże, s. 337. Ikona Hodegetrii z łosic 259 sosnowym podobraziu o wymiarach 97x73 cm, czas jego powsta­ nia został określony na XVII w., zapewne około połowy stulecia35• Ikony z Supraśla i Łosic łączy gest prawej dłoni Emanuela, podobny układ obu postaci (wyprostowana poza Matki, gest lewej dłoni, zamknięta księga w lewej ręce Jezusa). Różnice sprowadzają się do nieco odmiennego układu Jego złączonych stóp, w ikonie z Łosic ukazanych z boku, w supraskiej zaś z góry. Inaczej też układa się himation. Ikony mocno różnią cechy formalne: laserun­ kowy, światłocieniowy modelunek obrazu supraskiego świadczy o pochodzeniu z warsztatu tworzącego w konwenji sztuki zachod­ nioeuropejskiej, jakkolwiek trzeba podkreślić, że obraz, przykryty srebrną ryzą, znamy wyłącznie z czarno-białej reprodukcji. Analo­ giczne przedstawienie, zapewne malowane na miedzianej blasze, znane obecnie wyłącznie z archiwalnych fotograii, znajdowało się niegdyś w rzędzie namiestnym siedemnastowiecznego ikonosta­ su cerkwi w Supraślu36• Ciekawe, że różniło się od ikony z ołtarza przy ilarze postawą Matki, pochylającej się ku Synowi, podobnie jak w kompozyji z Hodyszewa. Czas powstania ikony supraskiej nie jest znany, wydaje się prawdopodobne, że można go odnieść do drugiej lub trzeciej dekady XVII w., zatem wątpliwe, by był wzorcem dla ikony z Łosic. Te same cechy ikonograiczne znajdziemy w obrazie z kościoła parafialnego św. Doroty Dziewicy i Męczenniczki w Domanowie37 35 AWUOZ Białystok, I. Marcinowicz-Jakimiuk, Karta ewidencyjna zabytku, 2003, nr 9458; AWUOZ Biaystok, J. Polaska, Dokumentacja konserwatorska ikony Matki Boskiej z Dzieciątkiem (mps), Białystok 2003, nr 7051; obraz był wielokrotnie przemalowywany. Z obrazem Hodegetrii zachowała się ikona Pantokratora, malo­ wana w XVII w. techniką olejną na desce o wymiarach 97x65 cm (por. AWUOZ Biaystok, K. Stawecki, Dokumentacja prac konserwatorskich ikony „Chrystusa Pantokra­ tora" z Męskiego Klasztoru Prawosławnego w Supraślu /mps/, Białystok 2004). 36 Zabytki Sakralne Supraśla, Supraśl 2013, teksty: R. Dobrowolski, J. Tomalska, s. 98-99, il. 74-75. 37 AWUOZ Białystok, R. Brykowski, I. Galicka, Karta ewidencyjna zabytku, 1963, nr 09451. 260 Joanna Tomalska w diecezji drohiczyńskiej38• Wizerunek w ołtarzu głównym kościo­ ła przedstawia Matkę Boską z Jezusem na lewym ręku, a jego auto­ rem ma być urodzony w Padwie w 1598 r. włoski malarz Giovan­ ni Verenti39• Nie udało się odnaleźć żadnych informacji o nim ani o innych pracach, które miałby tu wykonywać. Inskrypja na obrazie informuje, że domanowskiemu kościołowi oiarował go w 1648 r. Seweryn Domanowski po śmierci żony, Any Kuleszy. Od domniemanego pierwowzoru, obrazu z Hodyszewa, wizerunek różni się drobniejszymi proporcjami postaci, odwrotno­ ścią barw w partii szat Maryi (maforium w odcieniu ultramaryny i purpurowa suknia) i gładką, niezdobioną tkaniną tuniki Jezusa. Identycznie rozkładają się draperie szat, np. maforium, tworzącego rodzaj trójkątnego prześwitu na dekolcie, odsłaniającego suknię. Liczne analogie ikonograficzne i formalne łączą obrazy z Łosic i Korczmina: oprócz gestu prawej ręki Dzieciątka należy do nich wyprostowana poza Maryi, zbliżony układ stóp Emanuela i podobne draperie maforium. Odmienny jest układ lewej dłoni Jezusa, w ikonie korczmińskiej ugiętej w łokciu. Ikona funkcjo­ nowała niegdyś w cerkwi Trzech Króli w Korczminie, w dawnej greckokatolickiej diecezji przemyskiej40• Podobieństwa odnoszą się także do fizycznego typu postaci, wpisania twarzy w owal, cieni zaznaczonych na podbródku, wokół oczu i na nosie, a także szat: purpurowego maforium zdobionego kajmą i gęstego układu drab- 38 AWUOZ Białystok, M. Giedz, Domanowa, Kościół paraialny pw. św. Doroty. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, PKZ (mps), Białystok 1981; J. Kotyńska­ -Stetkiewicz, Drewniany kościół paraialny w Domanowie, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego" 2010, nr 15-16, s. 7-32. 39 AWUOZ Białystok, R. Brykowski, I. Galicka, Karta ewidencyjna zabytku (Archiwum Parafialne w Domanowie, Ekspertyza obrazu z 26 marca 1956 r., mps.). Inskrypcja na obrazie brzmi: „MATER SALVATORIS NOSTRI JESU", w dole: „DEO. OPTIMO. MAXIMO. DEL PAENTIS. CAELTISSIMAE/ HONORIS. ET GLORIAE. NOBILIS. SEVERINUS. DOMANOWSKI./POST. OBITUM. CO[N]SORTIS. SVAE ANNE KULESZANKA CONSECRAVI/ 1648". 40 J. Styrna, Ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem z Korczmina, „Krakowskie Zeszy­ ty Ukrainoznawcze" 1992-1993, t. I-II, s. 373. O losach cerkwi zob. R. Brykowski, W sprawie zabytkowej drewnianej architektury cerkiewnej pow. Tomaszów Lubelski, „Ochrona Zabytków" 1972, nr 25/4, s. 281. Ikona Hodegetrii z łosic 261 nych draperii na półkolistej fałdzie, stanowiącej tło dla stóp Zbawi­ ciela. Inaczej został udrapowany himation Emanuela, w ikonie z Łosic okrywający prawe ramię, w korczmińskiej zaś lewe. Nieco odmienny jest też ornament złotego tła, na którym z obu stron zaznaczono czerwienią hagiogramy, przede wszystkim zaś górna część obrazu, ozdobiona półplastycznym symetrycznym orna­ mentem roślinnym w górnych narożach i nałożoną na lico półko­ listą, wspartą na impostach arkadą, dekorowaną motywem wolich oczu. Uproszczony układ tkaniny, głównie w partii szat Dzieciąt­ ka, świadczy o miernym poziomie talentu autora. O popularności tego wizerunku na Podlasiu może świadczyć fakt istnienia jego kopii, m.in. w cerkwi paraialnej św. św. Piotra i Pawła w Siemiatyczach41 oraz w filialnej cerkwi św. Mikołaja Cudotwórcy w Koźlikach42• Jeszcze jeden przykład analogicznych rozwiązań, opartych być może na tym samym pierwowzorze, pochodzi z dawnej greckoka­ tolickiej cerkwi (obecnie kościoła) św. Michała Archanioła w Łosiń­ cu43. Ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem pochodzi z drugiej połowy XVII w. lub pierwszej połowy następnego. Pierwotnie jej miejscem był ikonostas. Podobnie jak w obrazie z Korczmina jej górną część zdobi nakładany półplastyczny łuk z motywem wolich oczu. Od ikon z Łosic i Korczmina odróżniają ją królewskie korony wień­ czące głowy obu postaci. W ikonie z nieistniejącej cerkwi Ofiarowania NMP w miejsco­ wości Siedliska podobnie przedstawiono oblicza Matki i Syna: linearny zarys nosa i ciemnych brwi, fryzura Jezusa, odsłaniająca wysokie czoło i lewe ucho. Przy obecnym stanie badań odpowiedź na pytanie, czy obie ikony zostały namalowane na podstawie tego samego archetypu, wymaga dalszych badań44• 41 G. Sosna, A. Troc-Sosna, Święte miejsca, s. 225 n., przyp. 24. 42 Tamże. Ikona została skradziona, zob. Katalog ikon skradzionych z cerkwi Koźlikach, „Spotkania z Zabytkami" 1993, nr 8, s. 26-28. 43 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, Tomaszów Lubelski i okolice, z. 17, Warszawa 1982, s. 33. 4 Ikonę, w zbiorach Muzeum Zamojskiego w Zamościu od 1947 r., pierwotnie błędnie określano jako pochodzącą ze Szczebrzeszyna (P. Kondraciuk, Domniemaw 262 Joanna Tomalska Podobne realizaje znajdziemy w sztuce krajów sąsiadującyh, np. w temperowym wizerunku Hodegetrii (1766 r.) z cerkwi Opieki Matki Boskiej we wsi Wielki Rożan [BRAiKi Po:aH] w woje­ wództwie mińskim45, inn, z Mohylewa, różni hieratyczna poza Maryi i układ lekko rozsuniętych stóp Jezusa46• Nie należą do rzad­ kości podobne zabytki ukraińskie47, np. ikona z początku XVII w. z okolic Lwowa48, w której są podobne pozy postaci i cechy izycz­ ne, widoczne m.in. w krótkim podbródku Maryi. Inna, z drugij połowy XVII w., pochodzi z okolic Połtawy49, kolejn, z przeło­ mu XVIII i XIX w., wyróżnia reliefowy drewniany złocony okład, spod którego są widoczne twarze i dłonie obu postaci oraz korpus i bose stopy Jezusa50• Podobne realizaje znane są także w sztuce Słowacji51• Jak wynika z powyższej analizy, obrazy o ikonograii zbliżonj do ikony z Łosic nie należą do rzadkości na wschodnich obszarah Polski, na Białorusi, Ukrainie i Słowacji. ne ikony wołyńskiej szkoły malarstwa w zbiorach Muzeum Okręgowego w Zamościu, [w:] BoAUHCbKa iKotta: numaHHR icmopii' eue1ieHHl, Jo.AuJxeHHR ma pecmaepauA ,onoeiai ma MamepiaAu IV ttayKoeoi' KottJepett4ii; lyQhK 1997, s. 59). Informaje te zostay zweryfikowane w artykule: P. Kondraciuk, Rola muzeów krajoznawczych w ochronie patrymonium Ecclesiae na przykładzie kolekcji sztuki sakralnej w Muzeum Zamojskim, [w:] Fides imaginem quaerens, Studia oiarowane Księdzu Profesorowi Ryszardowi Knapińskie­ mu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, A. Kramiszewska (red.), Lublin 2011, s. 341. Dr. Piotrowi Kondraciukowi z Muzeum Zamojskiego w Zamościu serdecznie dziękuję za przekazane informacje. 45 H. >. BhICOQKaR, lKattanic EeAapyci XV-XVIII cm., MiHCK 1992, il. 116. Obecnie ikona znajduje się w zbiorach Narodowego Muzeum Sztuki Republiki Białouś (HaQhrnHa!hHhI MaCTaQKi My3e: P3cry61iKi Ee1apycb). 46 A,, t. II, s. 96, TpuAoxeHUR, 3anucKu uzyMeHa Opecma, s. XI-XIV; M. O. Ee3-KopHI!OBIą, McmoputtecKuR ceeJeHuR o npuMetameAbHeumux Mecmax e EeAopy­ cuu, C. IleTep6ypr 1855, s. 157 i n.; MozuAeBCKaR enapxua, McmopuKo-cmamucmuąe­ cKue onucattue, t. I, Morn1eB 1906, s. 111-112; Sirota, Die Ikonographie der Gottesmutter, il. s. 219. 47 ,aBHR yKpai'ttcbKa iKoHa UJ npueamttux J6upoK, wstęp O. CI1,op, KIiB 2003, il. na s. 70, 94, 130, 146, 235, 252-253. 48 Tamże, il. 27 s. 70, kat. nr 27 s. 321. 49 Tamże, s. 146 il. 86, kat. 86, s. 325. 50 l. aeHoBa, A. Me1hHIK, YKpai'HCbKUU iKoHonuc XII-XIX cm. J KOAeK4' HXMY, KI.iB 2005, s. 182, il. 127, kat. s. 249. 51 V. Greslik, Ikony 17. storoCia na Vychdnom Slovensku, Presov 2002, il. 38, 40. Ikona Hodegetrii z Łosic 263 Wizerunek z Łosic łączy wiele podobieństw z ikoną Hodegetrii z Konstantynopola („Carogrodu"), w której znajdziemy tę samą hieratyczną pozę Maryi oraz gest błogosławiącej dłoni Jezusa52• O ikonie, znanej z nielicznych ruskich i rosyjskich powtórzeń, wiadomo bardzo niewiele, nie wiemy, kiedy jej kult traił na Ruś. Zdaniem Nikodema Kondakowa obraz był powtórzeniem ache­ iropoietos (grec. AxnQonor;; ros. Hepy<oTBopeHHbrc), obrazu nienamalowanego ludzką ręką, objawionego w Konstantynopolu w 1071 r., przechowywanego w klasztorze abramitów w stolicy Bizanjum53• Być może więc ikonografia interesującego nas obrazu, znana z wielu podobnych realizaji na Podlasiu, stanowi potwierdzenie związków regionu z południowymi, greckimi lub bałkańskimi ośrodkami kultury? Tę hipotezę może potwierdzać fakt, że przy­ kłady rosyjskie są dużo rzadsze, zaś w sztuce Bizancjum znaj­ dujemy liczne realizacje oparte na tym wzorze, np. w datowanej na 867 rok mozaice w świątyni Hagia Sophia w Konstantynopo­ lu, z przedstawieniem Tronującej Matki Bożej z Dzieciątkiem na kolanach54, mozaice z początku XI w. w greckim klasztorze Hosios Loukas w Beocji55• Przy obecnym stanie badań nie można odpowiedzieć ani na pytania o pierwowzór, autorstwo i czas powstania ikony z Łosic, ani też o początek i okoliczności niezwykych wydarzeń, których przyczyną miał być ów obraz. Z analizy materiałów źródłowych wynika, że jeśli miejscem kultu ikony była unicka cerkiew, zwykle obraz znajdował się w rzędzie namiestnym ikonostasu, jak w przy­ padku Łosic, Hodyszewa i Supraśla, zaś po uznaniu wizerunku 52 Por. lKOHOnUCb naAexa c co6paHUU focyJapcmBeHHOZO MyJeL naAeXCKOZO ucKyccmBa, Palekh Jeon Painting, State Museum of Palekh Art, MocKBa 1994, s. 127, 141, 151, il. CXV; ikonografia tematu nie jest jednoznaczna, niektóre publikacje prezen­ ują jako ikonę Carogrodzką wariant Umilenija (por. C. CtteccopeBa, 3eMHaL (UJHb npecBLmou EozopoJU{bl, s. 198). 53 H. I. Kot1,aKOB, 1KottozpajjuL EozoMamepu, t. II, CaHKT leTep6ypr 1915, s. 278. 54 The Glory of Byzantium. Art. and Culture of the Middle Byzantine Era A. D. 843-1261, H. Evans, W. Wixom (eds), New York 1997, p. 27. 55 Tamże, s. 35. 264 Joanna Tomalska za słynący łaskami, przebudowie wnętrza i usunięciu ikonostasu przenoszono ją do ołtarza wielkiego. Wizerunek z Łosic należy do dość licznej grupy siedemna­ stowiecznych przedstawień Hodegetrii, spośród których wiele zasłynęło cudami. Wszystkie te ikony były przedmiotem kulu wyznawców różnych wyznań chrześcijańskich, przede wszystkim zaś unitów i katolików.