This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 3.0 PL
© Copyright by Uniwersytet Warszawski Katedra Studiów Interkulturowych Europy
Środkowo-Wschodniej & individual articles to their Authors
doi: 10.32612/uw.2543618X.2019.pp.319-387
Przegląd Środkowo-Wschodni, 4, 2019
ISSN 2543-618X
eISSN 2545-1324
Nr art. 20190412
Data przesłania: 28.03.2018
Data akceptacji: 23.05.2018
Hubert Kuberski
Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk
h.kuberski@gmail.com
ORCiD: 0000-0003-0450-2537
SS-Sonderkommando Dirlewanger na okupowanych
terenach na Białorusi (marzec–grudzień 1942)*
Jednostka dowodzona przez Oskara-Paula Dirlewangera zasłynęła z licznych zbrodni
i barbarzyństw dokonanych na niebywałą skalę. Słowiańscy „Untermenschen” – Białorusini, Rosjanie, Polacy i Słowacy – stanowili część żołnierzy Dirlewangera. Przeznaczona
do walki z partyzantami jednostka Dirlewangera wkrótce została przemianowana
w „Bandenbekämpfung” (do walki z bandami) w celu podkreślenia upokorzenia wroga.
Jednostka ta brała czynny udział w licznych akcjach pacyfikacyjnych na terenie Polski,
Białorusi i Rosji, podczas których dopuszczano się licznych zbrodni i masakr na ludności
cywilnej. Na podstawie źródeł niemieckich i sowieckich artykuł ukazuje działalność tej
jednostki w roku 1942.
S ł o w a k l u c z o w e : II wojna światowa, Białoruś, okupacja, Oskar-Paul Dirlewanger
Służba Wilddiebkommando (tak też był określany oddział Dirlewangera) na spokojnym zapleczu w GG zakończyła się z początkiem 1942 r.
SS-Sdr.Kdo Dirlewanger przebywało do 25 stycznia 1942 r. w Lublinie.
Jego wycofanie miało nastąpić następnego dnia, o czym byli powiadoNiniejszy tekst powstał w wyniku realizacji projektu badawczego pt. „Studium
przypadku SS-Sonderkommando Dirlewanger – oddziały i jednostki obcokrajowców
w zmaganiach wojennych dwóch imperiów (III Rzeszy i ZSRR) w latach 1940–1945”,
nr UMO-2014/13/N/HS3/04429, finansowanego ze środków Narodowego Centrum
Nauki.
*
320
Wojna i okupacja
mieni SS-Gruf. Krüger i SS-Brigf. Globocnik. Jednocześnie osiągnięcie
nowego rejonu dyslokacji nastąpić miało 1 lutego wraz z całym uzbrojeniem i wyposażeniem na terenie podległym SS-Ogruf. Jeckelnowi.
SS-Gruf. Berger poinformował Dirlewangera o tym 16 stycznia, a potwierdził jedenaście dni później, SS-FHA zaś faktycznie i bezpośrednio zaczął od 9 lutego 1942 r. podlegać administracyjnie. Jednocześnie
dotychczasowa służba wpłynęła na awansowanie 8 lutego 1942 r. Dirlewangera do stopnia SS-Sturmbannführera d. R. der Waffen SS (z datą
wsteczną 9 listopada 1941 r.). Było to możliwe jeszcze dzięki sierpniowemu wnioskowi Globocnika, jeszcze przed diametralną zmianą relacji
między Austriakiem a Szwabem1.
Przed dyslokacją Wilddiebkommando „zgodnie z dyspozycją
z 28 stycznia 1942 r. Ab.t V/SS-Mot/2” zostały przydzielone z magazynu w Schröttersburgu (Płock): jeden samochód osobowy Ford, lekka
ciężarówka Opel, jedna średnia ciężarówka Tatra, 12 ciężkich motocykli
Zundapp oraz jedna średnia ciężarówka z Oranienburga zaplanowana
jako pojazd ciągnący kuchni polowej. Transport oddziału obejmował
jednego oficera, siedmiu podoficerów, 60 żołnierzów, 25 koni, jeden
samochód osobowy, trzy ciężarówki, kuchnię polową, pięć podwód,
dwoje sań, 13 motocykli z koszami – rozmieszczonych w trzech wagonach towarowych. W efekcie decyzji zapadłych w Berlinie Wilddieb-
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN), GK 151/11/dok prok, t. 43,
k. 125, doc. no-2921 – Der SSPF im Distrikt Lublin, Ha/Fu. Tgb.Nr. 996/41, Beförderung des SS-Standartenführers Dirlewanger, Hauptsturmführer d.R. zum Sturmbannführer d.R.; 05.08.1941; stenogram, t. 20 (Examination of Gottlob Berger, s. 6117);
Bundesarchiv-Militärarchiv (BA-MA), RS 3-36/8, k. 110 (SS-Führungshauptamt, Komandoamt der Waffen-SS, Abt. Ia, Tgb.Nr. 524/42, Sonderkommando „Dirlewanger”;
29.01.1942); RS 3-36/11b, k. 167 (Der Kommandeur der Sicherheitspolizei und. des
SD für den Distrikt Lublin – Fernschreibstelle [SS-Stubaf. Dirlewanger beim SS-und.
Polizeiführer, Lublin]; 16.01.1942): przy czym już w tym ostatnim dokumencie był
nazywany SS-Sturmbannführerem, a istnieje dokument mówiący o tym już 5 sierpnia
1940 r.; BA-MA, RS 3-36/11b, k. 175 (Der Kommandeur der Sicherheitspolizei im
Distrikt Lublin – Fernschreibstelle [An das Sonderkommando SS-Stubaf. Dr. Dirlewanger Lublin – ueber Hoeh. SS-u.Polizeifuehrer]; 27. 01.1942).
1
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
321
kommando zostało przerzucone transportem kolejowym przez Kowel
i Korosteń, trafiając 10 lutego do Mohylewa2. Oddział został zakwaterowany w dawnym szpitalu psychiatrycznym w mohylewskim parku
leśnym Piačerski3.
Z drugiej strony należy przywołać zeznania Jakowa Orłowa, który
wspominał rozmieszczenie sił niemieckich w Mohylewie i choć nie wymieniał z nazwy oddziału, to prawdopodobnie mogło to być SS-Sonderkommando Dirlewanger: „W budynku [mohylewskiego obwodowego]
ludowego komisariatu spraw wewnętrznych by umieszczony szpital
i niemieckie oddziały SS. One także zajmowały 100-mieszkaniowy
dom, położony niedalekow budynku NKWD”. Tymczasem partyzant
Kołobowy zeznawał jeszcze co innego: „4. Budynek byłego UNKWD
– ul. Lieninskaja 52. Rozmieścił się tam sztab jakiegoś oddziału wojskowego. [...] 5. Były dom mieszkalny współpracowników NKWD
(100 mieszkaniowy) ul. Lieninskaja 96. W obecnych czasach w pełni
2
BA-MA, RS 3-36/11b, k. 29 (Der Kommandeur der Sicherheitspolizei im Distrikt
Lublin – Fernschreibstelle, SS-FHA 160 4.2.42 140 = KG [An SS-Sonderkommando
Sturmbannführer Dirlewanger – Standortkommandantur Lublin]; 4.02.1942); k. 172
(Fernschreiben dringend [An Kommandoamt der Waffen SS, Abt. Ia]; b.d).
3
Na początku wojny niemiecko-sowieckiej w Mohylewskim republikańskim szpitalu psychiatrycznym było hospitalizowanych ponad 1200 pacjentów. Rozkaz SS-Hauptsturmführera (wg drugiej wersji zwykłego Dolmetschera) Adolfa Prieba z 23 sierpnia
1941 r. doprowadził do zabicia 700 pacjentów ze szpitala w doraźnie utworzonej komorze gazowej (oraz drugiej zainstalowanej na ciężarówce „Adler” – razem z pacjentami
zginął główny lekarz szpitala psychiatrycznego w Mohylewie, dr Meer Klipcan. Pozostałych 500 chorych psychicznie pacjentów zostało zastrzelonych w styczniu 1942 r.
Ich ciała zostały wywiezione i pochowane w rowach przeciwczołgowych pod Mohylewem – wieś Novaje Paškava i w lesie pod wsią Kazimiraŭka. W ten sposób Niemcy
„znaleźli miejsce” do zakwaterowania dla SS-Sdr.Kdo Dirlewanger, vide: А. Фридман,
И. Шендерович, Уничтожение пациентов Могилевской психолечебницы – путь
к созданию нового поколения «душегубок» [в:] История могилевского еврейства:
документы и люди. Кн. 2. Ч. 2, сост.: А. Литин, И. Шендерович, Могилев 2010,
с. 190–197; U. Winkler, G. Hohendorf, „Nun ist Mogiljow frei von Verrückten”. Die
Ermordung der Psychiatriepatient Innen in Mogilew 1941/42 [in:] B. Quinkert, P. Rauh,
U. Winkler (eds.), Krieg und Psychiatrie 1914–1950, Beiträge zur Geschichte des Nationalsozialismus, Göttingen 2010, s. 75–103.
322
Wojna i okupacja
zasiedlony niemieckimi oficerami”, co niestety nie przybliża nas do wyjaśnienia tej zagadki4.
Wilddiebkommando znalazło się pod taktyczną kontrolą Wyższego
Dowódcy Policji i SS Rosja-Środek (HSSPF „Rußland-Mitte”), SS-Obergruppenführera und General der Polizei Ericha von dem Bacha.
Ów niemiecki siepacz jako świadek w Norymberdze zapewniał, że
Dirlewanger był podporządkowany mu „około sześciu tygodni” (sic!) –
faktycznie Dirlewanger nieformalnie cały czas podlegał SS-HA i SS-Obergruppenführerowi Bergerowi5.
Tymczasem początkowo ten sam funkcjonariusz SS w randze SS-Obergruppenführera na stanowisku HSSPF für Heeresgruppe C podlegał dowodzącemu obszarem tyłowym H.Gr. „Mitte” o numerze „102”,
czyli (Befehlshaber der Rückwartigen Heeresgebiet 102), którym był
General der Infanterie, Max von Schenckendorff. Obaj dowódcy znali
się jeszcze z I wojny światowej, gdy ich relacje służbowe były podobnego rodzaju. Ci dwaj Niemcy, służąc na białoruskim zapleczu frontu
wschodniego, mieli zająć się masową eksterminacją i eksploatacją żydowskich, a wkrótce i słowiańskich Untermenschen – obaj też unikając
4
Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ), ф. 1450, воп. 2, спр. 1300,
арк. 120адв. (беседа с Орловым Яковoм Степановчeм; 23.03.1943); арк. 136 (из
беседы с партизанoм т. Колобовым o положении в гор. Могилеве; 9.12.1942).
5
Erich v.d. Bach miał poważne kłopoty z datami, starając się zawsze wybielić
przed obliczem sądu lub amerykańskich prokuratorów, stąd tylko „sześciotygodniowa” podległość Dirlewangera, a nie faktyczna, ponad 20-miesięczna. Druga wersja mówi o umieszczeniu w mohylewskim szpitalu niemieckiego lazaretu polowego
od 22 stycznia 1942, o czym wspominał A. Stiepanow, vide: AIPN BU, GK 151/11/
stenogram, t. 14 (Examination of Erich v.d. Bach, s. 4281); Anonim, Erinnerungen
an das SS-Sonderkommando „Dirlewanger”, Hrsg. Rolf Michaelis, Berlin 2011, s.
21; P. W. Blood, Hitler’s Bandit Hunters. The SS and the Nazi Occupation of Europe,
Washington D. C. 2006, p. 52–53, 62, 68–69 (po polsku: Siepacze Hitlera. Oddziały
specjalne SS do zwalczania partyzantki; redakcja wydawnictwa „Bellona” poddała
książkę kastracji merytorycznej – została pozbawiona niezwykle ważkich 40 stron
przypisów oraz przetłumaczona z licznymi błędami); Ch. Gerlach, Kalkulierte Morde.
Die deutsche Wirtschaft- und Vernichtungspolitik in Weißrussland 1941 bis 1944,
Hamburg 1999, s. 928; Д. Жуков, И. Ковтун, Охотники за партизанами. Бригада
Дирлевангера, Москва 2013, с. 78.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
323
odpowiedzialności prawnej za hekatombę ofiar na podległych sobie terenach6.
SS-Sonderkommando Dirlewanger znalazło się w Komisariacie Generalnym Białoruś pośród innych oddziałów niemieckiego Wehrmachtu,
policji i SS, wliczając w to cudzoziemski ochotniczy autorament. Warto
wspomnieć chociażby Sonderabteilungi kapitanów Giesego i Dietricha, łotewski 17. Lett.-Schutzmannsch.-Batl., francuski I., a wkrótce
i III. batalion LVF (działające oddzielnie) czy „niewinnie” wyglądające pododdziały NSKK, TN i OT. Ponadto Befehlshaber d.rück.Heeresgebietes Mitte, gen. von Schenckendorffowi były podporządkowane
cztery dywizje zabezpieczenia (201., 203., 221. i 286.). Wehrmacht reprezentowały Abwehrgruppe, rozmieszczone w każdym większym mieście okręgowym oraz oddziały Tajnej Policji Polowej (Geheime Feldpolizei – GFP lub Gefepo) i Żandarmerii Polowej (Feldgendarmerie),
z istniejących w 1942 r. 83 GFP, większość działało na zapleczu frontu
wschodniego. „Podporządkowanie [Wilddiebkommando strukturom
SS-HA. – H. K.] odnosiło się do rekrutacji, wyposażenia, uzbrojenia,
dostaw i wszystkiego, co żołnierze potrzebują, z wyjątkiem amunicji,
którą otrzymywali z Wehrmachtu” – odpowiadał von dem Bach w trakcie Trybunału Norymberskiego na pytania obrońcy Bergera, dr. Fröschmanna7.
6
M. Berenbaum, A. J. Peck, The Holocaust and History. The Known, the Unknown, the Disputed, and the Reexamined, Washington, Bloomington, Indianapolis
2004, p. 276–277; A. Munoz, O. Romanko, Hitler’s White Russians: Collaboration,
Extermination and Anti-Partisan Warfare in Byelorussia, 1941–1944, Bayside 2003,
p. 22.
7
Szefem sztabu w Befehlshaber d.rück.Heeresgebietes Mitte był Oberstleutnant
Friedrich Rübesamen. Kierował on do walki, między innymi batalion I./IR 638 powstał w grudniu 1941 r. z połączenia dwóch batalionów LVF, zaś III. batalion był
od grudnia 1941 r. do lutego 1942 r. trenowany w Heidelager w GG i trafił jako
uzupełnienie do 221. Dywizji Zabezpieczenia. Około dwustu ochotników stanowili
północnoafrykańscy Arabowie, vide: Archiwum Akt Nowych (AAN), T-175, rol. 220,
kl. 2758080 (Der HSSPF Rußland Mitte, Dienststellen, 11.03.1942); AIPN BU, GK
151/11/ stenogram, t. 14 (Examination of Erich v.d. Bach, s. 4300–4301); BA-MA,
RH 22/228, k. 13–58, szcz. 14, 28 (Kriegsrangliste der Offiziere, Sanitäts- und Vete-
324
Wojna i okupacja
Pierwszymi zadaniami dla SS-Sonderkommando Dirlewanwager
były funkcje wartownicze i strażnicze w Mohylewie. Szczególnie że
pod jego nadzorem znajdowały się resztki getta mohylewskiego po październikowych egzekucjach przeprowadzonych przez Polizei Regiment
„Mitte”. Nie wiemy nic o udziale podwładnych Dirlewangera w ostatnich zbrodniach mohylewskich Żydów, które miały miejsce w dniach
6–30 marca 1942 r., gdy pod miastem zostało zabitych 1551 Żydów
i 33 Romów (w tym czasie SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger walczyło po raz
pierwszy z partyzantami sowieckimi). Ponadto doszło 26 maja 1942 r.
do przewiezienia 400 Żydów ze Słonima do Mohylewa. W tym samym
miesiącu doszło do zamordowania 30 Żydów w mohylewskim areszcie.
Wiemy natomiast o ich służbie w getcie, o czym wspominał anonimowy
żołnierzy: „W domach getta nie było elektryczności. Tam zawsze było
ciemno i ponuro. Okna były często zasłonięte, zabite, okien nie było.
Wewnątrz paliły się woskowe i tłuste świece. Przestrzeń życiowa była
ograniczona i ciasna. [Tam] gdzie mogło rozmieścić się ośmiu ludzi,
żyło 10 lub 20. Kiedyś zaszliśmy z latarkami kieszonkowymi do pokoju
i odsunęliśmy zasłony, kolbami karabinów wybiliśmy tablice przybite
do okien i zobaczyliśmy przestraszone twarze. W związku z rezygnacją
z higieny wnętrza pomieszczeń strasznie pachniały. [...] W ramach poszukiwań nigdy nie strzelaliśmy, ani nikogo nie zabiliśmy. Pamiętam,
że członek naszego kommando [oddziału] niejednokrotnie strzelał do
ludzi. [...] Nie uwierzycie, jeśli powiem, że niektórzy Żydzi w czasie
obław uciekali w tym celu, aby ukryć cenne przedmioty. Myślę, że dla
nich, ozdoby biżuteryjne lub jakiekolwiek dzieła sztuki były ważniejsze, niż cokolwiek do zjedzenia”8.
rinäroffiziere und ob. Beamtes des Stabes Befehlshaber d.rück.Heeresgebietes Mitte,
Stand:25.1.42); R. Forbes, For Europe. The French Volunteers of the Waffen SS,
Solihull 2006, p. 123–125; H. Heer, Vernichtungskrieg Verbrecken der Wehrmacht
1941–1944, Hamburg 1995, s. 346; A. Munoz, O. Romanko, op. cit., p. 22–23.
8
Anonim, op. cit., s. 22; И. Шендерович, Хроника уничтожения евреев Могилева [в:] История могилевского..., с. 202.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
325
Wilddiebkommando wyruszyło na pierwszy bój z sowieckimi partyzantami w białoruskich lasach pomiędzy Baranowiczami, Orszą,
Mołodecznem i Bobrujskiem. Komunistyczna guerrilla rozpoczęła wiosną 1942 r. konsolidowanie szeregów przed poważniejszą aktywizacją
swych działań na zapleczu H. Gr. „Mitte” po zniszczeniu pierwszych
oddziałów partyzanckich. Niemiecka odpowiedź była dopiero początkiem nieroztropnej i represyjnej polityki, jaką III Rzesza prowadziła
na Białorusi. Łącznie Niemcy przeprowadzili czterdzieści trzy krwawe
operacje przeciwpartyzanckie w okresie swej bezwzględnej okupacji
ziem białoruskich. W połowie z nich brali udział podkomendni Dirlewangera, mając na swoim sumieniu dziesiątki tysięcy ofiar. Żaden z niemieckich i austriackich zbrodniarzy wojennych nie poniósł po wojnie
najmniejszej kary za zbrodnie popełnione na Białorusi9.
Dirlewanger nadal folgował swoim upodobaniom po przeniesieniu
na Białoruś, o czym donosił raport Kripo, wspominany przez cytowanego już Erwina Walsera: „W Mohylewie – stałem właśnie na podwórzu domostwa – gdy pewnego dnia przyszło trzech funkcjonariuszy
SD, którzy zażądali żydowskich dziewczyn od Dirlewangera. Słyszałem tę rozmowę, ponieważ odbywała się na zewnątrz. Dirlewanger odrzucił żądania w arogancki sposób, tak że SD wróciła z niczym. Miał
on dobry powód, żeby nie pozwolić, aby te trzy-cztery dziewczyny
wpadły w ręce SD, ponieważ mogłyby oskarżyć go najpoważniejsze
przestępstwa. Chodziło nie tylko o to, że utrzymywał z nimi kontakty
płciowe, ale również, że nasze zaopatrzenie (papierosy, wódka, etc.)
pozwalał sprzedawać przez nie i zarabiać na tym. Następnego dnia na
rozkaz Dirlewangera dziewczyny zostały w wywiezione samochodem
i po drodze zastrzelone w lesie przez członków SS-Sonderkommando.
[...] Dirlewanger zorganizował sobie prawdziwy harem, składający się
z 5–6 młodych kobiet (Rosjanek [lub Białorusinek – H. K.]) w wieku
B. Musiał, Sowieccy partyzanci 1941–1944. Mity i rzeczywistość, Poznań 2014,
s. 84–88; R. Michaelis, Der Weg zur 36. Waffen-Grenadier-Division der SS, Rodgau
1991, s. 25.
9
326
Wojna i okupacja
od 14 do 18 lat podczas naszych działań w Rosji. Najczęściej wyszukiwał sobie młode dziewczyny podczas lub po akcjach, gdy ludność była
stłoczona”10.
Pierwsze lokalne pacyfikacje
Debiut SS-Sonderbataillon Dirlewanger na froncie walki z partyznatami miał miejsce w dniach 2-28 marca 1942 r. w rejonie Osipowicz i Kliczewa, czyli pod Bobrujskiem. Na początek zostało utworzonych kilka
grup rozpoznawczych, które wyjeżdżały na saniach w rejony aktywności partyzanckiej. Wilddiebkommando było podporządkowane pułkowi
policyjnemu „Mitte” pod dowództwem pułkownika policji Waltera
Schimany11. Najpierw podwładni Dirlewangera prowadzili 2–10 marca
działania na północny wschód od Osipowicz. Sam dowódca poprowadził atak na obóz partyzancki pod wsią Lapičy, rozbił jeden z oddziałów
partyzanckich i zdobył liczne trofea wojenne. SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger
prowadziło 12 marca ciężkie walki z partyzantami (Partisanenkämpfe)
w rejonie Kliczewa, zabijając 24 przeciwników, a tracąc po jednym rannym i zaginionym12.
Jak zeznawał komisarz Kliczewskiego Centrum Operacyjnego Iwan
Iwanow, koloryzując przed majorem GB Liwanowem: „Rok 1942 dla
partyzantów był rokiem złożonym dla prowadzenia walki z faszystami
[tzn. Niemcami. – H. K.] na tyłach. To [można] wyjaśnić przed wszyst10
AIPN, GK 151/11/stenogram, t. 26 (Cross-Examination of Erwin Walser by
Mr. Peterson, s. 8166).
11
Dowódcą Polizei-Regiment Mitte, sformowanego w czerwcu 1941 r., został
Oberst der Polizei Max Montua, którego zastąpił od stycznia do lipca 1942 r. Oberst
der Polizei Walter Schimana, vide: H. Langerbein, Hitler’s Death Squads: The Logic
of Mass Murder, College Station 2004, p. 140–144; http://www.axishistory.com/index.
php?id=7476 [dostęp: 20.11.2017].
12
Bundesarchiv Berlin (BAB), NS 33/362, k. 100 (Funkspruch, An RFSS, Kdo.–Stab
RFSS, Chef Orpo, Lagebericht; 13.03.1942); Anonim, op. cit., s. 23; F. L. MacLean, The
cruel hunters. SS-Sonderkommando Dirlewanger. Hitler’s most notorious anti-partisan
unit, Atglen 1998, p. 70; Д. Жуков, И. Ковтун, op. cit., с. 76–79.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
327
kim tym, że faszyści [narodowi socjaliści / Niemcy. – H. K.] zaczęli
rzucać do walki z partyzantami nie bataliony i pułki, jak oni robili to
w końcu 1941 r. i w początku 1942 r., a zaczęli rzucać całe dywizje do
18–20 tysięcy [ludzi. – H. K.]. Stąd przeciwko takiej sile partyzanci musieli zmienić swoją taktykę walki”13.
Wówczas doszło do przeformowania struktur wojskowych obszaru
tyłowego Grupy Armii „Mitte” i gen. von Schenckendorff został mianowany „Die Kommandierende Generalder Sicherungstruppen und
Befehlshaber im Heeresgebiet Mitte”. Tymczasem jeszcze w trakcie
poprzedniego zaangażowania dotarła do SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger
pierwsza ocena nowego zwierzchnika, czyli p.o. HSSPF Russland-Mitte,
którym pod nieobecność von dem Bacha pozostawał SS-Brigadeführer
Carl Friedrich von Pückler-Burghauss. Niemiecki funkcjonariusz informował 23 marca 1942 r. Himmlera: „Batalion pod dowództwem Dirlewangera doskonale się zaprezentował. Ani jedna z dywizji nie mogłaby
takim z powodzeniem walczyć na tym trudnodostępnym i nieprzechodnim terenie”14.
Początek wiosny astronomicznej to czas skierowania oddziału Dirlewangera do rejonu kliczewskiego, gdzie zgromadziło się sześć-siedem
oddziałów partyzanckich, tworzących we wsi Usakina od 3 kwietnia
Kliczewskie Centrum Operacyjne. Lokalna struktura obejmowała „dowódczy” 208. oddział partyzancki im. Stalina, dowódcą był Władimir
Niczyporowicz, kliczewski (zwany 277.), dowódca Andriej Jurkowiec
oraz oddziały Wasilija Swistunowa (128.), Wasilija Syrcowa (620.),
13
НAРБ, ф. 1450, воп. 2, спр. 1300, арк. 111 (беседа с комиссаром Кличевскoгo
оперативнoгo центрa Ивановым Иванoм Григорьевичeм; 31.03.1943); Партизанские формирования Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь
1941 – июль 1944): краткие сведения об организационной структуре партизанских cоединений, бригад (полков), отрядов (батальонов) и их личном составе,
peд. A. Мaнaeнкoв и дp., Минcк 1983, с. 514.
14
AAN, T-175, rol. 18, kl. 2522454 (Abschrift. Der HSSPF Russland-Mitte, An
KmdStb RFSS, Betr.: SS-Sonderkommando Dirlewanger; 23.03.1942); BA-MA RH
22/230, k. 222–224 (Der Befehlshaber des rückw. Heeres-Gebietes Mitte, Ia Br.B.Nr.
1000/42, Korpsbefehl Nr. 98; 21.03.1942).
328
Wojna i okupacja
Wiktora Liwiencewa (752.), Gieorgija Kołbniewa (760.), niektórzy wliczają jeszcze Grigorija Pawłowa15.
Politruk Iwanow wyjaśniał śledczemu złożoność sytuacji: „Pomimo,
tego, że oddział pułkownika Niczyporowicza połączył się [z innymi oddziałami], ta organizacja była jeszcze niedostateczna, żeby prowadzić
walkę z faszystami [narodowymi socjalistami. – H. K.]. Po tym jak nawiązaliśmy [łączność] z Moskwą, dowództwo 208. oddziału napisało
wyczerpujący raport Sowietowi Wojennemu Frontu Zachodniego – generałowi pułkownikowi t[owarzyszowi] Żukowowi i członkowi Sowietu
Wojennego t[ow]. Bułganinowi. W tym raporcie były szczegółowo wyjaśnione działania na temat reorganizacji oddziałów partyzanckich i ich
dowództwa”16.
Następne dni, od 16 do 22 marca, oddział Dirlewangera spędził na
przeczesywaniu rejonu na południowy zachód od Mohylewa. Po dwóch
dniach przerwy część SS-Sdr.Kdo Dirlewanger wzięło 24–28 marca
udział w walkach w sąsiedztwie drogi Mohylew–Bobrujsk. Mimo że
był to marzec, to temperatura spadała do -40˚C. Partyzanci poczynali
sobie coraz śmielej – nie dość, że panowali nad większością kliczewszczyzny, to zaatakowali dwukrotnie sam Kliczew. Dwunastego marca
odparcie ataku było możliwe dzięki kontratakowi podwładnych Dirlewangera, który ponadto dwa dni później zorganizował nękanie partyzantów, zakończone szturmem wsi Usochi. Ale odpowiedzią partyzantów było ponowne zaatakowanie 20 marca i zablokowanie Kliczewa.
Dwunastogodzinne walki doprowadziły do zdobycia miasteczka przez
partyzantów17.
НAРБ, ф. 1450, воп. 2, спр. 1251, арк. 203 (докладная записка начальникy
Белорусского штаба партизанского движения тов. Калининy, lipiec 1944); Партизанские формирования..., с. 52.
16
НAРБ, ф. 1450, воп. 2, спр. 1300, арк. 111.
17
BA-MA, RS 3-36/4, k. 77 (SS-Sonderkommando Dirlewanger, Am HSSPF Russland Mitte; 22.03.1942); H.-P. Klausch, Antifaschisten in SS-Uniform. Schicksal und
Widerstand der deutschen politischen KZ-Häftlingen Zuchthaus- und Werhmachtsgefangenen in der SS-Sonderformation Dirlewanger, Bremen 1993, s. 59–60; Д. Жуков,
И. Ковтун, op. cit., с. 81–82.
15
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
329
Przed kolejną operacją pacyfikacyjną dotarła do SS-Sonderkommando Dirlewanger informacja o dekrecie Hitlera z 2 kwietnia 1942 r.
o szansie amnestii dla ukaranych po wykazaniu się w oddziale dyscyplinarnym na froncie. Rehabiltacja była możliwa po wykazaniu się w walce,
udokumentowanymi ranami lub otrzymaniem Krzyża Żelaznego II klasy.
Nowym zadaniem ludzi Dirlewangera było zwalczanie komunistycznej
guerrilli pomiędzy rzekami Druć i Berezyna, co trwało od 2 do 15 kwietnia. Ten oddział kłusowników, przemienionych w myśliwych tropiących
partyzantów, odznaczył się dużą skutecznością w trudno dostępnych,
podmokłych lasach pomiędzy miejscowościami Ludčycy a Čačevičy.
Poza pododdziałami Wehrmachtu, w walkach uczestniczyli podwładni
Dirlewangera – skutecznie tropili partyzantów – 5 kwietnia we wsi
Razvadava, dzień później w pobliskich wsiach. Niemcom nie udało
się zniszczyć partyzantów do końca we wsi Razvadava, gdzie zginęło
30 partyzantów z 208. pułku oraz dowódcy oddziałów Syrcow i Kołbniew, ani we wsi Bacevičy, gdzie walczyli do 7 kwietnia18.
Sam Dirlewanger uczestniczył w walkach – szczególnie od 7 do
15 kwietnia o wieś Čačevičy. Nastawiał do większego wysiłku swoich
podkomendnych, widzących, że ich dowódca nie siedzi w ciepłej chacie
przy radiostacji. Zagrzewał ich poszukiwań słowami: „Obozu wroga nie
znajdziesz, jeśli chodzisz po wygodnych i wydeptanych tropach [śladach]. Trzeba obłazić całe błota”. Kłusownicy organizowali zasadzki
na partyzantów. SS-Sdr.Kmd. Dirlewanger liczyło 250 ludzi i miało na
stanie osiemnaście rkm MG-34, sześć lekkich 50 mm moździerzy i dwa
średnie 81 mm moździerze, dwa lekkie 75 mm armaty piechoty, cztery
KWK (w tym dwie 20 mm armaty przeciwlotnicze). Było wspierane
przez dwa rozpoznawcze samochody pancerne, sześć lekkich czołgów
zdobycznych. Ponadto posiadało jedną radiostację 130 W, trzy radio-
18
НAРБ, ф. 1450, воп. 2, спр. 1251, арк. 204 (докладная записка начальникy
Белорусского штаба партизанского движения тов. Калининy, lipiec 1944): SS-Sdr.
Kdo. Dirlewager określone jako „карательный отряд «CC»”; H.-P. Klausch, op. cit.,
s. 60; F. L. MacLean, op. cit., p. 71.
330
Wojna i okupacja
stacje 5 W, jeden odbiornik radiowy tornistrowy, piętnaście lekkich
samochodów terenowych, dwa Kübelwageny, dwa Volkswageny, trzy
kuchnie polowe i drobniejszy sprzęt. Ów sprzęt pozwolił na wykonanie 26 kwietnia oraz 3–5 maja rozpoznania bojem na obszarze tzw. kliczewskiego kraju partyzanckiego aka „bandyckiej republiki Usakina”,
co pozwoliło na opracowanie sztabowi HSSPF Russland-Mitte nowej
operacji przeciwpartyzanckiej19.
Wsparciem dla oddziałów Kampfgruppe Schimana było wykorzystanie od maja do poszukiwań kolejnych celów karnych pacyfikacji przydzielonego im samolotu rozpoznawczego Fiesler Fi-156 „Storch”. Wybór
celów był łatwy – tam, skąd go ostrzeliwali wrogowie, wskazywał cel
kolejnego uderzenia. Maj 1942 r. to czas powrotu SS-Obergruppenführera
von dem Bacha do roli „pana życia i śmierci” w Mohylewie, czyli HSSPF
Rußland-Mitte. Tymczasem ich bezpośredni przełożony, Erich von dem
Bach powrócił na tereny swojego zarządu i z powrotem objął 1 maja
1942 r. funkcję HSSPF. Ów postanowił oczyścić rejon na północno-wschód od Kliczewa, rozbić „zonę partyzancką” i spacyfikować obszar.
W ten sposób atak został poprowadzony na rejon wsi Usakina. Prowadzenie działań przeciwpartyzanckich przez Kampfgruppe „Schimana” rozpoczęło się 9 maja i trwało do 12 maja 1942 r. w składzie I./Polizeiregiment
Mitte (307. batalion policji jeszcze przed jego odesłaniem do Reichshof –
Rzeszów), który został wzmocniony przez trzy kompanie Wachbatailion
i dwie kompanii z Res.Pol.Bat. 11. Najpierw Niemcom udało się pierwszego dnia zlokalizować 1500–2000 partyzantów w rejonie Kliczewa, ale
rozgromienie partyzantów pod wsią Suša nie zakończyło się sukcesem.
Wówczas von dem Bach rozkazał przestać Binzowi atakować w rejonie
19
Dowódca określał jeszcze wówczas swój oddział jako „wojska walczące z partyzantami w odpowiednio trudnych okolicznościach” (Truppen zur Partisanenbekämpfung in schwierigem Gelände geeignet), vide: BAB, NS 33/362, k. 73 (Funkspruch, An
RFSS, Kdo.-Stab RFSS, Chef Orpo, Lagebericht; 11.04.1942); BA-MA, RS 3-36/4,
k. 5 (Tätigkeitsbericht des SS-Sonderkommandos Dirlewanger. Mai 1942; 2.06.1942);
H. Auerbach, Die Einheit Dirlewanger, „Vierteljahrshefte für Zeitgeshichte” 1962,
3 Heft, Juli, s. 253; H.-P. Klausch, op. cit., s. 59.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
331
wsi Vajevičy–Biorda i zająć pozycje pod wsią Čačevičy. Dowódca pułku
„Mitte” Schimana przejął od 10 maja 1942 r. kierownictwo i otrzymał
jako dodatkowe siły w postaci SS-Sonderkommando Dirlewanger i ukraińskiego batalionu. Wspomniane siły uczestniczyły w zwalczaniu partyzantów pod Sušą. Niemcy zlokalizowali pozycje partyzantów też pod
wsiami Usakina, Honča. Schimana przeniósł swój punkt dowodzenia do
wsi Doŭhaje. Oddział Dirlewangera z Ukraińcami zabezpieczali pierścień
okrążenia od kierunku wsi Dubna – Razvadava – Honča20.
Po falstarcie ataku, gdy policjanci zaatakowali świtem 12 maja opuszczoną wieś Razvadava, sam von dem Bach zdecydował o zaatakowaniu
wsi Usakina. Zdobycie wsi było kwestią czasu, ale wówczas problemy
zaczęły się pod wsią Suša, gdzie Schimana wezwał nawet wsparcie lotnicze do popołudniowego ataku batalionów dowodzonych przez Binza
i Dirlewanger. Oba oddziały wdarły się po godz. 18.00 do opuszczonej
wsi Suša, którą doszczętnie spalili – podobnie jak wieś Aĺchoŭka – po
czym wrócili o godz. 21.00 do wsi Doŭhaje. Celu operacji usakińskiej
czyli zniszczenia kliczewskich partyzantów nie udało się, gdyż wycofali
się w północno-zachodnim kierunku lesistych bagien Astravy Dulieby21.
Nawet zdobycze okazały się nad wyraz skąpe, bo ograniczające się do
jednego moździerza, jednego cekaemu i dwóch erkaemów. Wioski Usakina, Aĺchoŭka i Suša zostały zniszczone, a przy okazji około zabitych
500 mieszkańców wsi uznanych za wrogów. Straty policyjnej kampfgruppe to 10 zabitych i 23 rannych. Tymczasem w raporcie sowieckich
partyzantów walki „kończyły się zniszczeniem Niemców”22.
20
BA-MA, RS 3-36/4, k. 5 (Tätigkeitsbericht des SS-Sonderkommandos Dirlewanger. Mai 1942; 2.06.1942).
21
Astravy Dulieby – obszar leśnictw kirowskiego i koŭbczańskiego w większości
na terenie rejonu kliczewskiego. Sosnowe i brzozowe lasy zajmują po 3/4 błotnistego
terytorium zasilanego rzekami, vide: Туристская энциклопедия Беларуси, ред. И. И.
Пирожник, Минcк 2007, с. 421.
22
Aktywność partyzantki na Lubelszczyźnie wzrosła po oddelegowaniu Dirlewangera na Białoruś, jak donosił Krüger, który powiedział też: „jest to może ostrzeżenie,
że dzikim krajem nie można rządzić «w rękawiczkach», a myśl przewodnia SS-Sonderkommando Dirlewanger, że lepiej zastrzelić dwóch Polaków więcej niż jednego
332
Wojna i okupacja
W trakcie odpoczynku doszło do zasadzki na 10 km od wsi Čačevičy, w której zginęło 25 maja 1942 r. czterech żołnierzy SS-Sdr.Kdo.
Dirlewanger jadących ciężarówką Ford V8000 (SS-202419) z Bobrujska do Mohylewa – SS-Unterscharführer Werner Schmalkoke (Austriak z Osnabrück), SS-Scharführer Oswald Egger, SS-Sturmmann
Peter Gaertner oraz trzech żołnierzy z 740. plutonu ewakuacyjnego (Abschleppzug 740): Klemmer, Meissner i Maier – przeżył tylko SS-Rottenführer Wilhelm Voigt. Ciała zabitych zostały ograbione, co jeszcze
bardziej rozwścieczyło Niemców. Następnego dnia rozpoczęła się akcja
poszukiwawcza sprawców na północ od miejsca zasadzki, pomiędzy
wsiami Zbyšyn, Borki, Hrybaviec, Kokatava, Chrelieva i Ubalaccie. Po
dwóch dniach bezskutecznego tropienia, poszukiwanie przemieściło się
dalej na północ w rejon wsi Hrybava Slabada – Doŭhaje. Bezskuteczne
polowanie spowodowało wyładowanie zbrodniczej energii na rozstrzelaniu dwunastu mieszkańców wsi Hrybaviec oraz spalenie wraz z tą wsią
jeszcze wsi Kokatava. Dopiero 29 maja grupa tropiąca wzięła do niewoli
jednego „bandytę”, który zdradził miejsce rozlokowania obozu partyzanckiego w odległości 1 km na północ od wsi Razvadava. Niemcom nie
udało się zaskoczyć partyzantów, ale szybko złamali ich opór w obozie –
dodatkowo spalili pobliską wieś Razvadava, zabijając 60 mieszkańców.
Działania trwały do 31 maja, gdy żołnierze SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger
za mało, była słuszna”. Z drugiej strony Dirlewanger przybył do jeszcze stosukowo
spokojnego Generalnego Komisariatu Białoruś, co trwało do maja, a w jego zachodniej części do czerwca–lipca 1942 r., vide: AAN, T-354, rol. 649, kl. 354–355 (Tätigskeitbericht des SS Sonderkommando Dirlewanger, Mai 1942); Трагедия белорусских
деревень 1941–1944. Документы и материалы, peд. Н. Кириллова, В. Селеменев,
Минск, Москва 2011, с. 27–30: док. № 7 «Из донесения командира полицейского
полка „Центр” об итогах антипартизанской операции в районе Кличев – Суша,
16 мая 1942 г. Боевое донесение за период с 9 по 12 мая 1942 г.»; с. 36–38: док.
№ 11 «Из доклада командования 208-го партизанского отряда Могилевской области Военному совету Западного фронта о сожжении деревень немецкими оккупантами в Кличевском, Березинском, Кировском и Осиповичском районах, уничтожении их жителей и принятых партизанами мерах по спасению населения»;
W. Curilla, Die deutsche Ordnungspolizei und der Holocaust im Baltikum und in Weißrußland 1941–1944, Paderborn 2006, s. 508, 707; Д. Жуков, И. Ковтун, op. cit., с. 83.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
333
spalili 21 domów za wsią Padhorje, które wg Niemców „z całą pewnością oferowały zakwaterowanie [«]bandytom[»]”. To za wiosenne walki
Dirlewanger został powtórnie odznaczony Krzyżem Żelaznym II klasy
(1939 Spange zum 1914 Eisernes Kreuz II. Klasse). Od tego momentu
jego oddział zaczął występować też pod nazwą SS-Sonderbataillon Dirlewanger23.
Już pierwsze walki z partyzantami spowodowały straty i wymusiły
na dowódcy starania w SS-HA o ich wyrównanie. Wysiłki Dirlewangera
wspierali SS-Gruppenführer von Pückler-Burghauss i SS-Obergruppenführer von dem Bach. Od stycznia 1942 r. liczebność zdolnych do walki
zmniejszyła się ze 160 żołnierzy do 50–80 „kłusowników”, co oczywiście nie oznaczało wyłącznie strat bezpowrotnych. Po pacyfikacji „partyzanckiej republiki Usakina” do Wilddiebkommando trafiło 28 maja
pierwsze uzupełnienie w postaci wschodnioeuropejskich ochotników,
współpracujących z niemieckim narodowosocjalistycznym systemem
zarządu okupacyjnego. W stosunku do niemieckich podwładnych Dirlewangera, Rosjanie i Ukraińcy (bez przewin i wyroków dyscyplinarnych
lub karnych) stali drugim, równie ważnym źródłem uzupełnień dla rozbudowywanego SS-Sonderkommando Dirlewanger. Pierwszych było
jedenastu podoficerów i 49 żołnierzy z batalionu szkolnego Ukraińskiej
Policji Pomocniczej (Ukrainische-Schutzmannschafts-Ausbildungs-Bataillon), dowodzonego przez kapitana policji (Hauptmann der Schupo)
Großnera. Mimo przymiotnika „ukraiński” w oddziale służyli również
Białorusini i Rosjanie, których niedawnym wspólnym losem był koszmar niemieckiego obozu jenieckiego w Mohylewie, w tym Dulagu 185.
W ten sposób rozpoczął się proces wzmacniania oddziału cudzoziemskimi ochotnikami.
AAN, T-354, rol. 649, kl. 356 (Meldung: Partisanüberfall an 26 Mai, auf den LKW
Ford nr. SS-202419; 26.05.1942); BA-MA, RS 3-36/4, k. 5-5v (Tätigkeitsbericht des SS-Sonderkommandos Dirlewanger. Mai 1942; 2.06.1942); k. 6 (SS-Oscha Feiertag, FP 00512,
Einsatzbericht vom 25.5-31.5.42; 31.05.1942). (Niski stopień SS-Oberscharführera Heinza
Feiertaga nie powinien dziwić, gdyż przed degradacją i skierowaniem do SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger był on SS-Obersturmbannführerem). F. L. MacLean, op. cit., p. 73.
23
334
Wojna i okupacja
Później Ukrainer-Schutzmannschafts-Ausbildungs-Bataillon był od
lipca 1942 r. podporządkowany Pol.Rgt.2 Russland Mitte. Jako podoficer służył u Dirlewangera m. in. eks-sowiecki porucznik o ukraińskim
rodowodzie – Paweł Romanienko. Później dołączył Zugführer Rostisław Murawiow, który dosłużył się do stopnia Waffen-Sturmbannführera der SS w 30.Waffen-Grenadier-Division der SS (russische Nr. 2).
Liczba Ukraińców skierowanych do SS-Sonderbataillon Dirlewanger
wynosiła w końcu maja 1942 r., 31 lipca zaś 10 podoficerów i 43 szeregowców. Wśród nazwisk policjantów pojawiali się feldwebel Aleksandr
Radkowski, czy schutzmani Wasilij Jałynski, Aleksiej Stopczenko czy
Grabarowski24.
Wiosnę 1942 jako czas wzmocnienia oddziału wskazywał również
anonimowy podwładny Dirlewangera: „SS-Sonderkommando osiągnęła
liczebność batalionu po raz pierwszy wraz z dołączeniem dwóch kompanii, składających się z rosyjskich ochotników. Ukraińcy, którzy pojawili
się pierwsi, byli milsi. Wszyscy byli rekrutowani w obozach jenieckich
i wśród nich było wielu wysokich i blondynów. Prawdopodobnie pochodzili z zachodniej Ukrainy i część nawet mówiła po niemiecku. Rosjanie
byli niesympatyczni. Z wyłączeniem niektórych, większość z nich była
chytra i uzależniona od alkoholu. Oczywiście mieliśmy z tym problem
w naszych szeregach również, ale Rosjanie byli kompletnie poza kontrolą. Patrząc w tył, powiedziałbym, że większość z nich była szczęśliwa, że posiada władzę nad swoimi rodakami”25.
24
AAN, T-354, rol. 652, kl. 463 (Ukrainer-Schützmannschafts-Ausbildungs-Bataillon, Meldung an Chef des Stabes, Betr.: Abordnung von Ukrainern zum
Kdo.Dirlewanger; 28.05.1942); BA-MA, RS 3-36/20, k. 59 (SS-Sonderkommando
Dirlewanger, Bericht über die dem SS-Sonderkommando Dirlewanger zugeteilte
Ukrainer-Schutzmannschaft. Monat Juli 42; 31.07.1942); k. 64 (Der Höhere SS-und
Polizeiführer Russland-Mitte [An den Batl.-Kommandeur Ukr.Schutzm.Ausb.Batl.];
23.05.1942); D. Pohl, Die Herrschaft der Wehrmacht: Deutsche Militärbesatzung
und einheimische Bevölkerung in der Sowjetunion 1941-1944, Berlin 2009, s. 224–
225.
25
Anonim, op. cit., s. 30.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
335
SS-Sonderkommando Dirlwanger składało się od sierpnia 1942 r.
z trzech pododdziałów. Niemiecka (1.) kompania, dowodzona przez SS-Oberscharführera Heinza Feiertaga, liczyła tylko 40 „kłusowników”.
Druga „rosyjsko-ukraińska” (zwana też „Ukrainische Zug”) 57-osobowa grupa, wywodziła się ze wspomnianego Ukrainer-Schützmannschafts-Ausbildungs-Bataillon. Trzecim pododdziałem była rosyjsko-białoruska kompania Służby Porządkowej (Ordnungsdienst – OD),
którą dowodził Volksdeutsch August Bartschke vel Barczik, wcześniej
kierujący 200-osobowym oddziałów OD w rejonie kliczewskim. Po
rozbiciu policji pomocniczej w Kliczewsku i zabiciu jego zwierzchnika
Paszkiewicza, Volksdeutschowi udało się uciec do Mohylewa. Najpierw zajął się zreorganizowaniem mohylewskiego OD, a jednocześnie sztabie HSSPF Rußland-Mitte objął nowe stanowisko ds. „Fremdländische Schutzmannschaften”, które odzwierciedlało wzrastającą
liczebność i znaczenie oddziałów OD/Schuma w walce z partyzantami.
Początkowo podlegał kapitanowi policji (Hauptmann der Schupo) Dietrichowi, a następnie podporządkował się Dirlewangerowi. Inny Wolgadeutscher z Rostowa nad Donem SS-Schütze Robert Iskam został
tłumaczem, który już z 1 sierpnia awansował na Unterkorporala26.
W sierpniu liczba Ukraińców w SS-Sonderbataillon Dirlewanger
obejmowała jednego oficera – ekslejtnanta RKKA, pełniącego funkcję Zugführera Iwana Mielniczenkę (z OUN-B, który „awansował”
do stopnia SS-Hauptscharführera), 16 podoficerów i dwóch tłumaczy
oraz 38 Schutzmännerów. Gdy rozpoczynała się służba obcokrajowców u Dirlewangera, stanowili oni wówczas 15% jego podwładnych.
Ponadto oddział składał się 60% z kłusowników, 20% żołnierzy z za26
AAN, T-354, rol. 652, kl. 432 (Der HSSPF Russland Mitte, Beförderungsurkunde für Melnitschenko; 13.08.1942); BA-MA, RS 3-36/20, k. 36 (Dienststelle
F.P.Nr.00512, SS-Sonderkdo Dirlewanger, Stärkmeldung fremdländischer Schutzmannschaften; 24.08.1942); k. 62 (Der Höhere SS-und Polizeiführer Russland-Mitte.
Schutzmannschaften, Verfügung; 27.07.1942); J. Grzybowski, Pogoń między Orłem
Białym, Swastyką i Czerwoną Gwiazdą. Białoruski ruch niepodległościowy w latach
1939-1956, Warszawa 2011, s. 286; Д. Жуков, И. Ковтун, op. cit., с. 125–126.
336
Wojna i okupacja
rzutami dyscyplinarnymi oraz nadal 5% grupą podwładnych Dirlewangera (głównie kadra – funkcjonariusze i oficerowie z berlińskich urzędów SS) stanowili personel Waffen SS bez ciążących na nich zarzutów.
Dyscyplina w oddziale była rygorystyczna i surowa – ponadto wszyscy
włącznie z ochotnikami ukraińskimi (i rosyjskimi) podlegała jurysdykcji XVII Sądu SS i Policji (SS- und Polizeigerichte XVII – Minsk)
w wypadku Wilddiebkommando27.
Liczebność wschodnioeuropejskich ochotników, służących w szeregach SS-Sonderbataillon Dirlewanger, wzrastała od nieokreślonego
(u Klauscha) kontyngentu obejmującego w lecie „Sk.Di. und O.D. –
Gruppe Batschke”, aż do kompanii rosyjskiej z 230 podwładnymi
i 50 funkcjonariuszami ukraińskiego plutonu w października 1942 r.
U Ch. Ingrao ta liczba podskoczyła do 450 ochotników, u Auerbacha
zaś, opierającego się na meldunku z lipca 1942 r., osiągnęła już kompanię ukraińską i batalion rosyjskich „Hiwi”. Łącznie ochotnicy białoruscy, rosyjscy i ukraińscy w SS-Soderkommando Dirlewanger wzięli
udział w prawie 60 pacyfikacjach, głównie wymierzanych w białoruskie i rosyjskie wsie, a czasami uderzających też w sowieckich partyzantów28.
Dowódcy Wilddiebkommando przysługiwało prawo karania śmiercią, co było wyjątkiem wśród oficerów SS. „W oddziale promocji do
stopnia Oberfeldwebela [SS-Hauptscharführera czyli sierżanta sztabowego. – H. K.] mógł osobiście przeprowadzać dr. Dirlewanger” – zeznawał Walser w Norymberdze. Zwierzchnikiem Dirlewangera pozostawał
Gottlob Berger, który zapewniał oddziałowi rezerwy ludzkie (nowych
27
AAN, T-454, rol. 21, kl. 674-677 (Der Generalkommissar für Weissruthenien, IIc-Tgb.Nr. 329/42, An den Ostministerium, Bandenbewegung; 12.02.1942);
BA-MA, RS 3-36/20, k. 36 (Dienststelle F.P.Nr.00512, SS-Sonderkdo Dirlewanger,
Stärkmeldung fremdländischer Schutzmannschaften; 24.08.1942), k. 50 (Der Höhere
SS-und Polizeiführer Russland-Mitte. Schutzmannschaften, Unterstellung der Ukrainer-Schutzmannschaften unter die SS-und Pol. Gerichtsbarkeit; 30.07.1942): w dokumencie zostało wymienione „Komando Dierlewanger” (sic!).
28
H. Auerbach, op. cit., s. 253; H.-P. Klausch, op. cit., s. 64.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
337
ochotników), wyposażenie, uzbrojenie i zaopatrzenie we wszystko poza
amunicją – ta docierała z kwatermistrzostwa Wehrmachtu29.
Unternehmen „Potsdam”
Po powrocie do Mohylewa oddział Dirlewangera rozpoczął przygotowania do nowej pacyfikacji – Unternehmen „Potsdam” w rejonach
kliczewskim i kirowskim. SS-Sondereinheit Dirlewanger wspierał niemiecki 51. rezerwowy batalion policji (Reserve-Polizeibataillon 51)
i 122. batalionu policji oraz oddział podległy EK 8. Całość zwalczała
partyzantów, doszło do krwawych bojów, których kulminacją były wydarzenia z 15 czerwca 1942 r. Funkcjonariusze, policjanci i żołnierze
wspomnianych oddziałów niemieckich oraz ukraińsko-rosyjskiego
zamordowali we wsi Borki i okolicznych miejscowościach 1.741 białoruskich oraz żydowskich mieszkańców. Dwie wersje wyodrębniły
się – niemiecka wspominała o zaatakowaniu dwa dni wcześniej sztabu
Res.-Pol.Btl. 51 w zasadzce niedaleko Borek, w której zostało zabitych
16 policjantów niemieckich, a partyzanci dokonali tego z wyjątkowym
okrucieństwem. A dodatkowo „mściciele ludowi” napadli na pluton ze
122. batalionu, zabijając kolejnych pięciu Niemców. Tymczasem dowódca 277. oddziału partyzanckiego Siergiej Mazur raportował zabicie
7 czerwca „na szosie Mohylew – Bobrujsk [...] 47 oficerów (lotników)”,
zaś 16 czerwca „zniszczenie karnego oddziału esesowskiego – 55 ludzi,
w tym jednego majora, dwóch podporuczników”. Niemcy w odwecie
przygotowali „akcję uspokajającą”. Partyzanci sygnalizowali wdarcie
się Niemców do Borek, wymordowanie ludności za współpracę z „bolszewikami” i spalanie wsi. Kompanii zaś 277. oddziału partyzanckiego
lub też 752. oddziału udało się dopaść jedną z grup „esesowców” –
czyli zmienili kolejność z „braniem ich na bagnety”. Atak na wieś Borki
obejmowała zdobycie kilku posiołków: Zakryničča, Čyrvony Araty –
AIPN, GK 151/11/stenogram, t. 26 (Direct-Examination of Erwin Walser,
k. 8161); wyrok (GKBZN, Proces norymberski nr. 11, t. 2, k. 343–345).
29
338
Wojna i okupacja
w czym wzięły udział SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger z plutonem wschodnich ochotników, EK 8 dowodzone przez SS-Sturmbannführera Heinza
Richtera, pododdział rosyjskiej Kripo („rosyjskiej SD”) pod wodzą Andrieja Łazarenko i Andrieja Siemionowa z Mohylewa, pluton z Res.-Pol.Btl. 51 wspieranych transportowo przez kompanię NSKK30.
Meldunek Dirlewangera wspominał: „Wczorajsza operacja przeciw
Borkom przeszła bez kontaktu z przeciwnikiem. Zamieszkały punkt był
od razu okrążony i zdobyty. Lokalni mieszkańcy, którzy usiłowali uciekać byli rozstrzeliwani, przy czym troje z nich nosiło broń. W rezultacie
przeszukania ustalono, że wieś [jest] partyzancka. Mężczyzn prawie nie
było, mało koni i wozów. Zostało znalezionych siedem rosyjskich karabinów samopowtarzalnych, trzy granaty ręczne, amunicja, dwa pistolety. Mieszkańcy rozstrzelani, punkt zamieszkały spalony. [...] Rozstrzelano mieszkańców – 1112, plus SD zlikwidowała – 633. Wszystkich:
1745. Zastrzeleni przy próbie ucieczki – 282. Łączna liczba: 2027”31.
Niemcy zabijali mieszkańców w ich domach lub budynku szkoły –
we wsi Zakryničča zabili też policjantów OD z miejscowego posterunku
wraz z rodzinami.
Beznamiętny głos dowódcy niemieckich pacyfikatorów uzupełniła
19 marca 1948 r. przerażająca relacja Albina Vogla, który zeznawał, co
stało się w Borkach: „Wsie braliśmy w okrążenie. Nikogo nie wypuszczaliśmy i nie wpuszczaliśmy. Pola przeszukiwaliśmy i ludzi zganialiśmy do wsi. Następnego ranka około 6 rano wszystkich ludzi – to była
duża wieś, około 2500 ludzi – dzieci, kobiet, starców pognaliśmy do
czterech lub pięciu stodół. [...] Wówczas przybył Dirlewanger z 10 żołnierzami, oficerami i pozostałymi i rozkazał: „Natychmiast wszystkich
rozstrzelać”. Przed jedną ze stodół ustawił czterech funkcjonariuszy SD
z pistoletami maszynowymi. Stodoły otworzyli. Dirlewanger wydał koНAРБ, ф. 1450, воп. 4, спр. 110, арк. 2 (докладная записка командира
партизанского отряда № 277 Мазур Сергея Акимовичa; b.d.); W. Curilla, op. cit.,
s. 457, 708: wspomina o 5000 ofiarach we wsi Borki bez powołania się na źródło);
Ch. Gerlach, op. cit., s. 919-920; Д. Жуков, И. Ковтун, op. cit., с. 92–94, 120.
31
H.-P. Klausch, op. cit., s. 60.
30
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
339
mendę: «Otworzyć ogień!». W ludzką masę strzelali z pistoletów maszynowych, bez wyboru, i nie ważne, kto to był – dzieci, kobiety, starcy.
Było strasznie. Jak tylko kończyły się naboje, ładowaliśmy nowe łódki
nabojowe. Nikt nie celował. Wówczas stodoły zamknęli. Funkcjonariusze SD brali słomę ze strzechy i podpalali stodoły. To był najbardziej
straszny obraz w moim życiu, który kiedykolwiek widziałem. Nikt nie
mógł wyjść ze stodół, póki nie rozpadły się. A Dirlewanger z rosyjskim karabinem samopowtarzalnym [zdobycznym sowieckim SWT-40/
Selbstladegewehr 259(r). – H. K.] i jego sztab stali około 50 metrów od
stodół. Kiedy lekko- i ciężko ranni ludzi, zajęci płomieniami, próbowali
wydostać się na zewnątrz, oni prowadzili ostrzał w jego kierunku, Dirlewanger był w szpicy strzelców, nie odchodził, dopóki nikt nie pozostał
wśród żywych”.
Oczywiście na tym się skończyło, gdyż pododdział SS-Sdr.Kdo.
Dirlewanger (45 Niemców i 50 Ukraińców) z plutonem funkcjonariuszy SD w liczbie 2 oficerów i 19 podoficerów dzień później spalili
16 czerwca wsie Kabylianka i Chonava z pozostałymi tam 19 mieszkańcami. Następnie doszło do walki pod wsią Hluchskaja Sialiba.
W dniach 17–23 czerwca doszło do wymordowania 1120 chłopów
białoruskich i spalenia wsi Pierunova, Vilienka, Zabudnianskija Chutary, Niamki, Zbyšyn, Novy Haradok i Skačok. Niemcom do pacyfikacji wystarczał pojedynczy wystrzał z karabinu z lasu sąsiadującego
ze wsią32.
32
BA-MA, RS 3-36/4, k. 7 (SS-Sonderkommando Dirlewanger, F.P. 00512, [Dem
Höheren SS u.Polizeifüher Russland-Mitte]; 20.06.1942); k. 8–8v (SS-Sonderkommando Dirlewanger [Dem Höheren SS u.Polizeifüher Russland-Mitte] Meldung;
23.06.1942); Преступления немецко-фашистских оккупантов в Белоруссии
в 1941–1944 гг., pед. П. П. Липило, В. Ф. Романовский, Минск 1965, с. 36–37:
док. № 13 «Донесение командира особого батальона штурмбаннфюрера СС Дирлевангера высшему начальнику СС и полиции фон Готтбергу [sic! von dem Bachowi. – H. K.] о карательной экспедиции против жителей деревень, расположенных вдоль шоссейной дороги Могилев–Бобруйск» (23 июня 1942 г.); Ch. Gerlach,
op. cit., s. 899; H.-P. Klausch, op. cit., s. 62, 64.
340
Wojna i okupacja
Po jednym dniu wypoczynku SS-Sonderkommando Dirlewanger
została skierowana do rejonu bychowskiego. Oddział Dirlewangera
prowadził poszukiwania partyzantów w rejonie Starego Bychowa i wsi
Liubianka. Najpierw zamordowali 40 osób we wsi Haradziec. Straszniejsze konsekwencje poniosło 836 mieszkańców ze wsi Studzionka,
których rozstrzelali „dirlewangerowcy” i funkcjonariusze EK 8. Sama
wieś została spalona. Kolejnych pacyfikacji, połączonych z paleniem
wsi, Niemcy dokonali 26-30 czerwca 1942 r. we wsiach Navasiolki, Budzišča, Zakuccie, Malyja Bialievičy, Kuty33.
Unternehmen „Maikäfer”
Bezwzględne metody pacyfikacji Dirlewangera stały się nawet tematem spotkania rozmowy gen. von Schenckendorffa z SS-Ogruf. von
dem Bachem. Starzy przyjaciele szybko doszli do porozumienia, mimo
że dowódca obszaru tyłowego HGr Mitte miał za złe HSSPF Russland
Mitte fakt rozstrzeliwania rodzin partyzantów oraz wystąpił przeciw
„brutalnym aktom przemocy” („brutalen Gewaltmaßnahmen”). Mimo
zapowiedzi von dem Bach nie zrobił nic dla poprawy zachowań podległych sobie oddziałów policji i SS. Jednak aby schlebić gen. von
Schenckendorffowi, zaproponował mu zacieśnienie współpracy, której
efektem była Unternehmen „Maikäfer”, której celem miała być całkowita likwidacja kliczewskich partyzantów34.
Rozkazem gen. von Schenckendorffa sztab 203. Dywizji Zabezpieczenia przygotował założenia Unternehmen „Maikäfer”, mającej rozgrywać na obszarze rejonów bychowskiego, kirowskiego i kliczewskiego.
33
W. Currilla, op. cit., s. 457, 708; Ch. Gerlach, op. cit., s. 844–845, 889; Истребление евреев в Глубоком и других местечках. Из материалов М. и Г. Раяк
[в:] Черная книга о злодейском повсеместном убийстве евреев немецко-фашистскими захватчиками во временно-оккупированных районах Cоветского Cоюза
и в лагерях уничтожения Польши во время войны 1941–1945 гг., ред. B. Гроссман, И. Оренбург, Jerusalem 1980, с. 170–171.
34
Ch. Gerlach, op. cit., s. 920-921.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
341
Działania przeciwpartyzanckie miały przeprowadzić dwubatalionowy
608. pułk zabezpieczenia Oberstleutnanta Kurta von Seydlitz-Kurzbacha (który dowodził też całą operacją do 9 lipca 1942, a po nim Oberst Willy Schmidt), jeden z batalionów 286. Dywizji Zabezpieczenia,
SS-Sonderbataillon Dirlewanger, Kosaken Abteilung 600. oraz pododdziały z Sonderstab Hohlfeld bei Kommando Sicherungs-Division 203
później przemianowanego na Ost-Ersatz-Regiment Mitte (w jego skład
wchodziły bataliony „Berezina” i „Dniepr” oraz Ordnungsdienst)35. Ich
przeciwnikiem było 1700 partyzantów, tworzących kilka oddziałów
partyzanckich: 208. im. Stalina – dowódca Władimir Niczyporowicz,
komisarz polityczny Konstantin Jakowlew; 152. – Michaił Grican, Michaił Mironowicz; 277. – Siergiej Mazur, Ignat Izoch; 278. – Nikołaj
Kniga, Aleksiej Łatyszew; 537. – Stiepan Swirid, Gierasim Komar; 620.
im. Czapajewa – Makiej Michołap, Gieorgij Chramowicz i 760. – Grigorij Pieriestienko, Wasilij Michajłow36.
Wspomniany politruk Iwanow tak opisywał operację „Maikäfer”:
„Po bojach Niemcy szubko zmienili swoją taktykę w walce z partyzantami, zaczęli rzucać potężniejsze siły i to zaczęło się od lipca 1942 r.
Według danych naszego rozpoznania, a była ona głęboka na 40–50 kilometrów, Niemcy przygotowywali ześrodkowanie sił i okrążenie lasów
berezyńskich, kliczewskich, białynickich, kirowskich do samych pierunowskich lasów. Potem okazało się, że było rzuconych 22 tysiące Niemców i zdrajców [faktycznie było 7–8 batalionów, liczących do 3500 pacyfikatorów. – H. K.] przeciw 2,5 tysiącom partyzantów. W tej operacji
niezwykle dużą rolę odgrywał pułkownik Niczyporowicz. W takiej napiętej sytuacji, nie mając łączności z Moskwą, w poszukiwaniu spo35
BA-MA, RH 22/232, k. 3v (Der Befehlshaber des rückwärtiges Heeresgebiet Mitte,
Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag: 1.7.42-2.7.42); С. Дробязко, Под знаменами
врага. Антисоветские формирования в составе германских вооруженных сил.
1941–1945 гг., Мocквa 2004, с. 525, 532–533; G. Tessin, Verbände und Truppen der
deutschen Wehrmacht und Waffen SS 1939–1945, Osnabrück 1973, Band 8, s. 12.
36
Партизанские формирования..., с. 91, 522, 526, 531, 538, 544, 584–585,
619–620.
342
Wojna i okupacja
sobu zabezpieczenia ludzi, pułkownik Niczyporowicz zaczął przerabiać
wspólnie ze sztabem i dowództwem plan operacji”37.
Niemcy sformowali doraźne grupy bojowe w celu przeprowadzenia
Unternehmen „Maikäfer”. W skład pierwszej wchodził batalion „Berezina” oraz Ordnungsdienst, które uderzały z rejonu Kirowska – podstawy
wyjściowe we wsiach Pacava Slabada i Vily do ataku na północ. Obok
nich druga grupa (batalion Sich.-Rgt. 608) uderzała na zachód spod wsi
Haradziec i Achocičy. Trzecią grupę tworzyły batalion Sich.-Rgt. 608
i SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger, która atakowała na Kliczew od Mohylewa
w kierunku południowym. W rezerwie znajdował się batalion „Dniepr”,
który podążał za trzecią kampfgruppe. Ich celem było zniszczenia zgrupowania Kliczewskiego centrum operacyjnego na południa od tego
miasteczka. Partyzanci nie zamierzali czekać na uderzenie – 537. i 620.
oddziały partyzanckie ostrzelali z artylerii Kirowsk i wprowadzając zamieszania w szeregi oddziałów, przygotowujących się do pacyfikacji.
Zmieniony plan uderzenia na partyzantów przewidywał atak pierwszej
kampfgruppe na wschód od Kirowska w obszar pomiędzy wsiami Kostryckaja Slabodka, Zapollie i Usochi.
Drugi związek miał atakować od północnego wschodu na wsie Pierasopnia, Vajevičy i Haradziec. Początkowo batalion „Berezina” zmusił
partyzantów z 277. i 278. oddziałów do wycofania się z wsi Pacava
Slabada, ale zaczęli stawiać opór pod Zapollie. Walki trwały do 4 lipca
i zmusiły ochotników rosyjskich do wycofania Wówczas zaatakowali
go partyzanci sowieccy z 537. i 760. oddziałów. Żołnierzom 608. pułku
udało się wyprzeć partyzantów ze wsi Bahdanaŭka, Achocičy i Haradziec. Równocześnie problemy zaczęły przy próbie zajęcia wsi Vajevičy, jak i samego Kliczewa, o które walki trwały do 9 lipca. Tymczasem SS-Sonderbataillon Dirlewanger początkowo był zajęty do 5 lipca
„oczyszczaniem” rejonów berezyńskiego, kliczewskiego i mohylewskiego. Ostatecznie partyzanci wycofali się na zachód ku Kliczewowi,
НAРБ, ф. 1450, воп. 2, спр. 1300, арк. 114 (беседа с комиссаром Кличевскoгo
оперативнoгo центрa Ивановым Иванoм Григорьевичeм; 31.03.1943).
37
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
343
choć 152. i 208. oddziały partyzanckie zastopowali batalion z Sich.
Div. 286 pod Peresopnią. Sukcesem partyzantów okazało się ostrzelanie
9 lipca samochodu osobowego w którym jechał Oberstleutnant von Seydlitz-Kurzbach. Niemiecki oficer zginął na miejscu. Tymczasem w meldunkach partyzanckiego plutonu lejtnanta Gorełki, Obstl. von Seydlitz-Kurzbach „awansował” do stopnia generała majora, a z nim zostało
zabitych 15 żołnierzy i dwóch oficerów38.
Następnie oddział został przerzucony pod wieś Vajevičy, gdzie podczas walk Dirlewanger został raniony 9 lipca w rękę. Łącznie w ciągu
pierwszych dziesięciu dni lipca spalili oni pięć wsi: Hrybava Slabada,
Maciejevičy, Halynka, Dulieby i Cieraboĺ. Oczywiście białoruskich wiosek nie oszczędzali też żołnierze niemieccy i policjanci rosyjscy, którzy
mają na koncie zniszczenie wsi Achocičy, Pacava Slabada, Kastryckaja
Slabodka, Kostryčy i Bahdanaŭka. Generał von Schenckendorff przewidział zakończenie walk na dni 10–13 lipca. Niemcom nie udało się zniszczyć partyzantów, nie dotarli nawet do Kliczewa, zatrzymując się we wsi
Bacevičy. Batalion „Berezina” poniósł duże straty, a jedyną zdobyczą
operacji „Maikäfer” okazało się 636 sztuk zwierząt gospodarskich. Efektem tych niepowodzeń było przygotowania nowej operacji39.
Unternehmen „Adler”
Druga połowa lipca upłynęła pod znakiem przygotowań i realizacji
kolejnej pacyfikacji – Unternehmen „Adler”, której rozkaz do wykonania został wydany 10 lipca 1942 r. Dotychczasowe siły wsparły oddziały
BA-MA, RH 22/232, k. 7v (Der Befehlshaber des rückwärtiges Heeresgebiet
Mitte, Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag 9.7.42); RS 3-36/20, k. 59 (SS-Sonderkommando Dirlewanger, Bericht über die dem SS-Sonderkommando Dirlewanger
zugeteilte Ukrainer-Schutzmannschaft. Monat Juli 42; 31.07.1942); НAРБ, ф. 1450,
воп. 4, спр. 110, арк. 2; Трагедия белорусских…, с. 45–46: док. № 14 «Из справки
Западного штаба партизанского движения о борьбе немецких оккупантов с партизанским движением в Кличевском и Березинском районах».
39
BA-MA, RH 22/232, k. 7v–8v (Der Befehlshaber des rückwärtiges Heeresgebiet
Mitte, Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag 9.7.42-13.7.42); B. Musiał, op. cit., s. 140.
38
344
Wojna i okupacja
policji i 286. Dywizji Zabezpieczania, które trafiły pod Kliczew oraz
inne siły. Cztery kampfgruppen miały rozegrać kolejne zmagania z partyzantami na obszarze między Bobrujskiem i Mohylewem. Większość
sił przypadała na dwie jednostki Wehrmachtu. W ramach 203. Dywizji
Zabezpieczenia działały Sich.-Btl. 473. (Major Mund) i Sich.-Btl. 642.
(Hauptmann von Hartmann), Kampf-Bataillon Dnjepr, Art.-Abt. 8
„Smolensk” i kommando GFP. Dowództwo 286. Dywizji Zabezpieczenia skierowało do walki Pol.-Btl. 134 (III./Pol.-Rgt 8), Sich.-Btl. 452,
Kos.-Btl. 102 (Kozacy majora Kononowa), Art.-Abt. 9 „Smolensk”,
Sdr.-Btl dr Knoblich oraz organiczny Panzerzug. HSSPF Russland
Mitte skierował do pacyfikacji Polizei-Regiment 2 (w składzie Res.Pol.-Btl. 11., 13. i Pol.-Btl. 22.), SS-Sdr.-Kdo. Dirlewanger oraz komando
SD z EK 8. W rezerwie znalazły się 1./leichte Flak-Abteilung 769 (v[erlegbar – półstała, bez własnego transportu]), 2./leichte Reserve-Flak-Abteilung 715 (o[rtsfest] – stacjonarna) z Flak-Regiment 35, Flak-Zug
(mot.) 6 oraz dwa czołgi lekkie (prawdopodobnie zdobyczne eks-polskie
czołgi 7 TP – Pzkpfw 731 /p/, znajdujące się na stanie Polizei-Panzer-Kompanie Mitte). Ponadto rosyjski batalion „Berezina” zastąpił batalion „Wolga” ze składu Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej – RNNA
(Русская национальная народная армия – PHHA). Siły pacyfikacyjnie
miały też zapewnione wsparcie lotnicze dwóch eskadr szkolno-bombowych: IV.Ergänzungsgruppe/ KG 1 „Hindenburg” ze Starego Bychowa
oraz IV.(Erg.)/ KG 51 „Edelweiss”, stacjonującej w Bobrujsku40.
Niemiecki kontrwywiad spodziewał się skoncentrowanych 2000–
5000 partyzantów na obszarze pomiędzy Białyniczami – Berezyną
– Starym Bychowem – Drucią – Kliczewem. Faktycznie w strefie
40
AIPN, GK 688/12, k. 138 (Gruppe Geheime Feldpolizei 723, Feldpost Nr. 40.110,
Tgb.-Nr. 181/42, Unterstellungs- und Standortveränderungen; Anlage 2 zum Tätigkeitsbericht für den Monat Juni 1942; 26.07.1942); k. 145 (Gru.GFP 723, FPN 40110, Tgb.Nr. 253/42, Unterstellungs- und Standortveränderungen; Anlage 2 zum Tätigkeitsbericht für den Monat Juli 1942; 26.07.1942); B. Musiał, op. cit., s. 141–142; A. Munoz,
O. Romanko, op. cit., p. 124–125; Д. Жуков, И. Ковтун, op. cit., с. 102–104; idem,
РННА. Bраг в советской форме, Москва 2012, с. 186.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
345
kliczewskiej było w lipcu 1942 r. około 4000 ludzi uzbrojonych w pistolety maszynowe i karabiny, a nawet w lekkie i ciężkie haubice, armaty przeciwpancerne, moździerzy i posiadających kontakt z „Wielką
ziemią”. Kliczewskiemu centrum operacyjnemu podlegało trzynaście
oddziałów partyzanckich: 61. – dowódca Grigorij Pawłow, komisarz
polityczny – Oganes Chaczatrian; 113. – Konstantin Biełousow, Zachar
Gaponow; 121. – Michaił Abramow, Osman Kasajew; 128. – W. Swistunow, M. Spieranski; 208. im. Stalina – W. Niczyporowicz, K. Jakowlew; 210. im. Stalina – Nikołaj Korolew, Aleksandr Szpienok; 277. –
S. Mazur, I. Izoch; 278. – N. Kniga, A. Łatyszew; 537. – S. Swirid,
G. Komar; 600. – Nikołaj Awierjanow, Wasilij Niekrasow; 620. im.
Czapajewa – M. Michołap, G. Chramowicz; 752. – Wiktor Liwiencew,
Dmitrij Lepioszkin i 760. – G. Pieriestienko, W. Michajłow41.
Generał major Richert zaplanował okrążenie i koncentryczne uderzenie z czterech stron, dzieląc działania na siedem etapów – co nie mogło
być zaskoczeniem dla partyzantów, którzy zignorowali poważnie zagrożenia. SS u. Polizei Kampfgruppe pod dowództwem Oberstleutnanta
der Schutzpolizei Alberta Buchmana (dowódcy Polizei-Regiment 14)
miała atakować od szosy Bobrujsk–Mohylew. Kampfgruppe z Sich.-Div. 203 (Major Kopf i Oberstleutnant von Geldern) – od zachodu czyli
od Bobrujska i Berezyny, zaś oddziały Sich.-Div. 286 nacierały od północy z rejonu Białynicz. Planem partyzantów było odpieranie ataków
niemieckich przy jednoczesnym przerwaniu pierścienia okrążenia42.
Po zranieniu Dirlewangera podczas operacji „Maikäfer” tymczasowym dowódcą SS-Sonderkommando Dirlewanger (Der Führer des SS-Sonderkommandos i.V.) został Hauptmann der Schutzpolizei Schell.
Druga wersja mówi o mianowaniu tymczasowym dowódcą Oberstleutnanta der Schutzpolizei Huberta Kölbingera. Do walk zostało skierowana
Партизанские формирования..., с. 514, 521–522, 528, 531, 544–545, 550–553,
555–556, 587–588.
42
BA-MA, RH 22/232, k. 10v-11v (Der Befehlshaber des rückwärtiges Heeresgebiet Mitte, Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag 15.7.42-16.7.42); B. Musiał,
op. cit., s. 142; Д. Жуков, И. Ковтун, РННА..., с. 188.
41
346
Wojna i okupacja
kompania, składająca się z 43 Niemców i 40 Ukraińców, którzy byli
wspierani przez samochód pancerny. Przed rozpoczęciem Unternehmen
„Adler” oddział brał udział w „oczyszczaniu” rejonów bychowskiego
i kirowskiego – od 11 do 20 lipca zajmowali się paleniem wiosek Vietranka, Dabuža, Tryliesina, Krasnica i Smalica w rejonie bychowskim.
Ta pierwsza wioska została spalona po natknięciu się na pułapkę przez
żołnierzy SS-Sonderkommando we wraku zestrzelonego samolotu.
Łącznie zginęło „trzech Ukraińców i jeden OD-Mann [podoficer Piotr
Ławrik i żołnierze Nikołaj Nowosilecki, Gawriło Gress, Władimir Krawczuk. – H. K.]”, a lekko ranny został SS-Untersturmführer Hunke i jeden
Ukrainiec. Ponadto Wilddiebkommando oczyszczało 15 lipca drogę Mohylew – Rohaczew oraz walczyło 17 lipca z partyzantami w pobliżu wsi
Ciejkavičy. Pod wsią Ciachcin był zaangażowany szwadron z Kos.-Abt.
102. Sam Dirlewanger przebywał wówczas na urlopie w lipcu i słał do
Bergera memoriały o stanie oddziału oraz jego potrzebach w białoruskiej
głuszy. Dirlewangera zaprzątała kwestia wzmocnienia jego oddziału
przez Ukraińców i Rosjan. W trakcie urlopu, otrzymawszy Odznakę za
Rany w Złocie (Verwundetenabzeichen in Gold), Dirlewanger zapowiedział 27 lipca swemu opiekunowi powrót do dowodzenia oddziałem43.
Równocześnie 20 lipca siły pacyfikacyjne przeszły do gwałtownego
ataku. Kampfgruppe Buchmann dwa dni walczyła w rejonie wsi Ciachcin, gdzie bronili się 113., 121. i 600. oddziały partyzanckie, które zoAAN, T-175, rol. 18, kl. 2522452-2522454 (Dr. O. Dirlewanger, SS-Stubaf,
Esslingen, An den Lieber [SS-]Grupenführer; 27.07.1942); BAB, NS 33/362, k. 44
(Funkspruch, An RFSS, über Kdo.-Stab RFSS, Chef Orpo, Lagebericht; 17. 07.1942);
BA-MA, RH 22/232, k. 11v (Der Befehlshaber des rückwärtiges Heeresgebiet Mitte,
Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag 17.7.42); RH 22/236, kl. 18–18v (Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlsh. im Heeresgeb. Mitte, Ia,
Tagesmeldung; 19.07.1942); RS 3-36/4, k. 14–15 (SS-Sonderkommando Dirlewanger,
Bericht über Einsatz am 19.7.42; 20.07.1942); k. 16 (SS-Sonderkommando Dirlewanger, Einsatzbericht vom 19.7.42; 20.07.1942); RS 3-36/20, k. 59 (SS-Sonderkommando
Dirlewanger, Bericht über die dem SS-Sonderkommando Dirlewanger zugeteilte
Ukrainer-Schutzmannschaft. Monat Juli 42; 31.07.1942), k. 64 (SS-Sonderkommando
Dirlewanger, Ausfall von Ukrainern beim SS-Sonderkommando; 27.07.1942).
43
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
347
stały zmuszone wycofać się za rzekę Druć. W dalszej fazie Niemcom
udało się okrążyć 121. oddział pomiędzy wsiami Piasčanka, Dubinka,
Ščehlica, gdzie zginął dowódca oddziału, Michaił Abramow – partyzanci zaś zgłaszali „zabicie 75 zdrajców i Niemców”. Kampfgruppe
z Sich.-Div. 203 z trudem przebiła się w rejonie wsi Liuboničy, Valosavičy, Slabada, Padliessie, zmuszając partyzantów do odwrotu za rzekę
Oĺsa ku wsi Usakina44.
Kampfgruppe z Sich.-Div. 286 miała kłopoty z trudnym podmokłym terenem, ale Niemcom udało się zapobiec wyrwaniu się 128., 277.
i 278. oddziałów partyzanckich z okrążenia przez drogę z Berezyny do
Białynicz. W efekcie operacji Niemcy okrążyli „ludowych mścicieli”
na obszarze bagien pomiędzy Kliczewem i wsiami Dulieby, Miažonka,
Dubna, Paplavy, Turčyloŭ, Hanarataŭ, Koŭbča. Ostatecznie tylko
620. oddziałowi udało się przebić z niemieckiego kordonu45. Jak wspominał żołnierz Dirlewangera: „Dopóki w blokowanym rejonie było
dużo lasów i błot, partyzantom udawało się przeskoczyć przez nasze
bojowe ugrupowanie w początkowych dniach. Właściwie można niemal
nazwać pojechaniem na polowanie. To było interesujące, że partyzanci
prawie nie walczyli z nami otwarcie, a w szczególności ograniczali się
do niewielkiego ostrzeliwania. Często brali swoje rzeczy i wycofywali
się do tego momentu, dopóki nie wpadali w okrążenie i wówczas przyjmowali bój. W większości przypadków to były resztki partyzanckich
BA-MA, RH 22/232, k. 13v-14v (Der Befehlshaber des rückwärtiges Heeresgebiet Mitte, Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag 20.7.42-22.7.42); RH 22/236,
kl. 20 (Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlsh. im Heeresgeb. Mitte, Ia, Tagesmeldung; 21.07.1942); kl. 22 (Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlsh. im Heeresgeb. Mitte, Ia, Tagesmeldung;
22.07.1942); НAРБ, ф. 1450, воп. 2, спр. 1252, арк. 220-220адв. (сведения o деятельности партизанского отряда, находящегося в Могилевскoй обл. БССР;
5.11.1942). Abramow miał zginąć dopiero 27 lipca wg partyzantów.
45
AIPN, GK 688/12, k. 140v-146v (Gru.GFP 723, FPN 40110, Tgb.-Nr. 253/42,
Tätigkeitsbericht für den Monat Juli 1942; 26.07.1942); Anonim, op. cit., s. 27;
B. Musiał, op. cit., s. 144; F. L. MacLean, op. cit., s. 75; Д. Жуков, И. Ковтун, Охотники..., с. 106, 108; idem, РННА…, с. 189–191.
44
348
Wojna i okupacja
oddziałów na [tym] obszarze. Przy okazji, wielu z nich – w wyjątkowych przypadkach – decydowały się na kroki ryzykowne. Skakali do
wody lub bagien i tam będąc, oddychali się przez rurki trzcinowe. Kiedy
przeszukiwaliśmy cywilów, nie znajdowaliśmy broni. Myślę, że partyzanci mieli wówczas wielkie trudności z zaopatrzeniem. Czasami wyrzucali swoje rzeczy do wody lub ukrywali gdzieś i maskowali się na
zwykłych cywilów. Część miała ważne dokumenty lub tylko stosowane
na innych obszarach. To tyko faktycznie pokazywało, że ci mieli ważne
dokumenty, mogli też być partyzantami”46.
Rzeczywiście zapasy amunicji, lekarstw, żywności kończyły się partyzantom. W rejonie wsi Usakina skoncentrowała się 24 lipca większa
część okrążonych oddziałów Kliczewskiego centrum operacyjnego,
obarczona dodatkowo kilkunastoma tysiącami (do 25 000) mieszkańców
wiosek – część z chłopów dołączyła do partyzantów. Wówczas Niemcy
rozpoczęli intensywny ostrzał artyleryjski i bombardowania lotnicze.
Morale spadły gwałtownie, rozpoczęły się dezercje. Część z byłych
partyzantów, którzy się poddawali, stawała się agentami Gefepo i SD.
Niemcy rozbili 30 lipca 80-osobowy grupę partyzancką, po czym zdecydowali się wysłać pismo do płk Niczyporowicza, zachęcając go do przejścia na ich stronę. W odpowiedzi dowódca 208. oddziału wezwał Sowiet
Wojenny Frontu Zachodniego o pomoc – samoloty zrzuciły pomoc, ale
część z niej wpadła w ręce niemieckie. Tymczasem odprawa dowódcza
postanowiła 1 sierpnia o przebiciu się. Na bazie dwóch kompanii płk Niczyporowicza powstała grupa uderzeniowa. Pierwsza próba przebicia się
następnej nocy się nie powiodła, ale 2/3 sierpnia partyzantom udało się
przełamać pozycje niemieckie pod wsią Razvadava za cenę poważnych
strat. „Ludowym mścicielom” udało się rozproszyć: 128. i 277. oddziały
skierowały się w rejon Borysowa, 208. oddział działał w rejonie kirowskim, bychowskim i skierował się na Witebszczyznę47.
Anonim, op. cit., s. 27.
BA-MA, RH 22/232, kl. 15v-22v (Der Befehlshaber des rückwärtiges Heeresgebiet Mitte, Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag 24.7.42-3.8.42); RH 22/236,
46
47
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
349
Operacja „Adler” pochłonęła od 15 lipca do 8 sierpnia 1942 r. – 1381
zabitych, 428 wziętych do niewoli – przy ówczesnych praktykach rozstrzeliwanych po przesuchaniu (co łącznie dawało 1809 ofiar niemieckiej pacyfikacji). Jednocześnie Niemcy zdobyli 12 pistoletów, 377 karabinów, 14 rkm, 7 ckm, 6 lekkich moździerzy, 7 ciężkich moździerzy
26 sztuk artylerii (9 armat ppanc, 5 armat plot, 4 armat polowych i 8 haubic). Niemcy stracili 25 zabitych, 64 rannych i 2 zaginionych. Niemcy
przeprowadzili pacyfikację „ogniem i mieczem”, paląc 30 wsi – przy
czym SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger zniszczył wsie Miažnoje, Michalioŭka,
Sialiec, Žerdzišča i Chrelieva. Niemcy zdobyli kilka obozów partyzanckich. Potem batalion Dirlewangera nie zaprzestawał ścigania urojonych
partyzantów, co wiązało się w dniach 7–14 sierpnia 1942 r. z kolejnym
niemieckim „czyszczeniem” na obszarze rejonów kliczewskiego i kirowskiego. Plonem kolejnego polowania było zniszczenie dwóch wsi:
Rudnia i Zielianica, niedaleko nieco wcześniej spalonej wsi Borki48.
Powód Niemcy znajdowali na Wschodzie zawsze szybko wg szeroko
wykorzystywanego od modelu eksterminacji z ofiarami, mordowanymi
w budynku: „Jeśli mieszkańcy protestowali słownie lub z użyciem przekl. 23–30 i 34 (Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlsh. im
Heeresgeb. Mitte, Ia, Tagesmeldung; 24.07-30.07, 3.08.1942); RS 3-36/4, k. 17–17v
(Sonderkdo. Dirlewanger, Bericht über am 26.7.42; 27.07.1942); RS 3-36/20, k. 59
(SS-Sonderkommando Dirlewanger, Bericht über die dem SS-Sonderkommando Dirlewanger zugeteilte Ukrainer-Schutzmannschaft. Monat Juli 42; 31.07.1942).
48
Ponadto Niemcy zdobyli 308 granatów, 1146 pocisków artyleryjskich i moździerzowych, a ponadto 216 koni i 87 wozów, 2839 sztuk bydła rogatego, 1065 skór
zwierzęcych, a nawet 10 rowerów, vide: BA-MA, RH 22/232, kl. 23v–26v (Der Befehlshaber des rückwärtiges Heeresgebiet Mitte, Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3
– Tag 3.8.42-8.8.42); RH 22/236, kl. 43 (Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlsh. im Heeresgeb. Mitte, Ia, Sondermeldung; 10.08.1942);
RS 3-36/4, k. 23-24 (Sich. Div. 286 „Kampfgruppe Adler”, Sonderbefehl; 7.08.1942):
mowa o 897 zabitych, 705 wziętych do niewoli; k. 25-26v (Sich.-Div. 286 „Kampfgruppe Adler” Abschlussbericht über Unternehmen „Adler”; 8.08.1942); k. 27 (Sich.Div. 286 „Kampfgruppe Adler” Anlage zu „Kampfgruppe Adler” – Aufstellung über
Eigen-, Feindverluste und Kampfbeute; 8.08.1942); B. Musiał, op. cit., s. 149–151;
W. Curilla, op. cit., s. 709–710; J. Turonek, Białoruś pod okupacją niemiecką, Warszawa 1993, s. 152; Д. Жуков, И. Ковтун, Охотники..., с. 111.
350
Wojna i okupacja
mocy, byli zabijani niezwłocznie w środku domu. W takich przypadkach legitymizacja [działań] nie miała jakiegokolwiek powodu. Pozostali byli okrążani, i albo rozstrzeliwani z karabinów maszynowych albo
zamykani w sklepie (często byłym kościele), który następnie zostawał
podpalony. Kilka granatów ręcznych wrzucaliśmy do środka, a potem
czekaliśmy, aby zobaczyć, jak ogień rozwijał się [zajmując budynek]”.
Tego typu pożary musiały być niejednokrotnie doświadczane podczas
koszmarów sennych uczestników pacyfikacji i masowych mordów –
o czym wspominają nieliczne relacje powojenne weteranów, choć nie
anonimowego podwładnego Dirlewangera49.
Ekscesy wojny zaplanowanej przez gen. von Schenckendorffa i SS-Obergruppenführera Ericha von dem Bacha były powszednim doświadczeniem dla Białorusinów, którym przynajmniej oficjalnie Niemcy
oferowali taryfę ulgową, choć nie odnosiło się to do wiosek „skażonych partizanszczyną”. Dwaj dowódcy z Wehrmachtu i SS zaplanowali
czternaście nowych operacji przeciwpartyzanckich. Mimo nowych razów niemieckich miejscowa ludność jednak pamiętała i musiała przeżyć
jeśli nie dwa w przypadku Kresów Wschodnich, to dwadzieścia lat na
sowieckiej Białorusi. Dlatego „[s]tosunek ludności do bolszewików był
wyraźnie nieżyczliwy, co do armii [niemieckiej. – H. K.] jednak wszyscy zgodnie zeznają, że nie uprawiała grabieży ani żadnych gwałtów.
O partyzantach sowieckich w powiecie [baranowickim] nie dużo wiedzą, choć zdarzają się od czasu do czasu”50.
Unternehmen „Greif”
Kolejne zaangażowanie w operację przeciwpartyzancką oddziału
Dirlewangera wiązało się z „oczyszczaniem” trójkąta Orsza–Smoleńsk–Witebsk, do którego rozkaz padł 14 sierpnia w związku z syAnonim, op. cit., s. 29.
AAN, 202/III/132, k. 11 (Relacja z aktualnego stanu rzeczy w powiecie baranowickim; czerwiec–sierpień 1942).
49
50
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
351
tuacją wymykającą się spod kontroli przez aktywnie działającą partyzantkę sowiecką51. SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger wzięło udział 16–24
sierpnia w Unternehmen „Greif” (Gryf) po obu stronach szosy i linii
kolejowej Orsza–Witebsk. Niemcy wystawili kampfgruppe wojskowo-policyjno-esesowską. W jej skład weszły Sich.-Rgt. 61 (bataliony zabezpieczenia: 285., 452. i 973.), jeden batalion francuskich ochotników (I./franz. I.R.638 – eks-LVF), dwa bataliony z LIX Armeekorps
General der Infanterie Kurta von der Chevallerie52. Grupę uderzeniową
HSSPF Russland Mitte stanowiły dwa pułki policji: 13. (bataliony 6.,
85. i 103.) – Obersta der Schutzpolizei Paula Worma i 14. (bataliony 51.,
122. i 313.) – Oberstleutnanta der Schutzpolizei Alberta Buchmanna
oraz Feldgendarmerieabt. 690. Dowódcy 14. pułku policji została podporządkowana bateria artylerii (9./A.R. Smolensk) i SD-Kommando53,
zaś Pol.-Rgt. 13. bateria artylerii (7./A.R. Smolensk). Do walki z partyzantami został skierowany jeden z batalionów RNNA – Sonderverband
Graukopf oraz SS-Sonderbataillon Dirlewanger, dowodzony przez SS-Hauptsturmführera Hansa-Georga Webera z SS-HA, przechodzącego
przeszkolenie („ostrzelanie”) bojowe na Białorusi54.
51
BA-MA, RS 3-36/4, k. 30-32 (Sich. Div. 286, Ic, nr. 335/42, Unternehmen
„Greif”; 14.08.1942).
52
Korpuśnymi oddziałami piechoty podległymi sztabowi LIX Armeekorps były
Pionier-Bataillon 183, Jagdkommando 4, Bau-Bataillon 415, Bau-Bataillon 416, 1./
Landesschützen-Bataillon 579, Infanterie-Regiment 251, vide: http://www.lexikonder-wehrmacht.de/Gliederungen/Korps/LIXKorps-R.htm [dostęp: 27.09.2017].
53
Typowe SD-Kommando/Teilkommando składało się z oficera w stopniach SS-Untersturmführera do SS-Hauptsturmführera, 2–3 podoficerów, 4–5 szeregowców
oraz 2–3 tłumaczy, pochodzących z ludności miejscowej. Całość była uzbrojona w 1–2
erkaemu, karabiny powtarzalne lub pistolety maszynowe, zaś oficerowie broń krótką.
Przykładowe składy osobowe przedstawiał dokument KdS Weissruthenien, odnoszący
się do innej lokalnej pacyfikacji, rozgrywającej się w trójkącie między Uzdą – Kopylem – Stołpcami, vide: BAB, R70-SU/145 k. 1-5, szcz. k. 3 (Der Kommandeur der
Sicherheitspolizei und des SD Weissruthenien, Einsatzbefehl; 5.06.1942).
54
BAB, NS 33/362, k. 33 (Funkspruch, An RFSS, Kdo.-Stab RFSS, Chef Orpo,
Lagebericht; 18.08.1942); BA-MA, RH 22/232, kl. 30v-31v (Der Befehlshaber des
rückwärtiges Heeresgebiet Mitte, Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag: 14.8.4216.8.42); Д. Жуков, И. Ковтун, РННА..., с. 194–195.
352
Wojna i okupacja
Był to coraz częstszy proces wśród berlińskich urzędników, którzy
pragnęli pochwalić się odznaczeniem EK II na piersi, co zauważał sarkastycznie anonim: „Kilka razy w 1942 r. przybyli do nas na sprawdzenie [gotowości bojowej. – H. K.] bardzo dziwni ludzie. Oni byli weteranami partii [narodowosocjalistycznej – NSDAP. – H. K.], tak zwanymi
«starymi bojownikami» [Alte Kämpfer], wśród który znalazł się funkcjonariusz Allgemeine-SS, ale służący w Wehrmachcie czy NSKK, czy
gdzieś indziej i zrobił coś złego. Potem przybywał do Dirlewangera
na probację. Wyglądały te rzeczy, tak, że oni służyli w swoim czasie
w sztabie. Głównie opowiadali historie, że byli gdzie indziej, albo na
kwaterze, albo poszli na patrol lub podejmowali inne niewielkie, często
pozbawione ryzyka zadania. Następnie Dirlewanger pisał raport o tym
jak odważni byli członkowie partii [NSDAP], uczestniczący w ciężkich
walkach z partyzantami i ci wracali [na miejsce poprzedniej służby]”55.
Partyzanci byli zgrupowani w brygadach i oddziałach Orszańskiej strefy partyzanckiej kierowanej przez Wasilija Bojko ps. „Tatuś”
(«Батя»), któremu podlegały Brygada Partyzancka „Wujka Kosti”
(бригадa «Дяди Кости») dowódca Konstantin Zasłonow ps. „Wujek Kostia” («Дядя Костя»), komisarz Ludwik Selicki; Boguszewska
BPart – Piotr Kiriłłow, Wiktor Manochin; BPart „Aleksieja” – Aleksieja
Danukałowa, Jefim Prochorenko i wydzielona z niej BPart K. Ziukowa
oraz samodzielny oddział partyzancki – dowódca Nikanor Talerko,
Jewdokim Mielnikow; samopart „Miecz” – Karp Siniakow, Jemielian
Striżakow; 1. samopart Smoleńskiej Bpart – Anatolij Sokołow, Pantelej Akimow oraz samopart Iwana Jacyny i samodz. smoleński opart
M. Antonienkowa. Wśród zablokowanych wyróżniał się oddział do zadań specjalnych NKWD ZSRS „Groźny” (Oтдельный отряд особого
назначения – OOOH НКВД СССР «Грозный») dowodzony przez lejt.
GB Fiodora Ozmitiela56.
Anonim, op. cit., s. 32.
Партизанские формирования..., с. 230, 248–249, 260–261, 325, 343–345,
368, 594.
55
56
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
353
Zgrupowanie partyzanckie rozlokowało się w masywie leśnym na
podmokłym terenie ograniczonym na zachodzie drogą Arechaŭsk –
Babinavičy, na północy linią Vychadcy (Białoruska SSR) – Cegielnia
(Rosyjska FSRR), na wschodzie Dragili (RFSRR) – Kisieli (RFSRR),
a na południu linią Piatryki (BSRR) – Asintorf (BSRR) – Arechaŭsk
(BSRR). Generał Richert postanowił zablokować cały rejon, ograniczać
stan posiadania partyzantów do bagien i tam ich zniszczyć57.
Działania w ramach Unternehmen „Greif” rozpoczęły się rankiem
16 sierpnia 1942, gdy do ataku uderzyły oddziały zabezpieczenia i policji. Natychmiast rozpoczęły się walki nad rzeczką Aĺšanką, której przez
trzy dni broniły brygady Zasłonowa i Ziukowa oraz oddziały Ozmitiela, Talerko i Jacyny. Niemcy atakujący z południa i wschodu odrzucili partyzantów do lasu Azierski, gdzie ich okrążyli. Skoncentrowany
ogień artylerii oraz pociągu pancernego, wspierającego Niemców z toru
kolejowego między stacjami Šuchaŭcy (BSRR) a Krasnoje (RFSRR)
spowodował zamieszania w szeregach partyzanckich. Tym łatwiej pacyfikatorom przyszło przełamanie pozycji „mścicieli ludowych” w rejonie jeziora Kazionnaje. Ostatkiem sił Zasłonow poprowadził atak
partyzantów i wyrwał 22 sierpnia z okrążenia część sowieckiej guerrilli ku jeziorze Ardyšava. Jednocześnie doszło do walk w rejonie lasu
Safijeŭski, gdzie niemieckie bataliony zabezpieczenia bezskutecznie
usiłowały przeszkodzić przekraczaniu szosy Witebsk–Orsza przez partyzantów. Tym udało się wkrótce przebić przez linię kolejową, sąsiadującą ze wspomnianą drogą, aż za Bahušeŭsk. Sowieckim „mścicielom
ludowym” udało się osiągnąć lasy adamowskie (10–15 km na wschód
od Sienna)58.
Д. Жуков, И. Ковтун, Охотники... с. 112-113; idem, РННА..., с. 196–197.
AAN, T-175, rol. 130, kl. 2657091-2657092 (Der RFSS, Meldung Nr. 1, Meldungen an den Führer über Bandenbekämpfung; 22.08.1942); BA-MA, RH 22/232,
kl. 32v-38v (Der Befehlshaber des rückwärtiges Heeresgebiet Mitte, Abteilung Ia,
Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag: 16.8.42-22.8.42); RH 22/236, kl. 51-55 (Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlsh. im Heeresgeb. Mitte, Ia,
Tagesmeldung; 18-22.08.1942); НAРБ, ф. 1450, воп. 2, спр. 1251, арк. 205 (до57
58
354
Wojna i okupacja
Dirlewanger meldował 19 sierpnia ciężkie walki z partyzantami
w nocy, 21–22 sierpnia zaś wspominał o wyeliminowaniu w rejonie
wsi Usakina 98 partyzantów oraz pochwyceniu 20 jeńców i sześciu dezerterów, gdy SS-Sdr.Btl. Dirlewanger stracił jednego zabitego i trzech
rannych w walkach pod wieś Usakina. Trzy dni później oddział rozpoczął, trwające do 28 sierpnia, przeczesywanie rejonu drogi do Rohaczewa – tylko od 23 do 27 sierpnia Niemcy zabili 60, wzięli do niewoli
36, a rozstrzelali (Erledigte) 47 partyzantów59. Anonim, służący u Dirlewangera zaobserwował: „W oczyszczaniu i patrolach rozpoznawczych
nieoczekiwanie zmagaliśmy się z partyzantami. Przy tym w większości
przypadków dochodziło do strzelaniny. Tak, jak w bliskim boju karabin
[powtarzalny] był nie zbyt efektywnym uzbrojeniem, my staraliśmy się
zdobyć sowieckie pistolety maszynowe. Amunicję do nich znajdowaliśmy w dostatecznie szybko – w obozach partyzanckich. Zdarzało się, że
partyzanci chowali amunicję w ziemi”60.
Niemcy i Austriacy, jak też Rosjanie z RNNA „masakrowali podludzi”
i nie okazywali litości kobietom, dzieciom i starcom podczas pacyfikacji,
co było pochodną barbarzyńskich rozkazów niemieckiego dowództwa.
кладная записка начальникy Белорусского штаба партизанского движения тов.
Калининy, lipiec 1944); Органы государственной безопасности СССР в Великой
Отечественной войне. Сборник документов. Т. 3. Кн. 2. От обороны к наступлению (1 июля – 31 декабря 1942 г.), Mocква 2003, с. 145–146: док. № 1054
«Донесение начальникa Центрального штаба партизанского движения П. К. Пономаренко в ЦК ВКП(б) о боевых действиях партизанской бригады под командованиeм командованием К. C. Заслоновa» (17.08.1942); Д. Жуков, И. Ковтун,
РННА..., с. 199–201.
59
AAN, T-354, rol. 649, kl. 312-313 (SS-Sdr.-Batl. Dirlewanger, Bericht über Einsatz des SS-Sonderkommandos am 21/22.8.42; 23.08.1942); BAB, NS 33/362, k. 24
(Funkspruch, An RFSS, Kdo.-Stab RFSS, Chef Orpo, Lagebericht; 28.08.1942); k. 25
(Funkspruch, An RFSS, Kdo.-Stab RFSS, Chef Orpo, Lagebericht; 26.08.1942); k. 26
(Funkspruch, An RFSS, Kdo.-Stab RFSS, Chef Orpo, Lagebericht; 25.08.1942); BAM, RH 22/236, kl. 56-60 (Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und
Befehlsh. im Heeresgeb. Mitte, Ia, Tagesmeldung; 23.08.1942–27.08.1942).
60
BA-MA, RS 3-36/3, k. 62 (SS-Sonderkommando, [Dem Hoheren SS und Polizeifuhrer Russland-Mitte]; 20.08.1942); Anonim, op. cit., s. 29.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
355
Podczas Unternehmen „Greif” liczba zamordowanych osiągnęła 1395
osób. Straty partyzantów oraz mieszkańców wsi objęły 800 ludzi, zaś 595
chłopów zostało porwanych jako „niewolnicza siła robocza” – podobnie
jak tysiące sztuk zwierząt gospodarskich. Z tego tylko oba pułki policji
zabiły 498 ludzi i wzięło do niewoli 123 partyzantów, tracąc 12 zabitych
i 16 rannych. Generał von Schenckendorff sygnalizował w raporcie zniszczenie 20 obozów partyzanckich, spalenie kilkunastu wsi oraz zdobycie
czołgu, trzech armat plot., min, materiałów wybuchowych61.
Początki „Bandenbekämpfung”
Walki z partyzantką zaczęły podlegać i być przenoszone w drugiej
połowie maja 1942 r. ze struktur Wehrmachtu do Wyższych Dowódców
Policji i SS, którym podlegały oddziały Orpo, SS oraz ochotniczych
Schuma/OD. Zainicjowały się kursy szkoleniowe dotyczące jeszcze
„Partisanenbekämpfung”, gdy w kursach przeprowadzanych pod egidą
SS-Ogruf. von dem Bacha, oficerowie Wehrmachtu prezentowali swoje
doświadczenia w walce z partyzantami. Przykładowo w szkoleniu przeprowdzanym od 21 do 24 maja 1942 r. brali udział dowódcy Pol.-Rgt.
Mitte, Res.-Pol.-Btl. 51. i 122., Pol.-Btl. 91., 134. i 111., Ukr.-Schuma
Btl. 201., SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger, SD Einsatzgruppe 8 oraz dowódca
Pol. Offz.-Schule Köpenick oraz Hptm. Dietrich oraz SS-Stubaf. Magill.
W wyniku zostało wypracowane szczegółowe „Doświadczenia i wska61
Niestety nie są znane relacje francuskich ochotników z „brudnej” wojny z partyzantami, gdyż na ogół nikt nie przyznawał się do brutalnych i bezlitosnych działań
przeciw cywilom na Białorusi. Lakoniczne raporty niemieckie wspominały o: (22.08)
362 zabitych i 62 jeńcach, (24.08.) zabiciu 98 partyzantów, 20 jeńcach i sześciu dezerterach, (26.08.) 7 zabitych i 10 jeńców, vide: AIPN, GK 688/12, k. 147(v)=-150(v)
(Gru.GFP 723, FPN 40110, Tgb.-Nr. 253/42, Tätigkeitsbericht für den Monat August
1942; 26.08.1942); BAB, NS 33/362, k. 22 (Funkspruch, An RFSS, Kdo.-Stab RFSS,
Chef Orpo, Lagemeldung; 31.08.1942); BA-MA, RH 22/236, kl. 64 (Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlshaber im Heeresgeb. Mitte, Ia,
Sondermeldung; 30.08.1942); W. Curilla, op. cit., s. 711; R. Forbes, op. cit., s. 128;
J. Turonek, op. cit., s. 152; Д. Жуков, И. Ковтун, Охотники..., с. 114–115.
356
Wojna i okupacja
zówki dotyczące walki partyzanckich”, obejmujące omówienie: organizacji wroga (skoczków spadochronowych i „band”), zarys i zadania
oraz tryb walki partyzantów, samego zwalczania partyzantów: uzbrojenie i zaopatrzenie w amunicję, dodatkowe siły i zaopatrzenia, pacyfikacje poprzez przeczesywanie. W dokumencie była mowa o podziale
sił na oddziały blokujące, pacyfikacyjne, rezerwowe, siły ewakuujące
ludność, a także Niemcy nie zapomnieli zabezpieczenie zdobytych obszarów – choć to jak miała pokazać praktyka nigdy nie było skutecznym
działaniem – mimo wprowadzenia taktyki „spalonej ziemi”62.
Proces przybrał na sile, gdy Niemcy rozpoczęli planowanie systematycznego zwalczania partyzantki. Rozkaz OKW nr 0025 2/42 g k/
WFSt/Qu (II) z 23 lipca 1942 r. definiował: „w myśl decyzji Führera
zwalczanie partyzantki jest w pierwszym rzędzie zadaniem policji”.
Za sprawą szefa OKW Wilhelma Keitla, zwracającego się do Himmlera, doszło do utworzenia jednolitego dowództwa dla działań przeciwpartyzanckich – na obszarach okupacji cywilnej oraz obszarów
tyłowych grup armii. Jego zadaniem miała być koordynacja operacji przeciw partyzantom i szybka wymiana spostrzeżeń na powyższy temat między SS, policją i armią. Równocześnie szef SS-WVHA
powołał SS-Wirtschafterów przy urzędujących HSSPF, w tym na
Białorusi – mających zabezpieczyć „Bandenbekämpfung” od strony
ekonomicznej63.
Niemcy posługiwali się terminem „partyzant” jeszcze w lipcu, choć
pod koniec miesiąca nastąpiła erozja wykładni tego określenia, po spostrzeżeniach Reichsführera-SS. Pismo Himmlera do majora Suchanka
BA-MA, RS 3-36/21, k. 2 (Der Höhere SS-und Polizeiführer Russland-Mitte,
[Schreiben an Chef Orpo]; 19.06.1942), k. 3–10 (Erfahrungen und Richtlinien für die
Partisanenbekämpfung; b.d.).
63
AAN, rol. 81, kl. 2601814 (Rode SS-Ostubaf, [Lieber Grothmann...]; 28.07.1942);
T-175, rol. 54, kl. 2568709-2568720 (SS-WVHA, 627/42, Durchführungsbestimmungen zum RFSS vom 18.6.1942 betr. Neugliederung der Wirtschafts-und Vorwaltungsdienststellen bei den HSSPF in den besetzen Gebieten einschliesslich Generalgouvernement; 23.06.1942); H. R. Trevor-Roper, Hitler’s War Directive 1939–1945, New
York 1966, p. 201–209; P. W. Blood, op. cit., p. 75–76.
62
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
357
z 27 lipca zatytułowane „Myśli odnośnie słowa «partyzanci»” (Gedanken über das Wort „Partisanen”) nie pozostawiało złudzeń: „Obok
piechoty, artylerii, saperów i innych rodzajów broni bolszewizm wprowadził partyzantów jako ostatni i nowy rodzaj. Tym szwindlem propagandowym cała Europa, a w szczególności my Niemcy, daliśmy się
oszukać bolszewickim podludziom i Żydom. Wyrazem „partyzanci”
opatentowano na bohaterów ludzi walczących z zasadzki. Wyrazu „partyzanci” nie należy przeto używać. Ludzi, wykonywujących tę czynność powinno nazywać się takim mianem, jakim są w rzeczywistości:
spiskowcami, franktireursami, rozbójnikami, opryszkami i bandytami.
W użyciu służbowym należy mówić o bandach i zwalczaniu bandytów,
najwyżej o zwalczaniu franktireursów”64.
Właściwe prerogatywy „Bandenbekämpfung” określała Dyrektywa
OKW nr 46, którą podpisał 18 sierpnia feldmarszałek Wilhelm Keitel.
Dokument nosił tytuł „Wytyczne dla wzmożonego zwalczania bandytyzmu na Wschodzie” (Richtlinien für die verstärkte Bekämpfung des
Bandenwesens im Osten). Istotą dyrektywy było wyjęcie spod prawa
partyzantów, określanych jako polityczni bandyci. De facto zrównało
to ich do pospolitych przestępców. Wehrmacht zastrzegł sobie jedynie
odpowiedzialność za zwalczanie „band” na terenie operacyjnym. Siły
były przekazywane przez dowództwo zwierzchnikom oddelegowanym
z wojska lub przez HSSPF do poszczególnych operacji w zależności od
sytuacji, obsady i starszeństwa stopni służbowych65.
Zasady walki z „bandytyzmem” zostały ujęte w sześciu punktach –
pozycja „Bandenbekämpfung” została wzmocniona w strategii wo64
J. Kilian, Wehrmacht und Besatzungsherrschaft im Russischen Nordwesten
1941–1944: Praxis und Alltag im Militärverwaltungsgebiet der Heeresgruppe Nord,
Paderborn, München, Wien, Zürich 2012, s. 183.
65
AAN, T-175, rol. 59, kl. 2574883 (Der Chef des OKW, Nr.02161/42 geh/WFSt/
Qu [II], An den RFSS; 17.08.1943); kl. 2574884-2574885 (RF/Dr., AR 32/19/42, An
Generalfeldmarschall Keitel; 28.06.1942); rol. 140, kl. 2668141-2668355 (Weisung
Nr. 46: Richtlinien für die verstärkte Bekämpfung des Bandenunwesens im Osten, Der
Führer, OKW/WFSt/Op. Nr 002821g.K., Führerhauptquartier; 18.08.1942).
358
Wojna i okupacja
jennej poprzez zaangażowanie oddziału operacyjnego OKH, którym
kierował gen. mjr Adolf Heusinger. Sztabowcy OKH przygotowywali
scenariusze akcji i planowała działania antypartyzanckie dla wszystkich poziomów dowódczych: grup armii, dowódców obszarów tyłowych, komendanturom polowym i sztabom HSSPF i SSPF. Wszystkie
dowództwa polowe i tyłowe miały w tym pomagać – poprzez uzgadnianie posunięć, wyznaczanie dowództwa, sił i zaopatrzenia aż do prowadzenia walk – nawet przejściową kontrolą miejscowego HSSPF lub
SSPF. Sformalizowana została sprawozdawczość poprzez wprowadzenie podczas pacyfikacji meldunków porannych, wieczornych i dziennych do sztabów operacji antypartyzanckich – obok tygodniowych,
dwutygodniowych i miesięcznych przesyłanych do OKH. Niemcy
planowali zastosować drastyczne środki w walce z „bandytami”. Pacyfikacje powinny odzyskać zaufanie cywilów dla sił okupacyjnych,
a mieszkańcom miano zapewnić minimum wyżywienia celem osłabienia „bandytów”. Koniecznością było pozyskanie miejscowych do
współpracy „metodą kija i marchewki”. Jednocześnie OKH przestrzegało, aby lekkomyślnie nie ufać tubylcom.
Początkowo SS-Gruf. von dem Bach miał składać meldunki
gen. von Schenckendorffowi i RFSS Himmlerowi. Tymczasem generał major Walter Warlimont miał monitorować „Bandenbekämpfung”
z ramienia departamentu operacyjnego OKW (Wehrmachtführungsstab – WFSt). Z drugiej strony niemiecki wywiad wojskowy rozpoczął
w maju wydawanie biuletynu „Nachrichten über Bandenkrieg” [Wieści
o wojnie z bandami], co miało wzmacniać ducha bojowego oddziałów
Wehrmachtu, angażowanych do walki z partyzantami. Niepostrzeżenie
Ostheer utraciła pełnię zwierzchności nad działaniami wojennymi na
wschodzie. Od teraz walka na zapleczu coraz mocniej podlegała RFSS,
za sprawą zaangażowania przez niego SS i policji niemieckiej.
Wprowadzenie „Bandenbekämpfung” było możliwe dzięki kilkumiesięcznemu procesowi decyzyjnemu. Całokształt narodowosocjalistycznej rzeczywistości uzupełniały inne zbrodnicze niemieckie rozkazy, jak Kommisarenbefehl i Kommandobefehl, które sankcjonowały
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
359
łamanie konwencji genewskiej z 1929 r. poprzez ustne (sic! – żołnierze
nie widzieli tych dyrektyw) przyzwolenie dowództwa na mordowanie
umundurowanych żołnierzy nieprzyjacielskich. Jednym z jego elementów była narada z 9 lipca z udziałem Himmlera, Kurta Daluegego (szef
Orpo), jego zastępcy – Adolfa von Bomharda, Heinricha Müllera (szef
Gestapo), Kurta Knoblaucha (szef KSRFSS – Kommandostab Reichsführer SS), Brunona Streckenbacha (RSHA), trzech HSSPF (Krügera,
von dem Bacha i Hansa-Adolfa Prützmana), dwóch SSPF (Carla Zennera i Globocnika), dr Erharda Schöngartha (BdS Krakau), Williego
Bitricha (SS-Kav.Div.), Herberta Beckera (BdO GG), Georga Jedicke
(BdO Ostland). To wówczas RFSS miał obwieścić zgromadzonym swój
zamiar przejęcia kontroli nad całym systemem bezpieczeństwa III Rzeszy. Trzy tygodnie później Himmler po raz pierwszy wprowadził pojęcie „Bandenbekämpfung” jeszcze jako nieoficjalnej doktryny66.
Główne siły przewidziane do zwalczania „band” stanowiły oddziały
policji i SS, ale wsparcie miał zapewniać Wehrmacht oraz Luftwaffe.
Strategicznym celem dyrektywy była eksterminacja wrogów i mobilizacja własnych sił, wynikająca z operacyjnej kooperacji SS, policji
i Wehrmachtu. W swej bezlitosnej konsekwencji objęła również Służbę
Pracy Rzeszy (Reichsarbeitsdient), Zarząd Lasów Rzeszy (Reichsforstamt), oddziały ochrony kolei (Bahnschutz), zmilitaryzowane Wsparcie
Techniczne (Technische Nothilfe), a nawet instruktorów rolniczych
(Landwirtschaftsführer)67.
66
AAN, T-78, rol. 479, kl. 6462623-6462637 (OKH, GenStdH, Abt. Frd. Heere Ost
(B/P) Nr. 2460/43, Nachrichten über Bandenkrieg Nr. 1; 3.05.1943); T-454, rol. 94,
kl. 435–438 (Der Reichsminister für die besetzten Ostgebiete, an Reichskommissar für
das Ostland, Verstärkte Bekänpfung des Bandenunwesend in die besetzten Ostgebiete;
23.08.1942); A. Dallin, German Rule in Russia 1941–1945. A study of occupation policies, London 1957, p. 538–540, 542; J. Turonek, op. cit., s. 155–156; W. Warlimont,
Inside Hitler’s Headquartiers, Navato 1964, p. 254–255.
67
Jeden z batalionów Bahnschutzu został sformowany we wrześniu 1942 r. z ochotników białoruskich z okręgu mińskiego (100), baranowickiego (250) i po 50 z głębockiego, hancewickiego, lidzkiego, słonimskiego, wilejskiego, vide: AAN, T-354, rol.
650, kl. 56 (OKW, nr. 03408/43 geh. WFSt/Op./H./, Der Chef des OKW, WFSt/Org II,
360
Wojna i okupacja
Początkowo to SS-Gruppenführer Knoblauch miał od 28 lipca 1942 r.
skoordynować OKW i OKH z HSSPF na okupowanych terytoriach, co
wynikało z instrukcji Himmlera dotyczącej walki z partyzantami. Jego
kompetentnym współpracownikiem ze strony OKW był płk Kurt von
Tippelskirch – który zasłynie po wojnie jako historyk II wojny światowej – wcześniej planował pacyfikacje wschodnioeuropejskich wiosek
i chutorów w ramach współpracy Wehrmachtu z SS i policją przy „Bandenbekämpfung”68.
Ale już rywalizację o nowe stanowisko rozpoczął w sierpniu SS-Ogruf. Erich von dem Bach, który poprowadził w sierpniu do boju
z partyzantami siły HSSPF Russland-Mitte w operacji „Sumpffieber”.
Wkrótce napisał 5 września osobisty list do Himmlera: „Ogólnie rozkaz
Führera oznacza dla SS postęp, byłoby błędem dążyć do jego zmiany
nawet tylko w kilku punktach, bowiem patrząc z wyższego punktu widzenia, jest bezwzględnie słusznym, aby na tyłach wojska był odpowiedzialnym za zwalczanie [«]band[»] tylko jeden człowiek. [...] Sądzę, że
posiadam największe doświadczenie w zwalczaniu «band» i proponuję
przeto Panu, Reichsführerze-SS, aby zaangażował mnie Pan jako inspektora dla zwalczania [«]band[»] na terenie Wschodu. [...] Reichsführerze-SS spodziewam się, że Pan moją inicjatywę właściwie zrozumie
i nie będzie jej uważał za fałszywą ambicję. Naturalnie, że posiadam
zdrową ambicję, która jednak ogranicza się do tego, żeby być jednym
z pańskich najwierniejszych i najpilniejszych współpracowników”69 –
nr 02958 geh v. 8.7.43; 18.08.1942; 28.06.1942); AIPN, GK 166/1100 (GKBZN, t. VII
akt w sprawie zbrodni hitlerowskich w okresie Powstania Warszawskiego i zburzenia
Warszawy, Protokół oględzin fotokopii niemieckich dokumentów przez sędziego Józefa
Skórzyńskiego; 15.06.1948), k. 1583–1588 J. Grzybowski, op. cit., s. 306; P. W. Blood,
op. cit., p. 75–76.
68
AAN, T-175, rol. 81, kl. 2601809 (Der RFSS RF/Dr., Vermerk für SS-Gruppenführer Knoblauch [...die Banden zu bekämpfen...] 28.07.1942).
69
BA-MA, RH 19 II/153, k. 140 (Abschritft. Besprechung des SS-Obergruppenfuehrer v.d. Bach beim Kmdr. General d. Sich. Tr. u. Befh. i.H.Geb. Mitte am 27.10.1942);
Органы государственной…, с. 586–589: док. № 154 «Отчет начальникa СС и полиции группы армий „Центр” обергруппенфюрера СС Э. Бах-Зелевски рейхсфю-
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
361
udowadniając jak może zmienić człowiek, który trzy lata później będzie
ratował własną skórę w Norymberdze, obciążając oskarżonych.
Odpowiednio umotywowana inicjatywa SS-Obergruppenführera
Ericha von dem Bacha przyniosła skutki i spowodowała zmiany personalne. Decyzję o powołaniu von dem Bacha na Inspektora ds. „zwalczania bandytyzmu” na wszystkich terenach wschodnich (Inspekteur für
die Bandenbekämpfung im gesamtem Ostgebiet) RFSS zasygnalizował
mu już 5 (druga wersja mówi o 9) września na „służbowym obiedzie”.
Himmler podporządkował mu 1. SS-Inf.-Brig (mot.), Pol.-Rgt. 13. i 14.
oraz Freikorps Dänemark. A niecały miesiąc później, 23 października
von dem Bach został powołany przez Reichsführera-SS na urząd Pełnomocnika ds. „zwalczania band” na Wschodzie (Bevollmächtigter des
Reichsführers SS für Bandenbekämpfung im Osten). Trzy dni później
von dem Bach podpisał porozumienie o współpracy przy zwalczaniu
partyzantki z generałem von Schenckendorffem. Jednocześnie SS-Brigadeführer und Generalmajor der Polizei Curt von Gottberg został
zastępcą von dem Bacha na stanowisku HSSPF „Rußland-Mitte und
Weißruthenien” od 5 lipca 1943 r., a faktycznie to von Gottberg kierował siłami SS i policji na Białorusi już od listopada 1942 r. Nowa struktura walki z partyzantami wynikała z typowej narodowosocjalistycznej
potrzeby centralizacji działań operacyjnych i wywiadowczych zaangażowanych w walkę z wrogiem wewnętrznym70.
Jednocześnie SS-Obergruppenführer von dem Bach nie zapomniał
o znaczeniu rozpoznania i działań kontrwywiadowczych, zwracając
uwagę na działania Sipo i SD, wykorzystanie wszystkich poprzednich
doświadczeń i środki prowadzące do celu w postaci zniszczenia partyzantów. Cel rozpoznania było poznanie dokładnego położenia geograреру СС Г. Гиммлеру о мероприятиях пo борьбе с партизанами» (nie wcześniej niż
21.09.1942); P. W. Blood, op. cit., p. 79; Д. Жуков, И. Ковтун, Охотники..., с. 130–131.
70
AIPN, GK 166/1100 (GKBZN, t. VII Protokół oględzin fotokopii; 15.06.1948),
k. 1588; C. Gerlach, op. cit., s. 926–928; P. W. Blood, op. cit., p. 79; A. Angrick, Erich
von dem Bach-Zelewski. Himmlers Mann für alle Fälle [in:] Die SS. Elite unter dem
Totenkopf, red. R. Smelser i E. Syring, Paderborn 2000, s. 41–43.
362
Wojna i okupacja
ficznego obozów partyzanckich, terenu i dróg, siły i uzbrojenia „band”,
sztuki ich zabezpieczania – nie zapominając o ich placówkach w terenie
i w okolicznych wioskach, wcześniejszych działaniach partyzantów,
ich aktywności przeciwko liniom kolejowym. Wskazane były wszystkie wskazówki, które mogły być przydatne do przygotowania operacji
pacyfikacyjnych. Działania lokalizujące partyzantów miały rozpocząć
natychmiast, a przyświecać miało im motto: „Trudności są tylko po to,
aby je pokonać”. Wszystkie raporty dotyczące „Bandenbekämpfung”
miały być przekazywane błyskawicznie do Einsatzstab Minsk i wiadomości SS-Standartenführera Humberta Achamer-Pifradera, będącego
wówczas BdS Ostland i odpowiedzialnym z ramienia Policji Bezpieczeństwa za „Bandenbekämpfung”71.
Klamrą, domykającą legislacje niemieckie wymierzone w partyzantów, był zachęcający do bezwzględności rozkaz OKW Nr. 004870/42
z 16 grudnia 1942 r. opatrzony podpisem „Keitel”. Feldmarszałek informował żołnierzy: „Do Führera doszły meldunki, że poszczególni członkowie sił zbrojnych lądowych, biorący udział w zwalczaniu [«]band[»],
zostali pociągnięci do odpowiedzialności za ich zachowanie się w walce.
W związku z tym Führer wydał następujące rozkazy:
1. Wróg wzywa do walk partyzanckich fanatycznych, komunistycznie
wyszkolonych bojowców, którzy nie cofają się przed popełnieniem żadnych gwałtów. W walce tej, bardziej niż kiedykolwiek, chodzi o «być albo
nie być». Walka ta nie ma już nic wspólnego z żołnierską rycerskością lub
postanowieniami Konwencji Genewskiej. Jeśli tej walki z [«]bandami[»]
tak na Wschodzie, jak i na Bałkanach nie będzie się prowadzić najbardziej brutalnymi środkami, wówczas w niedługim czasie siły, stojące do
naszej dyspozycji nie wystarczą, aby opanować tę zarazę.
BAB, R70-SU/142 k. 41–43 (Der Chef des Einsatzstabes der Sicherheitspolizei
u.d.SD – Ostland – Tgb.-Nr. 41/42, An die Führer aller Erkundungskommandos unter sofortiger mündlicher Weitergabe an alle Unterführer und Männer; 18.11.1942);
НAРБ, ф. 655, воп. 1, спр. 3, арк. 5-7 (Sicherheitspolizei und SD, Einsatzgruppe B,
Tatigkeits- und Lagebericht für die Zeit vom 15 November bis 15 Dezember – Polizeilicher Lagebericht für die Zeit vom 15 November bis 15 Dezember; b.d.).
71
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
363
Dlatego wojska są uprawnione i zobowiązane do tego, aby w walce
tej jeśli tylko ma to prowadzić do sukcesu, stosować bez ograniczenia
wszystkie środki również przeciwko kobietom i dzieciom.
Stosowanie ustępstw, obojętnie jakiego rodzaju, jest przestępstwem
przeciwko frontowemu żołnierzowi, który ponosi skutki ciosów zadanych mu przez [«]bandy[»] i nie może przeto mieć żadnej wyrozumiałości dla jakiegokolwiek ochraniania [«]band[»] lub tych, co z nimi współdziałają. [...]
Żaden Niemiec użyty do zwalczania [«]band[»] nie może być nigdy
pociągnięty do odpowiedzialności dyscyplinarnej lub też przed sądem
wojennym z powodu jego zachowania się w walce przeciwko [«]bandom[»] lub ich pomocnikom”.
Oficerowie mieli niezwłocznie poinformować swoich doradców
prawnych i podwładnych o treści powyższego rozkazu. Hitler zakazywał zatwierdzania wyroków, sprzecznych z powyższym rozkazem.
Nowa narodowosocjalistyczna wykładnia prawa podnosiła poziom
brutalizacji na niespotykaną skalę od czasów Czyngis-chana i Huna Attyli. Okrucieństwo stawało się cenionym dobrem, które ochraniała bezkarność wobec norm prawa i powojenna amnezja wszystkich Niemców,
zaangażowanych w bezmierne okrucieństwa72.
Wzmocnienie przed jesiennymi pacyfikacjami
Początek jesieni 1942 r. zaznaczył się wzmocnieniem szeregów SS-Sonderbataillon Dirlewanger. Po trzymiesięcznym szkoleniu w Oranienburgu, czyli w sąsiedztwie KL Sachsenhausen, Dirlewanger otrzymał 17 września przeszkolonych wojskowo 115 kłusowników, w tym
też pierwszych więźniów kryminalnych i politycznych (stu skierowało
Reichsjustizministerium, a szesnastu trafiło z obozów koncentracyjnych, z których jeden powiesił się w drodze na Białoruś). Wśród skieAIPN, GK 166/1100 (GKBZN, t. VII. Protokół oględzin fotokopii; 15.06.1948),
k. 1588-1589.
72
364
Wojna i okupacja
rowanych znaleźli się też niemieccy Sinti, którzy określani też jako
„Asozialen” byli więźniami niemieckich obozów koncentracyjnych. Od
reszty wyróżniały ich gładko ogolone głowy – nosili esesowskie mundury feldgrau, choć bez oznaczeń stopni.
Ówczesna liczebność oddziału jest różnie oceniana, od 350 przez
400 do 480 żołnierzy. Najczęściej wspomina się podział batalionu na
trzy kompanie: jedną niemiecką i dwie rosyjskie (lub rosyjską kompanię i ukraiński pluton). Szybko zaczęło odgrywać coraz poważniejszą
rolę 280 ochotników wschodnioeuropejskich, stanowiących 50–55%
składu osobowego oddziału. Tymczasem kłusowników i osądzonych
żołnierzy niemieckich miało być do 20%, 5–10% zaś stanowili oficerowie SS i policji z normalnego przydziału służbowego. Nie zapominając o ochotnikach rosyjskich, białoruskich u ukraińskich, to Niemcy
i Austriacy stanowili faktyczną podstawę oddziału, dominując w sztabie
tego oddziału karnego, który później ewoluował w kierunku pułku, brygady i dywizji SS73.
Jesienią 1942 r. SS-Sonderkommando Dirlewanger walczyło w ramach wielonarodowych sił antypartyzanckich: niemiecko (austriacko)ukraińsko-litewsko-łotewsko-francusko-kozackich: SS-Inf.-Brig. (mot.)
1., Pol.-Regt. 14, Schm.-R.-Bat. 54., 55., lit. Schm.-Batl. 255, I./franz. I.R.
638, Kosaken-Rgt. 102, fremdv. Art.l. Abtlg, Nachr. Komp. 112., TN.Abtlg. II, Abtlg IVb, Er.-Kraft.-Zug i SD-Einsatzkommando 8. Wówczas
oddział Dirlewangera dysponował mozaiką uzbrojenia i wyposażenia:
niemieckiego, austriackiego, czeskiego, sowieckiego, a nawet fińskiego74.
73
AAN, T-354, rol. 650, kl. 566 (SS-Sonderkommando Dr. Dirlewanger, An das
Reichskriminalamt; 9. 10. 1942); Anonim, op. cit., s. 30; H.-P. Klausch, op. cit., s. 72–
74: wspomina o „politycznych” Willi Mürdterze i Bruno F.; R. Michaelis, op. cit., s. 21,
67 [350–400]; Д. Жуков, И. Ковтун, Охотники..., с. 126-127; B. Boll, Chatyn 1943
[in:] Orte des Grauens. Verbrechen im Zweiten Weltkrieg, red. G. R. Ueberschär, Darmstadt 2003, s. 20–21 [480].
74
AAN, T-175, rol. 81, kl. 2601189 (SS-Sdr.-Batl. Dirlewanger, Fernschreiben v.
6.9.42): mowa o dostarczeniu piętnastu 9 mm pm Suomi, choć pierwsze pięć sztuk
peemów Suomi dotarło już w lutym 1942; kl. 2601215 (Dienstelle F.P. 00512, Fernschreiben an SS-Kfz. Depot Schröttersburg; 18.08.1942): o dostawie trzech ciężarówek
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
365
Tymczasem pozpoznanie partyzanckie pozostawiało wiele do życzenia, informując CSzPD, a ten BSzPD, że „w rejon Borysowa do walki
z partyzantami przybyła 7. Dywizja Piechota. Przypuszczalnie w skład
dywizji wchodzą 135, 325 niemieckie pułki piechoty, 638 francuski pułk
piechoty i pododdziały wojsk SS, zwykła liczebność dywizji do 15 000
żołnierzy i oficerów. Sztaby 135 i 638 pułków piechoty – Borysów,
325 pułku piechoty – Krupki (40 km p[łn]-w[sch] Borysów)”. Jedyną
zgodną z rzeczywistością informacją była ta o francuskich ochotników,
ale i oni byli zaangażowani do walki z partyzantami od lata 1942 r.75
Unternehmen „Nordsee”/„Breslau”
SS-Sonderbataillon Dirlewanger wziął udział w lokalnej operacji przeciwko sowieckim partyzantom w okolicach Bychowa po obu
stronach rzeki Dniepr. Najpierw działali od 2 września pod Smolicą,
a następnie do 5 września nad rzeką Druć w ramach jednej operacji
Unternehmen „Nordsee”. Jej celem było zlikwidowanie zagrożenia dla
linii kolejowej Mohylew – Żłobin na zapleczu Grupy Armii „Mitte”76.
Przeczesywanie zakończyło się okrążeniem obozu partyzanckiego w laForda, jednego osobowego Opla i pięciu motocykli; rol. 651, kl. 121 (SS-FHA, Vertg.
Nr. I/2/72/28c/43; 9.02.1943): o późniejszym dostarczeniu pięciu pm Suomi; BA-MA
RH 22/231, k. 125 (Die Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlshaber im Heeresgebiet Mitte, Ia Br.B.Nr. 1457/42, An die Kosaken-Schwadron
102; 21.04.1942), k. 138 (Die Kommandierende General der Sicherungstruppen und
Befehlshaber im Heeresgebiet Mitte, Ia Br.B.Nr. 1504/42, Bildung des Kosaken-Rgts.
102; 25.04.1942).
75
НAРБ, ф. 1450, воп. 2, спр. 1244, арк. 60 (Центральный штаб партизанского
движения при Cтавкe Верховногo Главнокомандующего – начальникy Белорусского штаба партизанского движения тов. Калининy; 29.10.1942). 7. Dywizja Piechoty składała się od 1936 r. z Grenadier-Regiment 19., 61. i 62. w opisywanym okresie wchodziła w skład IX. Korpusu Armijnego podległego dowództwu Grupy Armii
„Mitte”.
76
AAN, T-354, rol 649, kl. 310-311 (Verst. Pol.-Rgt. 14, Ia, Regimentbefehl;
2.09.1942); НAРБ, ф. 655, воп. 1, спр. 3, арк. 183–184 (Sicherheitspolizei und SD,
Einsatzgruppe B – Polizeilicher Lagebericht für die Zeit vom 1 bis 15.9.1942; b.d.).
366
Wojna i okupacja
sach Bychowszczyzny. Siódmego września wzięli do niewoli 187 partyzantów, spośród których rozstrzelali 134 – przy czym zdobyczami były
2 samochody, 7 ckm, 5 rkm, 31 kb, jedna armata ppanc, jeden ciężki
moździerz oraz zostało zniszczonych osiem obozów. Esesowcy dowodzeni przez SS-Obersturmführera Hansa Georga Webera zabili 8 września szkieletową załogę leśnej „infrastruktury”, która obejmowała siedmiu partyzantów, w tym trzy kobiety. Za to pokaźne okazały się trofea:
jeden ckm, jeden rkm, 9 kb, 500 granatów ręcznych, ok. 1000 min,
400 kg materiałów wybuchowych, ubrania zimowe oraz zapasy żywności. Ten lokalny sukces był działaniem o charakterze pomocniczym
w stosunku do Unternehmen „Breslau I”, przeprowadzanej siłami niemieckich 13. i 14. pułków policji (temu drugiemu oddziałowi policji
niemieckiej został tymczasowo podporządkowane SS-Sdr.-Kdo. Dirlewanger). Dwa pułki Ordnungspolizei wyeliminowały „187 bandytów”,
pod którym to terminem były ukrywane też ofiary cywilne – szczególnie że oba oddziały straciły zaledwie 5 zabitych i 10 rannych w „walkach”. Naturalnie pacyfikacja rozszerzyła o drugą fazę „Breslau II”, gdy
niemieckie samoloty rozpoznawcze odkryły koncentrację partyzancką
między rzeką Druć, linią kolejową Rohaczew – Stary Bychów oraz wsią
Aziarany. Tym razem SS-Sdr.-Btl. Dirlewanger, wspierany przez pluton
samochodów pancernych, podążał w awangardzie kolumny marszowej
wzmocnionego 14. pułku policji. Oddziały miały zająć pozycje uderzeniowe na linii Lelczyce–Staroje Sialo. Pacyfikacja rozgrywała się
w dniach 14–17 września77.
Dowódca 14. pułku policji, ppłk Buchmann: „Przeciwnik wykazuje
słaby opór tylko niewielkimi siłami. Do chwili obecnej nie stawił poważnego przeciwdziałania, i ja kieruję uderzenie w kierunku północnym dla
jego zniszczenia. [«]Bandyci[»] opuszczają swoje obozy bez walki. Ze
BAB, NS 33/446, kl. 1-1v (Funkspruch, An RFSS, Kdo.-Stab RFSS, Chef Ordn.Pol., Lagebericht; 9.09.1942); BA-MA, RS 3-36/4, k. 40 (Der HSSPF Russland Mitte,
Abt. Ia, Vorübergehende Unterstellung der Sonderkommando Dirlewanger unter das
Pol. Regt. 14; 8.09.1942); W. Currilla, op. cit., s. 713–714; H.-P. Klausch, op. cit.,
s. 64–68; Д. Жуков, И. Ковтун, Охотники..., с. 137–138.
77
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
367
zdobytych dokumentów [«]bandyckich[»] rozkazów jasno wynika, że
uderzenia, przeprowadzane siłami pułku, silnie zdemoralizowały przeciwnika. Dokładnie widać proces rozpadu oddziałów [«]bandyckich[»],
które porzucają broń, ukrywając się jako lokalni mieszkańcy”.
Wówczas Pol.-Rgt. 14 zabił 104 „wrogów”, zdobywając jeden cekaem, jeden erkaem i 32 kb, co wskazuje, ile zamordował niewinnych
osób. Tymczasem oddział Dirlewangera ostatecznie pozostał w rezerwie
i jedynie oczyszczał aż do 24 września obszar na południe od wsi Čačevičy. W trakcie operacji „Breslau II” Dirlewanger został odznaczony
po raz drugi Krzyżem Żelaznym I klasy (Spange zum EK 1. Klasse)78.
Unternehmen „Regatta”
Kolejna pacyfikacyjna operacja „Regatta” rozgrywała się od 4 do
8 października w rejonie horeckim na południe od miasteczka Horki
oraz wsi Rekatka, Maškova i Dobraja. Działania antypartyzanckie przygotował sztab 286. Dywizji Zabezpieczenia. Plan działań opierał się na
okrążeniu partyzantów w lesie rekockim, a następnie zmuszeniu ich do
wycofania w kierunku zasadzki pomiędzy wsiami wsi Rekatka i Maškova. Oddział Dirlewangera został podporządkowany oddziałowi tej
dywizji – 36. pułkowi zabezpieczenia (Sicherungs-Regiment 36). Ponadto w składzie pacyfikatorów znalazły się batalion I/14. pułku policji
(wzmocniony Rosjanami i Ukraińcami) Polizei-Bataillon „Süd” (wcześniej 131. batalion policji) pod dowództwem majora Hansa-Otto Ortha,
Bataillon „Nord” (też jako Sicherungs-Bataillon 664.), 537. kompania
łączności oraz kommando SD. Celem operacji „Regatta” była Brygada Partyzancka „Gwiazda” («Звезда») dowodzona przez Michaiła
Iwlijewa i politruka Pawła Sawinowa – działająca od sierpnia 1942 r.
w rejonie horeckim. Na nieszczęście dla partyzantów ich wspomniani
78
AAN, T-354, rol 649, kl. 315-316 (Regimentsbefehl für den Angriff Pol. Rgt. 14;
16.09.1942); BAB, NS 33/362, k. 14 (Funkspruch, An RFSS, Kdo.-Stab RFSS, Chef
Orpo, Lagebericht; 19.10.1942); W. Curilla, op. cit., s. 713; R. Michaelis, op. cit.,
s. 33; F. L. MacLean, op. cit., s. 80.
368
Wojna i okupacja
dowódcy wraz z szefem sztabu Daniłą Tomaszewskim oraz 60 podwładnymi opuścili swój oddział, usiłując przedrzeć się do „wielkiej ziemi”.
Nowym dowódcą został Dmitrij Wojstrow, walczący z 300 pozostałymi
partyzantami79.
Jedynym rozwiązaniem dla partyzantów sowieckich było przerwanie okrążenie na własnych warunkach. Jeszcze nocą 2/3 października
doszło do przeprawy przez bagien Viažny, dzięki czemu udało się partyzantom opuścić okrążony masyw leśny. Dopiero 4 października SS-Sonderbataillon Dirlewanger rozpoczął rozpoznanie, które następnego
dnia osiągnął opuszczoną wieś Maškova – choć nie udało się im rozbić
oddziału partyzanckiego ani odkryć dalszego przemieszczania się „ludowych mścicieli”. Jedynym sukcesem okazało się zdobycie leśnego
obozu w rejonie wsi Abraimaŭka wraz z trofeami w postaci 1 ckm
i 5 kb. Kolejny dzień upłynął na poszukiwaniu partyzantów, co sprowadziło do spalenia sześciu opuszczonych obozowisk i zdobyciu 50 granatów ręcznych. Powrót do Mohylewa nastąpił 7 października. Niemcy
uznali działania w ramach Unternehmen „Regatta” za niepowodzenie
z powodu braku rozpoznania lotniczego, zbyt dużego terenu przeczesywanie oraz gęsta mgła. O dziwo, Niemcy nie spalili wiosek Rekatka,
Maškova i Dobraja, które znajdowały w sąsiedztwie leśnych baz partyzantów. Poprzestali na pochwyceniu oraz wywiezieniu nowych niewolników i licznych sztuk pogłowia hodowlanego do przymusowych
robót – miało też dojść do rozstrzelania we wsi Rekatka podejrzanych
o współpracę z partyzantami. Mimo braków sukcesów Dirlewanger został odznaczony 9 października Srebrną Odznaką Waleczności i Zasługi
dla Narodów Wschodnich II klasy z mieczami (Tapferkeits- und Verdienstauszeichnung für Angehörige der Ostvölker 2. Klasse in Silber
mit Schwertern – Ostvolk Medal)80.
W. Curilla, op. cit., s. 714; R. Michaelis, op. cit., s. 33; Партизанские формирования..., с. 594.
80
AIPN, GK 103/78, k. 8-9 ([SS-]Sonderkommando Dirlewanger, Angriffbefehl für
den 5.11.42); k. 14–15 (Sicherungs-Regiment 36, Unternehmen Regatta; 7.10.1942);
AAN T-354, rol 649, kl. 293-295 (Regimentbefehl zur Fortführung des Angriffs;
79
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
369
Unternehmen „Karlsbad”
Jeszcze 6 października generał von Schenckendorff i SS-Obergruppenführer von dem Bach ustalili plan nowej operacji antypartyzanckiej
pomiędzy Borysowem i Orszą – choć oficer Ia HSSPF Rußland Mitte
przymiarki sztabowe rozpoczął 5 dni wcześniej. Przyczyną podjęcia działań była intensyfikacja ataków partyzantów na linię kolejową, łączącą
Borysów z Tołoczynem. Celem Unternehmen „Karlsbad” było oczyszczenie z partyzantów obszaru w trójkącie Borysów–Orsza–Mohylew.
Siły niemieckie składały się z dwupułkowej 1. SS-Infanterie Brigade
(mot.) 1.81, I/Polizei-Regiment 14.82 wzmocnionego przez 13./Pol.-Rgt 14,
5.10.1942); kl. 296–297 (Sicherungs-Rgt. 36, Zusatz zum Regimentbefehl 514/42
geh von 3. 10. 42; 7.10.1942): mowa o SS-Sonderkommando jako Pol.-Batl. „Süd”;
BA-MA, RS 3-36/4, k. 55–55v (SS-Sonderkommando, Einsatzbericht Unternehmen
„Regatta” vom 4 bis 7.10.42; 8.10.1942); k. 59 (SS-Sonderkommnado Dirlewanger [An dem HSSPF Russland-Mitte – Mogilew]; 9.10.1942); Д. Жуков, И. Ковтун,
Охотники..., с. 140–141.
81
SS-Brigadeführer Karl von Treuenfeld zaangażował do operacji „Karlsbad”
większość podległych sił: SS-Infanterie-Regiment 8 (mot), powstały z SS-TotenkopfStandarte 8 pod dowództwem SS-Standartenführera Wernera Döffler-Schubanda;
SS-Infanterie-Regiment 10 (mot) rozwnięty z SS-Totenkopf-Standarte 10 dowodzony przez SS-Standartenführera Karla Herrmanna, SS-Kradschützen-Kompanie
(SS-Hstuf. Hörnicke), obie pułkowe baterie artylerii plot (8. u. 9./SS-Flak-Kompanie),
1.Feldhaubitz-Batterie der schweren ArtAbt uzbrojona w zdobyczne 155 mm haubice Canon de 155 C modèle 1917 Schneider – w grę wchodzą eks-polskie 15.5 cm
sFH 17(p), eksbelgijskie 15.5 cm sFH 413(b), eksfrancuskie 15.5 cm sFH 414(f)
eksjugosłowiański 15.5cm H 427(j) – jej dowódcą był SS-Hstuf.d.R Josef Charwat;
SS-Nachrichten-Kompanie (SS-Ostuf. d.R.Albert Reimann) SS-Sanitäts-Kompanie
(SS-Ostuf. Dr.Matthias Buchsteiner), vide: T. Gander, P. Chamberlain, Weapons of
the Third Reich: An Encyclopedic Survey of All Small Arms, Artillery and Special
Weapons of the German Land Forces 1939-1945, New York 1979, p. 218; http://www.
lexikon-der-wehrmacht.de/Gliederungen/InfanteriebrigadenSS/InfBrigadeSS.htm
[dostęp: 26.11.2017].
82
Pułk dowodzony przez Oberstleutnanta Alberta Buchmanna składał się z 51. batalionu policji rezerwy (I/Pol.-Rgt. 14) Major der Schutzpolizei Fritz Walkhoff, który
uczestniczył w pacyfikacji. Ponadto w jego składzie znajdowały się 122. batalion policji
rezerwy (II/Pol.-Rgt 14) Major der Schutzpolizei Egon Ludovici oraz 313. batalion policji (III/Pol.-Rgt 14) Major der Schutzpolizei Erwin Grimm, vide: http://www.lexikon-
370
Wojna i okupacja
SS-Sdr.-Btl. Dirlewanger z jednym batalionem SS-Druzhina i dwoma
działonami 37 mm armat ppanc, kommando SD, Litauische Polizei Btl.
F/255, pododdział (batalion) Infanterie Division 107, batalionu francuskich ochotników LVF (I/638. Infanterie Regiment), Kosaken-Abt. 102,
konnej Schuma Batterie z.b.V., zmotoryzowanej Bau-Komp. Großer,
dwóch Brückenbautrupps z Technische Nothilfe Abt. II oraz dwóch Minensuchtrupps z tej samej TN-Abt. II83.
Siły partyzanckie tworzyły 8. Kruglianska BPart (dowódca: Siergiej
Żunin, komisarz Dmitrij Smagin), składająca się z 8., 24., 28. i 30. samodzielnych oddziałów partyzanckich i broniąca sektorów płn.-wsch.,
płn., zach. i płd.-zach. oraz BPart „Czekista” (Gierasim Kirpicz, Fiodor
Siedlecki), utworzona w czerwcu 1942 r. z 1., 5., 10., 12., 20. i 40.
samodzielnych oddziałów partyzanckich, zajmująca sektory płd. i płd.-wsch. Ich liczebność Niemcy oceniali na 6000 partyzantów, podczas
gdy w rzeczywistości było ich 1200–1400. Później do walk dołączyła
się część 208. oddziału partyzanckiego im. Stalina pod dowództwem
Romana Szczerbakowa84.
Operacja „Karlsbad” rozpoczęła się 14 października od zablokowania strefy aktywności partyzanckiej. Główne kierunki ataku grup bojowych prowadziły od strony Borysowa, Berezyny, Tołoczyna i Białynicz. SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger atakowało z zajętego dzień wcześniej
obszaru wsi Zacharaŭka, Stary Sakol, Uchvala, Kuplienka w rejonie
der-wehrmacht.de/Gliederungen/Polizei-Bataillone/PB51.htm; Pol.-Batl. 122 [online],
http://www.forum-der-wehrmacht.de/index.php/Thread/23356-Pol-Batl-122/; PolizeiBataillon 313 – Polizeischule Bad Kleinen [online], http://www.forum-der-wehrmacht.
de/index.php/Thread/22951-Polizei-Bataillon-313-Polizeischule-Bad-Kleinen/; „Karlsbad” [online], http://www.forum-der-wehrmacht.de/index.php/Thread/44581-Unternehmen-Karlsbad-1942/ [dostęp: 26.11.2017].
83
AAN, T-354, rol 649, kl. 283 (Höhere SS-und Polizeführer Rußland Mitte,
Ia; 1.10.1942); BA-MA, RS 3-36/22, k. 16-27 (1. SS-Infanterie-Brigade /mot./, Ia,
Tgb. Nr. 548/42 Einsatzbefehl 1 für Durchführung des Unternehmen „Karlsbad”;
8.10.1942); W. Curilla, op. cit., s. 716; R. Michaelis, op. cit., s. 34; A. Munoz, O. Romanko, op. cit., p. 228.
84
Партизанские формирования..., с. 560–568, 620.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
371
krupskim, rozpoznając teren po linię Humny – Krasnaje. Pierwszego
dnia bataliony SS i policji uderzyły z rejonów wsi Vydryca, Dzianisavičy, Uznaž, Humny i Michiejevičy na oddziały 8. Brygady Kruhlianskiej. Już pierwszego dnia Niemcom udało się rozbić 10. i 36. oddziały
partyzanckie oraz okrążyć Brygadę „Czekista” oraz zadać jej poważne
straty (zginęli dowódcy oddziałów: Aleksandr Denisow, Borys Kliusznikow, politruk Nikołaj Masiurow). W ciągu dwóch dni siłom pacyfikacyjnym udało się wedrzeć do „rejonu bandyckiego” i odrzucić
partyzantów ze wsi Bialavičy, Kuplienka, Novaja Slabada, Uchvala,
Somry. Niemcom udało się rozbić do 16 października 1., 12., 20. i 40.
oddziały z Brygady „Czekista” pod wieś Sciochaŭ, gdzie tylko nieliczni „ludowi mściciele” wyrwali się w trzech grupach z matni. SS-Sdr-Btl. Dirlewanger walczyła w dwóch częściach: mniejsza 50-osobowa grupa została włączona do Pol.-Rgt. 14, pozostali zaś w rejonie
wsi Dzianisavičy. Tej większej części oddziału Dirlewangera została
podporządkowana jeszcze 13 października jedna z kompanii I/ (franz.)
Inf.-Rgt. 638 – wspólnie zajęli przyczółek nad rzeką Moža, a następnie blokowali wschodni brzeg rzeki Brusiata. Systematycznie włączyli
się do pościgu i walk z partyzantami. Poza kolejnymi sukcesami nad
partyzantami, straty poniósł batalion Gila-Rodionowa SS-Druzhina
(4 zabitych i 3 rannych)85.
Dopiero 17–18 października grupy bojowe rozpoczęły przeczesywania okrążonej strefy. Niemcy zniszczyli oddział partyzancki na zachód
od wsi Šapialievičy – zginęło 202 partyzantów. Kolejne straty BPart
„Czekista” poniosła 20 października – zginął dowódca Iwan Suworow,
BAB, NS 33/362, k. 8 (Funkspruch, An RFSS, Kdo.-Stab RFSS, Chef Orpo, Tagesmeldung vom 15.10; 16.10.1942); BA-MA, RH 22/232, kl. 78v-81v (Der Befehlshaber des rückwärtiges Heeresgebiet Mitte, Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag:
14.10.42-16.10.42); RH 22/236, kl. 109-111 (Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlsh. im Heeresgeb. Mitte, Ia, Tagesmeldung; 14–16.10.1942);
RS 3-36/22, k. 10-12 (1. SS-Infanterie-Brigade /mot./, Ia, Brigadebefehl für Fortsetzen
des Angriffs am 15.10.1942 Unternehmen „Karlsbad”; 14.10.1942); k. 13–15 (1. SSInfanterie-Brigade /mot./, Ia, Brigadebefehl für Fortsetzen des Angriffs am 16.10.1942
Unternehmen „Karlsbad”; 15.10.1942).
85
372
Wojna i okupacja
a jego oddział został rozproszony. Dowódca 1. Brygady Piechoty SS,
SS-Brigadeführer Treuenfeld wydał rozkaz palenia „bandyckich” wsi
oraz rozstrzeliwania w nich wszystkich bez wyjątku. Wówczas SS-Sdr.-Btl. Dirlewanger rozpoczął masakry – esesowcy wrzucali żywych
ludzi do studni po wdarciu się do wsi Uchwała, mordując 152 mieszkańców, w tym dzieci, starców i chorych, nie zapominając o spaleniu
całej wsi. Sytuacja się powtórzyła we wsi Uznaž, gdzie Wilddiebkommando zabiło 360 ludzi. Ponadto Niemcy oraz oddziały ochotnicze spaliły wsie Biarozka, Hоjenka, Kaziol, Kuplienka, Novaja Slabada, Padar,
Paliažajeŭka, Somry, Voŭkaŭščyna, Zabalaccie, Zadni Bor, Zaazierje.
Niemcy zamordowali 2984 Białorusinów w Unternehmen „Karlsbad”,
podczas gdy ze strony eksterminatorów zginęło 27 żołnierzy i policjantów, a 65 było rannych86.
SS-Brigadeführer von Treuenfeld był zadowolony z efektów operacji, której efektem było zniszczenie „kraju partyzanckiego” i rozproszenia guerrilli sowieckiej: „23.10.42 operacja „Karlsbad” zakończona.
Duży masyw leśny spacyfikowany i oczyszczony z [«]band[»]. Prawie
codzienne wybuchy na magistrali kolejowej Borysów–Tołoczyn zostały
zakońcone z dniem 11.10.42. Centrum operacyjne „Borysów”, dowodzące [«]bandami[»] w rejonie Orsza–Borysów i otrzymujące rozkazy
bezpośrednio z Moskwy, zostało rozgromione. Wyrażam wszystkim
dowódcom, podoficerom i szeregowcom oddziałów bojowych, które
prowadziła działania bojowe od 11 do 23.10.42 w trudnodostępnych
miejscach przeciw podstępnemu wrogowi, moją wdzięczność. Wspo86
Sztab SS-Inf.-Brig (mot.) 1 wspominał o efektach Unternehmen „Karlsbad”:
1.051 zabitych, vide: AAN, T-354, rol 649, kl. 290 (1-SS-Inf.Brig. /mot./ Abschrift, Tagebefehl; 24.10.1942); BAB, NS 33/362, k. 5 (Funkspruch, An Kdo.-Stab RFSS, Chef
Orpo, Lagebericht; 22.10.1942); k. 6 (Funkspruch, An Kdo.-Stab RFSS, Chef Orpo,
Lagebericht; 21.10.1942); BA-MA, RH 22/232, kl. 81v-85v (Der Befehlshaber des
rückwärtiges Heeresgebiet Mitte, Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag: 17.10.4223.10.42); RH 22/236, kl. 112–115 (Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlsh. im Heeresgeb. Mitte, Ia, Tagesmeldung; 17–20.10.1942); C. Gerlach, op. cit., s. 900; J. Turonek, op. cit., s. 152; Д. Жуков, И. Ковтун, Охотники...,
с. 148–149.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
373
minam też wszystkich, którzy wypełnili swój dług i oddali swoje życie.
Ich śmierć okazuje się dla nas przypomnieniem, że walka przeciwko
przebiegłemu wrogu powinna być bezwzględna”87.
Unternehmen „Frieda” oraz lokalne operacje
w rejonie Czerwienia
Podwładni Dirlewangera nadal pod kontrolą operacyjną 1.SS-Inf.-Brig (mot.) rozpoczęli z początkiem listopada przygotowania do kolejnej pacyfikacji, Unternehmen „Frieda”. Obszarem działań był rejony
berezyński, czerwieński i smolewicki obwodu mińskiego, pomiędzy
drogą Mohylew–Czerwień, rzeką Berezyną, linią kolejową Borysów–
Orsza oraz Dnieprem. SS-Brigadeführer von Treuenfeld planował rozbicie koncentracji lokalnych oddziałów partyzanckich oraz zdobycie
dużych ilości zwierząt hodowlanych oraz zboża, co automatycznie wiązało się z jednoczesną eksterminacją ich właścicieli z całymi rodzinami
lub przemienieniem ich w niewolników. Niemiecki dowódca skierował
do walki SS-Inf.-Rgt. (mot.) 8. i 10., SS-Sdr.-Btl Dirlewanger (krótko
występujący jako Polizei-Bataillon „Süd”) oraz oddział Ordnungsdient
Lidogora. Rozpoznanie niemieckie prowadzone od 3 listopada zawiodło
i pacyfikatorzy nie wiedzieli z kim będą walczyli – wymieniając „generała Wiegjerewa” działającego w rejonie wsi Ravaničy. Tylko podczas działań rozpoznawczych Niemcy stracili z powodu min 5 zabitych,
87
AAN, T-354, rol 649, kl. 290 (1-SS-Inf.Brig. (mot.) Abschrift, Tagebefehl;
24.10.1942); BA-MA, RS 3-36/11b, k. 74 (Dienststelle F.N.P. 00512, SS-Sonderkommando Dirlewanger, Fernschreiben [Nachschubkommandantur der Waffen-SS,
SS-Standartenführer Martin, Bobruisk]; 20.10.1941); k. 75 (Funkdienst der Sicherheitspolizei und des SD, Warschau 19.10.42, [An SS-Sonderkommando Dörlewanger
[sic!], höhere SS und Pol. Führer Mogilew]; 19.10.1942): Dirlewanger czekał 5 dni
dłużej na dostarczenie trzech ekssowieckich pojazdów, które miały być ekspediowane
z dworca Warszawa Wileńska, prosząc SS-Standartenführera Martina o złożenie skargi
do Transportkommandantur Warschau przy Adolf Hitlerplatz 3 (obecnie pl. Piłsudskiego) w sprawie transportu do miejsca przeznaczenia.
374
Wojna i okupacja
9 rannych i jednego zaginionego, zaś straty partyzanci mieli 6 zabitych,
7 dezerterów i 3 jeńców88.
Przeciwnikiem SS i policji okazały się trzy sowieckie jednostki: Brygada Partyzancka „Rozgrom” («Pазгром» – dowodzona przez Pawła
Klewakina uzupełnianego w kolektywie dowódczym przez politruka
Iwana Sacunkiewicza); BPart im. Szczorsa («им. Щорсa» – Nikołaj Derban i Moisiej Prusak) oraz BPart „Za Sowiecką Białoruś” («За
Cоветскyю Белoрусcию» – Iwan Własow i Aleksiej Łukjanienko)89.
Operacja „Frieda” została przeprowadzona od 5 do 20 listopada
1942 r.90 według znanego schematu – koncentracja sił, okrążanie obszaru partyzanckiego i „zniszczenia bandytów”. Nieoczekiwanie przed
operacją Niemcy wzięli do niewoli kilkunastu partyzantów, którzy
natychmiast zostali przekazani komandzie SD z Einsatzkommando 8.
Koncentracja Waffen-SS i policji rozpoczęła się 5 listopada. Niemcy
wkraczali małymi kampfgruppen do „zony”:
– I (Nordost): Nord: Borysów–Hlivin–Zabašavičy–Hradno–Navadvorje–Slabada–Makoń;
– II (Nordwest): Borysów–Zaručča–Dubniki–Stryjeva;
– III (West): Smolewicze–Šypiany–Kliannik–Zabaloccie–Pacičova–
Slabada;
– IV (Südwest): Czerwień–Damavick–Zamastočča–Pacičova–Sokaly–Makoń–Slabada.
AAN, T-354, rol 649, kl. 287 (Angriffsbefehl für dem 5. 11.42; 4.11.1942); rol.
650, kl. 236-237 (Der Chef der Orpo, KdO, g4 /F10/, Nr 141/42, Abschriff; 1.11.1942);
BAB, NS 33/362, k. 1 (Funkspruch, An Kdo.-Stab RFSS, Chef Orpo, Lagebericht;
3.11.1942); BA-MA, N 756/206a, b.k. / BA-MA, RS 3-36/22, k. 31-39 (1.SS-Inf.-Brig/
mot./, Ia, Tgb.Nr. 616/42, Brigadebefehl zur Bereitstellung und zum Angriff für das
Unternehmen „Frieda”; 3.11.1942); k. 5 (1. SS-Infanterie-Brigade /mot./, Ia [SS-I.R.8,
SS-I.R.10., Sd.Btl.Dirlewanger]; 5.11.1942), k. 40 (Sicherheitspolizei und SD, Einsatzkommando 8, Einsatzbefehl 1; 1.11.1942).
89
Партизанские формирования..., с. 490–498.
90
НAРБ, ф. 655, воп. 1, спр. 3, арк. 11 (Sicherheitspolizei und SD, Einsatzgruppe
B, Tatigkeits- und Lagebericht für die Zeit vom 15 November bis 15 Dezember – Bandebekämpfung; b.d.): dokument sygnalizuje, że Unternehmen „Frieda” była przeprowadzana od 16 do 30 listopada 1942 r.
88
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
375
Batalion Dirlewangera atakując został wsparty przez dwa działony
37 mm armat przeciwpancernych. Oddział miał walczyć samodzielnie,
pamiętając o wspieraniu batalionów SS-Inf.-Rgt. (mot.) 10. SS-Sdr.-Btl.
Dirlewager podążał z drogi Sakaŭščyna–Makoń w kierunku płn.-zach.
i płn. oczyszczając lasy w rejonie wsi Rečki, Byk, Stryjeva. Jednak
w awangardzie sił znaleźli się Rosjanie z OD Lidogora, atakujący od
wsi Zabaloccie. Do końca dnia wspólnie z Wilddiebkommando zajęły
pozycje przed wsią Slabada, której bronił do końca dnia oddział „Razgrom”. Nowy atak miał rozpocząć się 6 listopada o godz. 9.00, synchronicznie w kilku innych miejscach. Tymczas partyzanci „Razgromu”
dokonali odskoku na północ ku linii kolejowej, między Smolewiczami
a Żodzinem i wsią Trubianok, która co zdumiewające już przy granicach
tego miasteczka bronionego przez dodatkowy batalion. Ciężkie boje
prowadziła Brygada „Za Sowiecką Białoruś”, która trzykrotnie usiłowała przebijać się nieprzyjacielskie pozycje – nad rzeką Uša, aż znaleźli
słabsze miejsce w okrążeniu między wsiami Rudnia a Uborki. Brygada
im. Szczorsa dokonała uniku, podążając w kierunku Borysowa91.
Mity o nieporadności i bojaźni Niemców w lasach lub na bagnach
białoruskich (czy w ogóle na wschodzie) obalają słowa SS-Brigadeführera von Treuenfelda z rozkazu: „W całym 7 listopada 1942 r. podczas
wielogodzinnego marszu osobiście przekonałem się o tym, że można
bardzo dobrze przechodzić błota, przeskakując z kępy na kępę. To, co
umieją robić [«]bandyci[»], umieją i [żołnierze] Waffen-SS”. Już następnego dnia, 8 listopada SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger zostało zabrane
spod podporządkowania von Treuenfeldowi, który powrócił do Borysowa. Wilddiebkommando pozostało zadanie zabezpieczenia wywozu
zagrabionego zboża i zwierząt hodowlanych, czym Dirlewanger kieroAAN, T-354, rol 649, kl. 287 (Angriffsbefehl für dem 5.11.42; 4.11.1942); BAMA, RS 3-36/22, k. 6-8 (1. SS-Infanterie-Brigade /mot./, Ia, Tgb. Nr 629/42, Brigadebefehl für Fortsetzen des Angriffs am 6.11.42 Unternehmen „Frieda”; 5.11.1942); k. 9
(1. SS-Infanterie-Brigade /mot./, Ia; 6.11.1942); k. 30 (1. SS-Infanterie-Brigade /mot./,
Ia, [an S-Sdr.Btl. Dirlewanger 2 3,7 cm Pak zur Verfügung]; 5.10.1942); Д. Жуков,
И. Ковтун, Охотники..., с. 151–152.
91
376
Wojna i okupacja
wał działaniami zapewne z pałacu Słotwińskich we wsi Ravaničy. Jednak zadania oddziału nie ograniczały się do zabezpieczenie transportu,
ale również „akcjach tłumiących” sprzeciw przy grabieży. Celem stały
się Staraja Kniazieŭka i Dubaŭručča, w tym ostanim zamordowali 240–
247 mieszkańców i spalili 80 domów. Następnie zostały zniszczone
wsie Zamastočča i Majzarova, gdzie Rosjanie i Białorusini zabili kolejnych 130 osób. Łącznie wszystkim pacyfikatorom udało się zamordować 136 ludzi, wziąć do niewoli 10 partyzantów, zdobyć dwa erkaemy i 30 karabinów powtarzalnych oraz „zebrać” 1280 ton zboża oraz
630 sztuk pogłowia hodowlanego. W trakcie „zbiorów”, a po miesiącu
od poprzedniego Dirlewangerowi zostało wręczone 10 listopada 1942 r.
kolejne odznaczenie – Złota Odznaka Waleczności i Zasługi dla Narodów Wschodnich I klasy z mieczami (Tapferkeits- und Verdienstauszeichnung für Ostvölker 1.Klasse Gold mit Schwertern). Tymczasem
cztery dni wcześniej 54 ochotnikom ukraińskim i rosyjskim został przyznany Medaille Winterschlacht im Osten 1941/4292.
Wspomnienia sekretarza konspiracyjnego Czerykowskiego rejkomu
KP(b) Białorusi Gieorgija Chramowicza opisały rozbicie grupy dywersyjnej 720. oddziału partyzanckiego podczas odpoczynku we wsi Rahi
po przeprowadzonej dywersji na lokalnej linii kolejowej Rohaczew –
Bychów: „We wsi ani Niemców, ani policyjnych nie było. Postanowili
odpocząć. O świcie, tylko gdy chłopcy zaczęli jeść śniadanie, na ulicy
pojawili się esesowcy batalionu Derliwangera. Porucznik [Jakow] Kur92
AAN, T-175, rol. 81, kl. 2598965 (Der RFSS 57/42, Meldung Nr. 41 an der
Führer über Bandenbekämpfung [südlich Borissow]; 14.11.1942); BAB, NS 33/362,
k. 7 (Funkspruch, An Chef Kdo.-Stab RFSS; 16.10.1942); BA-MA, N 756/206a, b.k.
(1.SS-Inf-Brig. /mot./, Brigadebefehl für Rückmarsch nach Borissow; 7.11.1942); RH
22/232, kl. 100v–101v (Der Befehlshaber des rückwärtiges Heeresgebiet Mitte, Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag: 9.11.42-10.11.42); RS 3-36/20, k. 14–15, 17
(Der Höhere SS-und Polizeiführer Russland Mitte. Fremdv. Schutzmannschaften – Verleihung der Medaille Winterschlacht im Osten 1941/42; 6.11.1942); НAРБ, ф. 655,
воп. 1, спр. 3, арк. 11: 136 zabitych, w tym jeden dowódca partyzancki; B. Boll,
op. cit., s. 20: autor wspomina o 130 „partyzantach” zabitych tylko przez SS-Sdr.-Kdo.
Dirlewanger; R. Michaelis, op. cit., s. 35.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
377
paczenko [współpracownik sowieckiego GRU i zastępca dowódcy 720.
oddziału partyzanckiego. – H. K.] rozkazał grupie odejść, a sam ukrywając się za rogiem niziutkiej łaźni, stojącej w końcu ogrodu, rozpoczął
ogień z pistoletu maszynowego osłaniając odwrót towarzyszy. Czterem
– Iwanowi Kołodiażnomy, Teriechowi Podgolinowi, Aleksiejowi Sołowjowowi i Wani Sidorowowi – udało się oderwać od przeciwnika.
Nikifor Mitkiewiecz, Konstantin Podgolin zostali zabici, a Konstantin
Szmidow ranny dostał się do niewoli. J. A. Kurpaczenko prowadził
walkę w okrążeniu do ostatniego naboju. W ogrodzie, dookoła bani zostało zabitych około dziesięciu esesowców. Kiedy wrogowie spróbowali
schwytać rannego bez nabojów Kupraczenkę, ale on zdążył wyrwać zawleczkę z ostatniego zostawionego dla siebie granatu i detonował go
razem z wrogami. Jak okazało się później Konstantin Szmidow został
zamęczony w murach SD w Mohylewie. Jakowa Aksionowicza Kurpaczenko Sowieci pośmiertnie odznaczyli Orderem Czerwonego Sztandaru, a Nikifora Mitkiewicza, Konstantina Smidowa i Konstantina Podgolina Orderami Czerwonej Gwiazdy”.
Tymczasem Niemcy twierdzili, że zabili w Rohach 42 partyzantów,
w tym jednego dowódcę i komisarza, zdobyli pięć erkaemów, trzy peemy, 25 karabinów powtarzalnych, 229 zaś było były specjalne potraktowanych (wurden der Sonderbehandlung) – przy własnych stratach: 1 zabity i 4 rannych. Później Wilddiebkommando uczestniczyło 18 listopada
w potyczce pod wsią Dubaŭručča, po czym zastrzeliło 20 schwytanych
partyzantów93.
SS-Sdr.-Btl. Dirlewanger powrócił w końcu listopada 1942 r. do Mohylewa, skąd regularnie podejmował ekspedycje w rejonie Czerwienia
przeprowadzając do połowy grudnia „akcje uśmierzające”. Następnie
Wilddiebkommando zostało podporządkowane reprezentantowi Stabs-
93
НAРБ, ф. 655, воп. 1, спр. 3, арк. 12 (Sicherheitspolizei und SD, Einsatzgruppe
B, Tatigkeits- und Lagebericht für die Zeit vom 15 November bis 15 Dezember – Bandenbekämpfung; b.d.); Г. Храмович, Три партизанских года. Записки секретаря
подпольного райкома КП Белорусcии, Минск 1981, с. 145–146.
378
Wojna i okupacja
hauptamt RKFDV bei Stab HSSPF „Rußland-Mitte”, SS-Brigadeführerowi u. Gen.Maj.d.Pol. Franzowi Kutscherze, który jednocześnie w tej
strukturze przechodził szkolenie sztabowe. Nowym zadaniem „kłusowników” było przeprowadzenie rozpoznania w rejonach berezyńskim,
czerwieńskim i osipowickim, mające na celu zebranie informacji o rozmieszczeniu partyzantów94.
Początek grudnia 1942 r. wiązał z przybyciem nowych skazańców
z szeregów Waffen-SS oraz grupy kłusowników. Wśród nowo przybyłych znaleźli dwaj wcześniej skazani na pobyt w niemieckich KZ oficerowie SS-Sturmbannführer Brill i SS-Hauptsturmführer Haarbaum,
będący Volksdeuscherami z Niepodległego Państwa Chorwackiego
(Nezavisna Država Hrvatska – NDH) oraz 116 kłusowników z KZ
Sachsenhausen95.
Unternehmen „Sonnenwende I” – „Beresino – Mogilew”
Po działaniach rozpoznawczych przyszła kolej na „polowanie na partyzantów” – Unternehmen „Sonnenwende I” przeprowadzona zgodnie
z najlepszymi tradycjami oraz doświadczeniami niemieckich i austriackich myśliwych. Ostatni tydzień przed Wigilią oraz czas świąteczny SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger spędziło na walkach w rejonie Berezyna–Czer94
AAN, T-175, rol. 225, kl. 2764147 (Der HSSPF Rußland-Mitte, Abt. Ia Tgb.Nr.
1414/42, Bandenbekämpfung im Raum südwestl. Stary Bychow; 9.12.1942). Oczywiście
wojna partyzancka rozlała się obszar całej sowieckiej Białorusi, jak na teren wschodnich
województw przedwojennej II Rzeczpospolitej, czego dowodem Unternehmen „Tannenbaum” w okolicach Iwieńca, przeprowadzana w początkach grudnia 1942 r., vide: BAB,
R70-SU-139, k. 67 (Der Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SD „Weissruthenien”, Einsatzstab, Einsatzbefehl; 5.12.1942); НAРБ, ф. 655, воп. 1, спр. 3, арк. 12.
95
BA-MA, RS 3-36/10, k. 118 (Der Reichsführer-SS, SS-Hauptamt-Erganzungsamt der Waffen-SS, II 4 Az. 9 a/Dirlewanger/Br/Ba., Volksdeutsche aus Kroatien –
Fernmündliche Rückesprache Sturmbannführer Brill – Hauptsturmführer Haarbaum;
5.12.1942), k. 119-122 (Dienststelle der Feldpost[n]ummer 00 512, SS-Sonderkommando Dirlewanger, Wilddiebereibestrafte - Dort. Schreiben vom 5.XI[I].1942 II. 4a
Az. 9a; 14.12.1942). Wśród kłusowników znaleźli się: Albert Chwalinski, Martin Cwiklak, J. Czerniejewski, Kurt Poprawa i Julius Voratschek.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
379
wień. Ich przeciwnikiem okazała się 3. Berezyńska BPart dowodzona
przez Siemiona Jarockiego i politruka Michaiła Spieranskiego, a podległa Kliczewskiemu centrum operacyjnemu. Sowiecka guerrilla została
zaalarmowana natychmiast rozpoczęciem przeczesywania lasów przez
Niemców. W jej trakcie zostały „okrążone i zniszczone [«]bandy[»]”.
Straty partyzantów to zabitych 271 osób, w tym 105 w walce przy zdobyczy wojennej w postaci dwóch rkm i 24 karabinów powtarzalnych –
druga wersja mówiła o ośmiu karabinach powtarzalnych i czterech granatach ręcznych (sic! czym w takim razie broniło się 70% poległych
w walce?) – podobnie jak straty własne, ograniczone do jednego zabitego
i jednego rannego. W tym samym rejonie co Dirlewanger pacyfikowały
też dwa rosyjskie bataliony podległe Kommandeur der Osttruppen z.b.V.
700. Rgt., Oberstowi Juliusowi Corettiemu – 633. u. 634. Ostbataillonen.
Nie do końca wyszkolony 634. batalion poniósł wysokie straty – 120 zabitych i 37 rannych, m.in. od ostrzału drugiego oddziału rosyjskiego96.
Tak niespokojny obszar mógł spodziewać szybkiej reakcji niemieckiej. Jej celem było spacyfikowanie terenów sąsiadujących z szosą Berezyna–Czerwień, odkrycie nowych obozowisk partyzanckich i zadanie
„leśnym” poważnych strat. Operacja otrzymała kodowe oznaczenie
„Beresino–Mogilew”. Rozkaz szefa sztabu HSSPF Russland Mitte zapowiadał: „1) [«]Bandy[»] przeciwnika wydają się zajmować szosę Berezyna–Czerwień. Szosę uwalniają siły Wehrmachtu pod dowództwem
286. Dywizji Zabezpieczenia.
96
AAN, T-175, rol. 124, kl. 2598655 (Der RFSS, 65/42, Meldung Nr. 49 an der Führer über Bandenbekämpfung; 26.12.1942); kl. 2598813-2598814 (Der BeVo d. RFSS
BKV v.d. Bach Telegramm; 25.12.1942); T-354, rol. 648, kl. 759–760 (SS-Sdr.-Batl.
Dirlewanger, Einsatzbefehl Unternehmen „Sonnenwende I”; 21.12.1942); rol. 649,
kl. 995–997 (SS-S.-Btl., Funkspruch v. 22.12.42; 23.12.1942); BAMA, N 756/206a,
bk (SS-Sdr.-Batl. Dirlewanger, Einsatzbefehl Unternehmen „Sonnenwende I”;
21.12.1942); RH 22/232, kl. 111v-112v (Der Befehlshaber des rückwärtiges Heeresgebiet Mitte, Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag: 9.11.42-10.11.42); RS 3-36/14,
k. 6–7 (Kommandeur der Osttruppen z.b.V. Rgt. 700 Einsatzbefehl für das Unternehmen Beresino–Mogilew; 26.12.1942); F. L. MacLean, op. cit., s. 95–96; Партизанские
формирования..., с. 532–533; Д. Жуков, И. Ковтун, РННА..., с. 209–210.
380
Wojna i okupacja
2) Batalion specjalny „Dirlewanger” wzmocniony kompanią pancerno-rozpoznawczą. [Ukrainische] Schutzmannschafts-Bataillon 5797
znajduje się od 26.12.42 pod rozkazami 286. Dywizji Zabezpieczenia.
Okres podporządkowania – w przybliżeniu do 5.1.43.
3) Batalion zajmuje 26.12.42 o godz. 8.15 na szosie Mohylew–Białynicze w porządku marszowym (załadowani) ze szpicą gotowy do ruchu na
zachód w kierunku mostu nad rzeką Łachwą. Dowódca batalionu melduje
o swoim oddziale pełniącemu obowiązki dowódcy 286. Dywizji Zabezpieczenia, generałowi majorowi [Walterowi] Hartmannowi [ówczesnym
dowódcą był Generalleutnant Johann-Georg Richert. – H. K.], który
wzmacnia batalion kompanią pancerno-rozpoznawczą. Schutzmannschafts-Bataillon 57 włączył się kolumnę marszową w Białyniczach.
4) Zaopatrzenie dla wzmocnionego batalionu SS «Dirlewanger» realizowane jak wcześniej. Niezbędne wziąć ze sobą dostateczny zapas
artykułów spożywczych.
5) Batalion specjalny SS «Dirlewanger» powiadamia Hssupf. Ru[ssland] Mi[tte] o odpowiednim miejscu dyslokacji i możliwych specjalnych działań przez radio[stację] lub telefon
Za HSSPF Russland Mitte, szef sztabu, podpułkownik policji
ochronnej Golz”98.
Zadaniem operacji „Beresino–Mogilew” było okrążenie i zniszczenie oddziałów partyzanckich w rejonie wsi Koŭbča, Halynka i Šaboŭka.
Ta pacyfikacja przypadła na okres, gdy Dirlewanger wyjechał na prawie
dwumiesięczny urlop do Rzeszy (28 grudnia 1942 – 20 lutego 1943).
W tym czasie dowództwo nad batalionem sprawował dotychczasowy
97
Jako jeden z nielicznych Ukrainische Schutzmannschafts Btl. F/57 posiadał
organiczną kompanię pancerną w listopadzie 1943 r. pięć samochodów pancernych
(później jeszcze powiększoną do 9 pojazdów). Innymi „Panzereinheiten HSSPF Rusland-Mitte” były: 1. Pol.Pz.Kw.Zug und 2. Pol.Pz.Kw.Zug w Pol.Rgt. Mitte, le.Pz.
Kp. Mitte/ Pz.Kp. Mitte/ Pol.Pz.Kp. Mitte oraz 10.schw.Kp./Pol.Rgt. Mitte w składzie
trzech plutonów – PzSpZug (h), PzKpfwgZug (p) i Pz.Jg.Zug (r).
98
BA-MA, RS 3-36/14, k. 5 (Der Höhere SS-und Polizeiführer Russland Mitte, Ia,
Befehl für des verst. SS-Sdr. Batl. Dirlewanger unter die 286. S.D.; 25.12.1942).
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
381
oficer łącznikowy HSSPF RM, SS-Sturmbannführer Franz Magill.
W rozkazie batalionowym informował on ponadto o gotowości do działań 29 grudnia o godz. 6.15 na drodze z Berezyny wg porządku: dwa
samochody pancerne, drużyna motocyklistów, 1. kompania rosyjska,
kompania niemiecka z radiostacją i 2. kompania rosyjska. Punkt medyczny i łączności znajdował się we wsi Maciejevičy, zaś po osiągnięciu wsi Koŭbča doszło do przegrupowaniu wraz z przeniesieniem armat ppanc, moździerzy oraz cekaemów na sanie. Następnie Magill miał
jak najszybciej nawiązać kontakt z 634. Ost. Btl., pacyfikującym rejon
Hołynki oraz rozpoznać miejsce rozmieszczenia partyzantów. Niemcy
wprowadzili rakietnicę i hasło „Berezino” z odzewem „Mogilew”, aby
wykluczyć ostrzał przez „ogień przyjacielski”99.
Dowodzący Unternehmen „Berezino–Mogilew” płk Coretti sformował trzy grupy bojowe. Pierwszą stanowiły trzy kompanie SS-Sdr.
Kdo. Dirlewanger – niemiecka SS-Untersturmführera Bodammera wraz
z dwiema rosyjskimi SS-Obersturmführera Waldemara Wilhelma, pluton motocyklowy, przydzielone dwa samochody pancerne oraz jeden
batalion 1. SS-Infanterie-Brigade (mot.). II Kampfgruppe obejmowała
Ost. Btl. 633 (I. Btl. Versuchverband Mitte) Obstl. Nikołaja Korowina
wzmocniony o dwa samochody pancerne oraz 50-osobowy oddział OD
Szewczuka. Trzecia grupa bojowa to Ost. Btl. 634 (II. Btl. Versuchverband Mitte) Maj. Michaiła Gołowinkina100.
Magill opisał przebieg Unternehmen „Berezino–Mogilew” w meldunku do HSSPF RM. Trzy grupy bojowe atakowały z północnego
wschodu, zachodu i południa. Po zdobyciu Kolbčy pacyfikatorzy naBA-MA, RS 3-36/9, k. 128 ([SS-Sonderbataillon Dirlewanger], Bataillons-Befehl; 28.12.1942); Д. Жуков, И. Ковтун, РННА..., с. 210–211.
100
Taki podział obowiązków dowódczych nad kompaniami SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger utrzymał się do końca 1942 r., vide: BA-MA, N 756/206a, bk (Der HSSPF RM, Ia,
Befehl für die Unterstellung des verst. SS.Sdr.Batl. Dirlewanger unter die 286. S.D.;
25.12.1942); RH 22/232, kl. 135v (Der Befehlshaber des rückwärtiges Heeresgebiet
Mitte, Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag: 28.12.42); RS 3-36/9, k. 129 (Kommandeur der Osttruppen [SS-Sonderbataillon Dirlewanger], Einsatzbefehl für denn
2.1.43; 2.01.1943); Д. Жуков, И. Ковтун, Охотники..., с. 159, 268.
99
382
Wojna i okupacja
tknęli się na partyzantów za wsią Kaŭbčanskaja Slabodka, którzy intensywnie ostrzeliwali się, co spowodowało straty wśród Niemców. Jak
sam Magill relacjonował: „Zniszczyć umocnione obozu przeciwnika
można tylko przy prowadzeniu operacji siłami, minimum dwóch pułków, wzmocnionych artylerią i czołgami. Bez osłaniającego przygotowania artyleryjskiego każda próba zdobycia [«]bandyckiego[»] obozu
będzie przedstawiać sobą ryzykowne przedsięwzięcie, związane z dużymi stratami”.
Straty SS-Sdr.Kdo. Dirlewanger wyniosły zabitych trzech Niemców
i dwóch Rosjan oraz rannych siedmiu Niemców i trzech Rosjan. Nie
wiadomo o wysokości strat sowieckich, gdyż jak oświadczył Magill,
„dzięki przemyślanemu wykorzystaniu wszystkich własnych broni
wróg poniósł ciężkie straty. Ponieważ bitwa musiała zostać zatrzymana
z powodu nadejścia ciemności, nie mogę podać dokładnego stanu”.
Wilddiebkommando powróciło 30 grudnia 1942 r. do Berezyny, gdzie
oczekiwali nowych rozkazów. Tam przygotowywali się do kolejnych
dużych operacji przeciwpartyzanckich101.
W oddziale Dirlewangera – batalionie specjalnym SS (SS-Sonderbataillon Dirlewanger) – zaczęto praktykować rehabilitację przedstawicieli dowództwa SS lub funkcjonariuszy, posiadających wysokie numery
członkowskie SS. Jednocześnie oddział Dirlewangera został podporządkowany dowództwu 286. Dywizji Zabezpieczenia. Wówczas doszło do
sytuacji, że służba na Białorusi stawała się atrakcyjnym dodatkiem do
101
AAN, T-354, rol. 650 kl. 411 (SS-Sonderbataillon Dirlewanger, Bericht Abschnitt 246; 30.12.1942); BAMA, N 756/206a, bk (SS-Sdr-Batl. Dirlewanger, Bataillons-Befehl; 28.12.1942); RH 22/232, kl. 136v-138v (Der Befehlshaber des rückwärtiges Heeresgebiet Mitte, Abteilung Ia, Kriegstagebuch Nr. 3 – Tag: 29.12.42-30.12.42);
RS 3-36/9, k. 130 (SS-Sonderbatl. Dirlewanger, Bericht über das Unternehmen vom
29./30.12.42 im Raume südl. Beresino; 30.12.1942); R. Michaelis, op. cit., s. 36;
Д. Жуков, И. Ковтун, op. cit., с. 162–163: autorzy wykazali fałszywość informacji
zamieszczonych w sowieckiej memuarystyce (А. Зевилев, Ф. Курлат, А. Казицкий,
Ненависть, спрeссованная в тол, Москва 1991; И. Ильиных, Шестьсот дней
в боях и походах, Тула 1969), sygnalizującej uczestnictwo SS-Sdr.-Btl. Dirlewanger
w operacjach przeciwpartyzanckich na Witebszczyźnie i „Klette II” w końcu 1942 r.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
383
nużącej pracy biurokratycznej w Berlinie: „Naturalnie wszyscy słyszeli
o tych bezzwłocznych zadaniach i wielu ludzi aplikowało o pobór do
oddziału we wszystkich agencjach, aby móc wydostać na wolność i do
zielonych lasów zamiast siedzieć za biurkami”. Tak drogę do oddziału
Dirlewangera „odnalazł” SS-Hauptsturmführer Erwin Walser, któremu
znudziła się praca w Greifelt i dzięki temu pojawił się na kartach niniejszego opracowania.
Ale można tam było trafić też dla szybszego awansu. Wspomniany
już SS-Obersturmführer Hans Georg Weber z SS-Hauptamtu został wysłany do Dirlewangera, gdzie nabył bojowego doświadczenia na terenie Komisariatu Generalnego Białoruś (sic!) podczas polowań na ludzi,
za co otrzymał pożądane w Berlinie odznaczenia – Winterschlacht Im
Osten, Kriegsverdienstkreuz i Eisernes Kreuz 2. Klasse102.
Zintensyfikowanie działań przeciwpartyzanckich w 1943 r. zapowiadały wspomniane wcześniej decyzje podejmowane w listopadzie
i grudniu poprzedniego roku. Nowe rodzaj walk gen. von Schenckendorff zaczął określał w dokumentach jako „zwalczanie band” („Bandenbekämpfung”). Sytuacja na obszarze okupowane Reichskommisa102
W jednym z dokumentów pojawiają się przykłady lista z nazwiskami osób do
„drogi do rehabilitacji”, posiadających wysokie numery partyjne czy więzienne – tego
dokument nie precyzuje: Theodor Bartels (nr 24), Willy Behrens (nr 43), Max Budnewski (nr 766), Josef Chwalczyk (nr 119), Adolf Johl (nr 359), Anton Kirstein (nr
404), Helmuth Kühn (nr 459), Herbert Meizer (nr 554), Alfred Scheid (nr 745), Johann Werner (nr 901), Willi Zaddach (nr 944), Walter Hanke (nr 725) czy Karl Freim
(nr 341), którzy trafili pod komendę Dirlewangera wraz z osobami o słowiańsko
brzmiących nazwiskach: Otto Danderski (nr 47.388), Willy Dzumbowski (nr 40.537),
Franz Jankowski (nr 47.433), Albert Jarzinski (nr 36.458), Erich Kaczmarek (nr
29.732), Leo von Koborowski (nr 28.532), Herbert Koswowski (nr 33.276), Wilhelm
Kowalick (nr 53.056), Gustav Krutski (nr 51.797), Wilhelm Lipkowski (nr 51.971),
Johann Osinski (nr 38.163), czy Leo Scholtyscheck (nr 19.699), vide: AAN T-354,
rol. 650 kl. 411 (SS-Sonderbataillon Dirlewanger, Bericht Abschnitt 246; 30.12.1942);
AIPN, IPN BU, 0678/311, k. 227 (Akta gen. Stahela, Wyciąg z zeznań Ericha von dem
Bacha; 26.01.1946, Nr. 00829); GK 151/11/stenogram, t. 20 (Direct Examination of
Gottlob Berger by Dr. Fröschmann; s. 6106, 6113–6114); BA-MA, RS 3-36/6, k. 8–12
(Namentliche Aufstellung der für das Kommando „D” ausgesuchten Häftlingen; b.d).
384
Wojna i okupacja
riate Ostland nie przedstawiała się pomyślnie dla Niemców po klęsce
pod Stalingradem: „Kryzys ekonomiczny w «Ostlandzie» pogłębia
się z miesiąca na miesiąc. Przemysł odczuwa coraz większe utrudnienia surowcowe, opałowe i transportowe. [...] Warunki transportowe
stają się na terenie «Ostlandu» coraz bardziej uciążliwe. Ruch kolejowy na głównych liniach ucierpiał stosunkowo najmniej, natomiast
linie boczne obsługiwane są coraz gorzej. [...] Dywersja sowiecka
przybiera na sile w miarę intensyfikacji działań frontowych. Oddziały
dywersyjne wyraźnie odgraniczają się od akcji [«]bandyckiej[»] elementów miejscowych i nie przyjmują do swego składu zgłaszających
się ochotników”103.
Rok 1943 zapowiadał okres największych pacyfikacji partyzantki
i ludności cywilnej przeprowadzanej przez Niemców, Austriaków,
Volksdeutscherów oraz wschodnioeuropejskich ochotników, walczących po stronie narodowosocjalistycznej III Rzeszy.
Źródła archiwalne
Archiwum Akt Nowych: 202/III/121; 202/III/132; T-78, rol. 479; T-175, rol. 18,
59, 81, 124, 130, 140, 220, 225; T-354, rol. 649, 652; T-454, rol. 21, 94.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej: BU 0678/311; GK 103/78; GK 151/11/
dok prok, t. 43; GK 151/11/stenogram, t. 14; GK 151/11/stenogram, t. 20; GK
151/11/stenogram, t. 26; GK 166/1100; GK 688/12.
Bundesarchiv Berlin: NS 33/362; NS 33/446; R70-SU-139; R70-SU/142; R70SU/145.
Bundesarchiv-Militärarchiv: N 756/206a; RH 19 II/153; RH 22/228; RH 22/230; RH
22/231; RH 22/232; RH 22/236; RS 3-36/3; RS 3-36/4; RS 3-36/8; RS 3-36/9;
RS 3-36/10; RS 3-36/11b; RS 3-36/14; RS 3-36/20; RS 3-36/21; RS 3-36/22.
Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 1450, воп. 2, спр. 1244, арк. 60;
спр. 1251, арк. 203-205, 220-220адв.; спр. 1300, арк. 111, 114, 120адв.; воп.
4, спр. 110, арк. 2; ф. 655, воп. 1, спр. 3, арк. 5-7, 11-12.
AAN, 202/III/121, k. 3 (Delegatura Rządu RP na kraj, Akta Departamentu Informacji i Prasy Sekcja Wschodnia. Sprawozdanie sytuacyjne z Ziem Wschodnich za
m-c styczeń; 17.09.1943).
103
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
385
Bibliografia
Angrick A., Erich von dem Bach-Zelewski. Himmlers Mann für alle Fälle [in:] Die
SS. Elite unter dem Totenkopf, red. R. Smelser i E. Syring, Paderborn 2000.
Anonim, Erinnerungen an das SS-Sonderkommando „Dirlewanger”, Hrsg. Rolf
Michaelis, Berlin 2011.
Auerbach H., Die Einheit Dirlewanger, „Vierteljahrshefte für Zeitgeshichte”
1962, 3 Heft, Juli.
Berenbaum M., Peck A. J., The Holocaust and History. The Known, the Unknown,
the Disputed, and the Reexamined, Washington, Bloomington, Indianapolis
2004.
Blood P. W., Hitler’s Bandit Hunters. The SS and the Nazi Occupation of Europe,
Washington D. C. 2006.
Boll B., Chatyn 1943 [in:] Orte des Grauens. Verbrechen im Zweiten Weltkrieg,
red. G. R. Ueberschär, Darmstadt 2003.
Curilla W., Die deutsche Ordnungspolizei und der Holocaust im Baltikum und in
Weißrußland 1941–1944, Paderborn 2006.
Forbes R., For Europe. The French Volunteers of the Waffen SS, Solihull 2006.
Gander T., Chamberlain P., Weapons of the Third Reich: An Encyclopedic Survey
of All Small Arms, Artillery and Special Weapons of the German Land Forces
1939–1945, New York 1979.
Gerlach Ch., Kalkulierte Morde. Die deutsche Wirtschaft- und Vernichtungspolitik
in Weißrussland 1941 bis 1944, Hamburg 1999.
Grzybowski J., Pogoń między Orłem Białym, Swastyką i Czerwoną Gwiazdą. Białoruski ruch niepodległościowy w latach 1939–1956, Warszawa 2011.
Heer H., Vernichtungskrieg Verbrecken der Wehrmacht 1941–1944, Hamburg 1995.
„Karlsbad” [online], http://www.forum-der-wehrmacht.de/index.php/Thread/44581-Unternehmen-Karlsbad-1942/ [dostęp: 26.11.2017].
Kilian J., Wehrmacht und Besatzungsherrschaft im Russischen Nordwesten 19411944: Praxis und Alltag im Militärverwaltungsgebiet der Heeresgruppe Nord,
Paderborn, München, Wien, Zürich 2012.
Klausch H.-P., Antifaschisten in SS-Uniform. Schicksal und Widerstand der deutschen politischen KZ-Häftlingen Zuchthaus- und Werhmachtsgefangenen in
der SS-Sonderformation Dirlewanger, Bremen 1993.
Langerbein H., Hitler’s Death Squads: The Logic of Mass Murder, College Station 2004.
MacLean F. L., The cruel hunters. SS-Sonderkommando Dirlewanger. Hitler’s
most notorious anti-partisan unit, Atglen 1998.
386
Wojna i okupacja
Michaelis R., Der Weg zur 36. Waffen-Grenadier-Division der SS, Rodgau 1991.
Munoz A., Romanko O., Hitler’s White Russians: Collaboration, Extermination
and Anti-Partisan Warfare in Byelorussia, 1941–1944, Bayside 2003.
Musiał B., Sowieccy partyzanci 1941–1944. Mity i rzeczywistość, Poznań 2014.
Pohl D., Die Herrschaft der Wehrmacht: Deutsche Militärbesatzung und einheimische Bevölkerung in der Sowjetunion 1941-1944, Berlin 2009.
Pol.-Batl. 122 [online], http://www.forum-der-wehrmacht.de/index.php/Thread/23356-Pol-Batl-122/ [dostęp: 26.11.2017].
Polizei-Bataillon 313 – Polizeischule Bad Kleinen [online], http://www.forum-der-wehrmacht.de/index.php/Thread/22951-Polizei-Bataillon-313Polizeischule-Bad-Kleinen/ [dostęp: 26.11.2017].
Trevor-Roper H. R., Hitler’s War Directive 1939-1945, New York 1966.
Turonek J., Białoruś pod okupacją niemiecką, Warszawa 1993.
Verbände und Truppen der deutschen Wehrmacht und Waffen SS 1939–1945,
Osnabrück 1973.
Warlimont W., Inside Hitler’s Headquartiers, Navato 1964.
Winkler U., Hohendorf G., „Nun ist Mogiljow frei von Verrückten”. Die Ermordung der Psychiatriepatient Innen in Mogilew 1941/42 [in:] B. Quinkert,
P. Rauh, U. Winkler (eds.), Krieg und Psychiatrie 1914–1950, Beiträge zur
Geschichte des Nationalsozialismus, Göttingen 2010.
Дробязко С., Под знаменами врага. Антисоветские формирования в составе
германских вооруженных сил. 1941–1945 гг., Мocквa 2004.
Жуков Д., Ковтун И., Охотники за партизанами. Бригада Дирлевангера, Москва 2013.
Жуков Д., Ковтун И., РННА. Bраг в советской форме, Москва 2012.
Зевилев А., Курлат Ф., Казицкий А., Ненависть, спрeссованная в тол, Москва 1991.
Ильиных И., Шестьсот дней в боях и походах, Тула 1969.
Истребление евреев в Глубоком и других местечках. Из материалов
М. и Г. Раяк [в:] Черная книга о злодейском повсеместном убийстве
евреев немецко-фашистскими захватчиками во временно-оккупированных районах Cоветского Cоюза и в лагерях уничтожения Польши во
время войны 1941–1945 гг., ред. B. Гроссман, И. Оренбург, Jerusalem
1980.
Органы государственной безопасности СССР в Великой Отечественной
войне. Сборник документов. Т. 3. Кн. 2. От обороны к наступлению
(1 июля – 31 декабря 1942 г.), Mocква 2003.
Hubert Kuberski, SS-Sonderkommando Dirlewanger…
387
Партизанские формирования Белоруссии в годы Великой Отечественной
войны (июнь 1941 – июль 1944): краткие сведения об организационной
структуре партизанских cоединений, бригад (полков), отрядов (батальонов) и их личном составе, peд. A. Мaнaeнкoв и дp., Минcк 1983.
Преступления немецко-фашистских оккупантов в Белоруссии в 1941–1944 гг.,
pед. П. П. Липило, В. Ф. Романовский, Минск 1965.
Трагедия белорусских деревень 1941–1944. Документы и материалы, peд.
Н. Кириллова, В. Селеменев, Минск, Москва 2011.
Туристская энциклопедия Беларуси, ред. И. И. Пирожник, Минcк 2007.
Фридман А., Шендерович И., Уничтожение пациентов Могилевской психолечебницы – путь к созданию нового поколения «душегубок» [в:] История могилевского еврейства: документы и люди. Кн. 2. Ч. 2, сост.: А. Литин, И. Шендерович, Могилев 2010.
Храмович Г., Три партизанских года. Записки секретаря подпольного райкома КП Белорусcии, Минск 1981.
Шендерович И., Хроника уничтожения евреев Могилева [в:] История могилевского...
SS-sonderkommando Dirlewanger in the occupied territories of Belarus
(March-December 1942)
The unit commanded by Oskar-Paul Dirlewanger has become an incredible scale of
barbarism. Slavic Untermenschen – Belarusians, Russians, Poles and Slovaks – were
the target of Dirlewanger’s soldiers for almost three years during the ruthlessly
conducted Partisanenbekämpfung (fighting the guerrillas), which was quickly
renamed Bandenbekämpfung (to fight the “band”) to emphasize humiliation an
enemy with whom the police, SS and East European volunteers fought. One of them
was SS-Sonderkommando Dirlewanger.
K e y w o r d s : II World War, Belarus, occupation, Oskar-Paul Dirlewanger