TRÓJĘZYCNE STUDIA Z DZIEJÓW PRASY ŻYDOWSKIEJ NA ZIEMIACH POLSKICH {XIX-XX w.) redakcja Joanna Nalewajko-Kulikov współrac Grzegorz P. Bąbiak i Agnieszka J. Wydawnictwo Neriton Instytut Historii PAN Warszawa 2012 l Cieślkowa Małgorzt Grzegorz P. Bąbiak, Świerzyńska Indeksy Joanna Nalewajko-Kulikov, Małgorzt Opracowanie graficzne i projekt Elżbieta Malik Spis Świerzyńska treści okładi pochdzą ze zbiorów Ilustracje wykorzystane w książce Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma, Biblioteki Narodowej, Zakłdu Narodowego im. Osolińkch oraz z kolekcji prywatnych autorów artykułów Żydowskieg JOANNANALEWAJKOKULIKOV- Prasa żydowska na ziemiach polskich: historia, perspektywy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . stan badń, Część © © © © © Copyright Copyright Copyright Copyright Copyright by Grzegorz P. Bąbiak by Agnieszka J. Cieślkowa by Joanna Nalewajko-Kulikov by Instytut Historii PAN by Wydawnictwo Neriton 1ytuł ISBN 978-83-7543-229-9 dotowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wydawnictwo Neriton Wydanie I, Warszawa 2012 Rynek Starego Miasta 29/31, 00-272 Warszawa tel. 22 831-02-61 w. 26 www.neriton.apnet.pl neriton@ihpan.edu.pl Nakłd 350 egzemplarzy Objętość 41 arkuszy wydawniczych Druk i oprawa: Fabryka Druku Wyższego ELA BAUER- ,,Ha-Cefira'' (1862-1931) AGNIESZKAJAGODZIŃSK 7 I ................................. 31 - ,,Izraelita'' (1866-1915) ...................... 45 JOANNANALEWAJKO-KULIKOV - ,,Hajnt" (1908-1939) .................... 61 KALMANWEISER - ,,Der Moment" (1910-1939) ......................... 77 MAGDALENAKOZŁWSA - ,,Folkscajtung" (1921-1939) ................. 89 ALEKSANDRAGELLER- ,,Literarisze Bleter" (1924-1939) ................. 101 ADAMKoPCIOWSKI- ,,Lubliner Tugblat" (1918-1939) jako przykład skiej prasy prowincjonalnej ........................................ żydow- 113 KATRIN STEFFEN - ,,Polska - to także my!" Prasa polsk-żydwa (1918-1939) ..................................................... 129 MAGDA SARA SzwABOWICZ - Hebrajskie czasopisma literackie Warszawy (1919-1939) ..................................................... 147 MARTA JANCZEWSKA- ,,Gazeta Żydowska' 167 (1940-1942) .................. EwA KoźMIŃSA-FREJL - Żydowska prasa konspiracyjna. badawczy ........................................................ - Powojenna prasa żydowska EwA KOŹMIŃSA-FREJL (1944-1950) ..................................................... GRZEGORZ BERENDT - ,Fołks-Sztyme" Żydów w Polsce i za granicą w języku - instrument odziaływn (1946-1991) ........................... Rekonesans 181 polskim 211 na 231 GRZEGORZKRZYWIEC- Prasa żydowska w zwierciadle polskiej opmu publicznej (1905-1914) ............................................ ZUZANNAKOŁDZIEJSA - Środwisk ANNALANDAU-CZAJKA - Czy Polacy są prasy żydowskiej lamach polskjęzycne 267 antysemitami? Stereotyp Polaka na (1918-1939) ................ 317 JOANNALISEK - ,,Dos loszn fun jidiszkajt" - ortodoksyjny jidyszyzm na lamach „Bejs Jakow" w konteści religijnego feminizmu żydowskieg w Polsce ......................................................... 343 KAMILKIJEK- Inteligencja a naród w dobie kryzysu. ,,JIWO Bleter" jako przestń komunikacyjna jidyszowych elit i mas żydowskich ......... 369 AGNIESZKAŻÓŁKIEWSA lamach prasy w języku - Wicblaty i wicnszrajberzy. Humor i satyra na jidysz w Polsce międzywojen ............... 397 425 książe. Krytyka literacka na lamach KAROLINASZYMANIAK- Świat wybranych periodyków jidysz w Europie Środkw-W schodni ej do 1939 roku ........................................................ 445 RENATAPIĄTKOWSA wieku - 477 estyką - Szata graficzna czasopism żydowskich w XIX i XX a ideolgą. Rekonesans badawczy ............ Wykaz skrótów ....................................................... 511 Bibliografia opracwń prasy żydowskiej (Władysw Marek Kolasa, Joanna Nalewajko-Kulikov) ............................................... 513 Indeks nazwisk ...................................................... 547 Indeks tyułów 5 63 prasowych ............................................. Noty o autorach ...................................................... 569 na ziemiach polskich: perspektywy badawcze od kilku lat spadku znaczenia prasy drukowanej, łatwo sobie emocje, które towarzysł jej rozwojowi jako najszybszego przekazywania informacji, wymiany myśli, polemik i poglądów, w XIX w. narzędi innymi słowy - kształowni tego, co za Jiirgenem Habermasem przyjęło się nazywać sferą publiczną. Bez przesady można nazwć wiek XIX stuleciem prasy, a jej rolę jako forum dyskusyjnego porównać do tej odgrywanej dzisiaj przez Internet. o politycznej, społecznj, ,,Historia prasy masowej [ ... ] jest zarazem opwieścą kulturalnej i ekonomicznej transformacji" - pisał Louise McReynolds 1• Zdanie to 2 w odniesieniu do prasy żydowskiej per se, nie tylko masowej. jest prawdziwe także W historii Żydów na ziemiach polskich na przełomi XIX i XX w. prasa wpisał się idealnie w tradycjną żydowską sferę publiczną, kształowną wokół bejt ha-midraszu (domu nauki), z jego analizowaniem i dyskutowaniem tekstów religijnych oraz jego polifną opinii. Zarazem odgrywał rolę szcególną jako jedno z największych, jeśli nie największe, narzędie modernizacji społecznśi żydow­ skiej. Wraz z rozwojem takich ruchów politycznych, jak syjonizm i bundyzm, prasa okazł się najpewniejszym i najpopularniejszym medium komunikacji zangżo­ wanej inteligencji z tzw. masami ludowymi. Historia prasy żydowskiej na ziemiach polskich przed 1918 r. jest przede wszystczasopism ukazjącyh się na terenie zaboru rosyjskiego, w którym kim historą społecznść żydowska była najliczniejsza i najmniej zasymilowana (w mniejszym stopniu dotyczy to także Galicji). Niemiecka badaczka Susanne Marten-Finnis cechy charakterystyczne dla prasy żydowskiej w diasporze, wymienia następujące a zatem także w Cesarstwie Rosyjskim: aspiracje dydaktyczne, funkcję orientacyją (Wegweiserfunktion), efmryczność, wielojęzycnść, specyfikę frazeolgicną Mimo AGATAKONDRAT- Język fachowych czasopism jidyszowych na przykładie czasopism krawieckich ............................................ między Prasa żydowska historia, stan badń, „Izraelity" wobec antysemityzmu ... 299 można zauwżlnego wyobrazić 1 L. McReynolds, The News Under Russia's Old Regime. The Development of a Mass-Circulation Press, Princeton 1991, s. 3. 2 tomie pod ojęciemp „prasa żydowska" rozumiemy prasę wydaną przez Żydów W całym dla Żydów. ,,Der Moment" (1910-1939) ;bn:':1iE~I:~J:t ,>l'r-to;n!!c_ .,. .. ., ·•'l\i>O"?'I! ,1~,r!!'1r,,~'$J# •. t,:'i!>~•$.")łl :'! "• ;;,;:,:: J";"4, '"'l.-~l!.f' ,)J;p20 t=f?·~ri'l1.<.tl rw:i:r ,!feO ~ :t!'-Wti~:;<:•~---·:':::-: <m..-=)::::p:;,wiDJ (= ip-1 r.,,...-1-=l!:1=1'44- .7t. - -- '"'- - . -c9,:;,q:Jo • :1:li - ·-··-::""i'<~-f5r:' •'lf'>:l°"~:1:>•/,-:,1:,.ei\ "-WPl ~~•1( t~'i:t .:: t11i i )'ł Tl';;;..- ,, .. I·111.D""••..IJJl""-"'°" ,Ji..-...... ,"l'C f;".:1Ul'.l''1d~:'l~.':"!-· I n,."J1uo•~ł2 sd" ll~~wl:itt.: Ili•~~ " ,li•~ :;l,.=~•Dł ,_a_·i2_· \~_:'.·_··:.~.r'.ii-;'7):'.~S~~~P-~~,-:;'~.--. -_---;;_--~~h )":i ,m '$ ,.ll{t::;1$P>~i="'n::01 ,._ -.- --- > „Der Moment': 1912, fragment pierwszej strony "-·---·-->.·." < Założny w 1910 r. z inicjatywy młodeg prawnika Nojecha Pryluckiego, jidyznacą pozycję w Warszawie szowy dziennik „Der Moment" szybko osiągn! i pozstał jednym z najbardziej wpłyoch żydowskich pism w stolicy Polski przez cały okres międzywojen. Jego redaktorem naczelnym był ojciec i poza nią Pryluckiego, Cwi, weteran petersburskiej prasy hebrajskiej i rosyjk-żdwie, który wcześnij założy i redagowł pierwszy warszawski dziennik jidyszowy „Der wszechstronnej i zróżnicowaej zawrtości, jak również Weg" (1905-1907). Dzięk i wysokiej pozycji swoich autorów w społeczńtwi żydowskim, ,,Moment" stal się jednym z dwóch jidyszowych dzienników o największym nakłdzie w Polsce. Pomagł wzmacnić prestiż języka jidysz w oczach swych czytelników i współto­ rzył w tym języku słownict dziennikarskie i literackie. Wraz ze swym głównym rywalem, ,,Hajntem", kierowanym przez Szmuela Jackana, ,,Moment" zmienł oblidziennikarstwa w epoce polityki i kultury masowej, która nastą­ cze żydowskieg piła po rewolucji 1905 r., i kształow żydowską opinę publiczną w Polsce aż do wybuchu II wojny światoej. Jako współraconik jidyszowego dziennika „Unzer Leben''. wydawanego przez Saula Hochberga, Nojech Pryłucki ułoży plan wydawania nowego organu prasowego w oparciu o koperatywę. Przedyskutował tę kwestię z kolegami dziennikarzami, Dawidem Drukiem i Hillelem Cejtlinem, który pracowł dla tabloidowego z ruchem terytorialistycznym. Podobnie jak wielu „Hajntu", podówczas zwiąanego współczenyh żydowskich intelektualistów, obaj pisarze byli zdegustowani dyktowaną przez wulgarne uliczne gusta senacyjośią prasy jidyszowej, nasyconej przekłamni, skandalami i erotyką. Jako że zespól „Unzer Leben'' buzował od przez metody zarądni Hochberga, plan Nojecha niezadowolenia wyołaneg Pryłuckiego zyskał natychmiastowe poparcie, również wśród zecerów gazety. Stanęli oni bowiem przez groźbą bezrobocia, gdy Hochberg próbował ich zwolnić i zastą­ pić maszy.nami, które wykonałb tę samą pracę taniej 1• 1 D. Druk, Cu der geszichte Jun der jidiszer prese, Warsze 1920, s. 105; Hillel Cejtlin, według Cwi Pryłuckiego, był skonsternowany „pornograficznymi historyjkami" drukowanymi w „Hajncie". Wspomnienia Cwi Pryłuckiego, Archiwum Yad Vashem, Ml0/175, I, k. 65-71. wspomnień Nie mogąc i pisarzy odchząy Prylucki zebrał potem wileńsk sponsora, który zakceptowłby wszystkich zecerów z „Unzer Leben'' jako wspólników w nowym piśme, Nojech 5 tys. rubli wśród uczestników na stworzenie kooperatywy. Wkrótce handlarz tarcią zgodił się zostać sponsorem, o ile zecerzy otrzymają udział w zyskach nie będąc jednak pełnorawymi wspólnikami. Wówczas Nojech Pryłucki uzyskał władz zgodę carskich, by koncesję, którą otrzymał kilka na wydawanie tygodnika „Najes'' (nigdy nie powstał), przenacyć lat wcześnij na nowy dziennik 2 • Chcą zdyskontwać poularnść politycznych artykułów Cwi Pryluckiego pt. ,,Der moment'' drukowanych codziennie w „Unzer Leben'; nowa tyuł rubryki jako swój tyuł. gazeta przyjęła Cwi Prylucki, dobiegający wówczas pięćdzesątk, zrazu przyjął ten plan sceptycznie. Po dziesęcu latach niełatwych doświaczeń w świec prasy, dostrzegał trudność tkwiąc w takim przedsięwcu i ostrą rywalizcję, z jaką nowe pismo musiało zetknąć się na potencjalnie nasyconym rynku. W owym czasie w Warszawie wychodził cztery jidyszowe dzienniki: ,,Unzer Leben'; ,,Hajnt", ,,Der Frajnd" (który przeniósł się tu z Petersburga w grudniu 1909 r.) i „Di Naje Welt''. Mając zapewnione finansowe zaplecze dla nowej gazety, Cwi Prylucki, sam niezadowolony z ingerencji Hochberga w pracę redakcji, odszeł z „Unzer Leben'' i wziął na siebie rolę redaktora naczelnego nowego dziennika 3 • Wyceniony na cztery kopiejki, ,,Der Moment" debiutował 5 (18) listopada 1910 r. nagłówkiem o chorobie Lwa Tołstja. Jego osiem stron zawierło dyskusje polityczne oraz wiadomśc dotycząe spraw żydowskich i nieżydowskch w Warszawie, w Cesarstwie Rosyjskim i poza jego grarównież działy kultury i rozrywki, w tym szachowy, oraz pierwnicami. Zawierł szy odcinek Pogorzelców z Kasrylewki (Kasrilewker nisrofim) Szolem-Alejchema, jak również wielojęzycn ogłszenia dotycząe najróżieszych usłg, publikacji i produktów. trapiony trudnościam wynikają­ Od chwili swego powstania, ,,Moment'' był cymi z braku doświaczeń organizacyjnych u założyciel i z powodu konkurendodatkowo kompliwał fakt, że cji ze strony „Unzer Leben'' i „Hajntu". Sprawę administracja i redakcja na ul. Dzikiej mieścły się w innym budynku niż zecergazety zacęło się porawić wraz z likwidania i drukarnia. Jednak połżeni cją „Di Naje Welt''. Jej właściel, kupiec futrami Milsztajn, zgodił się przekać ,,Momentowi" cale wyposażeni swojej gazety, w które całkiem niedawno zain2 zrazu znaleźć Jakpisze Marian Fuks, dokumenty rządowe wskazują, że koncesję przyznano w 1907 r. na nazwisko Magnusa Kryńskiego. W skutek względnej łatwości w otrzymyvvaniu wówczas koncesji o nie „na wszelki wypadek'? prasowych, -wielupotencjalnych wydawców i redaktorów występoał i niekoniecznie je vVJkorzystwał. M. Fuks, Prasa żydowska w Warszawie 1823-1939, Warszawa 1979, s. 143, przyp. 47. 3 Wspomnienia Cwi Pryłuckiego ... , I, k. 66; N. Pryłucki, Di grindung Jun „moment", ,,Der Moment" 19 XI 1920, nr 265; A. Kirżnc, Di jidisze prese in der gewezener rusiszer imperie (1823-1916), Moskwe-Charkow-Minsk 1930, s. 18; D. Druk, op. cit., s. 102-107. westowa! ponad 40 tys. rubli - maszyny drukarskie i zecerskie, biura, a nawet listę abonentów'. Ulokowana teraz na Nalewkach 38 i świetn wyposażn gazeta zacęł wkrótce rozseać zasięg i przynosić większe zyski. Jej przychody był ciągle jednak niedostateczne, by mogla się utrzymać bez dodatkowych inwestorów. Cwi Prylucki znalł wspólników w osobach Chaima Prużańskiego (a później Abrahama Prużańskiego) i Eliezera Zylberberga. Znal ich obu z komitetu rodzicielskiego żydowskiej szkoły handlowej Magnusa Kryńskiego, do której uczęsał jego młodszy syn, Nachmen, późniejszy lekarz w Białymstoku i współraconik „Momentu". Prylncki razem założyli wydawnictwo „Jidisze Prese'' 5 • Kai-·•al przez nie zebrany umoż­ z Kryńskim liwł „Momentowi" osiągnęce w Warszawie i na prowincji nakłdu ok 10 tys. To wystarczło, by gazeta utrzymał się egzemplarzy w tygodniu i 15 tys. w piątk. na rynku, ale nie wystarczło, by konurwać z „Hajntern''. Jak na ironę, finansonie dziennikarski czy literacki wysiłek podejwym ratunkiem dla „Momentu" był mowany przez współraconik, ale efekciarska odpwieź na palący problem społeczny: brak mieszkań w Warszawie. W 1911 r. ,,Moment" ogłsi, że redakcja nabył duży teren pod Warszwą, gdzie zamierza wybudoać miasto-ogród, żeby zardić tłokwi w życiu miejskim i niezdrowemu oderwaniu Żydów od natury. Obiecywano, że działk będą przydzielone zwycięom w loterii dla czytelników, tanie kredyty na budowę domów i ogrodów. Dzięk zainteresoktórzy otrzymają waniu zarówno ubogich Żydów, jak i zamożnych obywateli, rozbudzoneinu przez nowatrską akcję promcyjną, nakłd gazety wzrósł do ok 20 tys. egzemplarzy. Choć ten plan nigdy nie został zrealizowany, nakłd „Momentu" od tej pory tylko rósł, umożliwając mu rywalizcję z „Hajntern'' przez następe trzydieśc lat 6 • Przez całą swoją karieę „Moment", podobnie jak jego główny konkurent, kusił czytelników i reklamodawców najróżieszym nagrodami, takimi jak książ czy wycieczki do Palestyny'. · sobie pozwlić na zwięksen liczby współra­ W 1912 r. ,,Moment" mógł cowników. Do najbardziej znanych należi M. Spektor, Jisroel Chaim Zagorodski, pod pseudonimami B. Jeuszzon i Iczele), humoryMojsze Justman (który pisywał sta josefTunkel (znany jako Der Tunkeler) i Szmuel janowski. Naśldując „Hajnt", drukował powieśc w odcinkach zróżnicowaej jakości, zarówno „Moment" również 4 D. Druk, op. cit., s. 94, 107-108; M. Mozes, ,,Der moment", w: Pun noentn ower, t. 2: Jidisze prese in Warsze, Nju Jork 1956, s. 245. 5 Wspomnienia Cwi Pryłuckiego ... , I, k. 72-75; N. Pryłucki, Di grindungfun „moment" ... ; D. Druk, op. cit., s. 107. ,,Unzer Leben" wychodził w Warszawie do 1912, następie w Odessie do op. cit., s. 32). M. Mozes, Der Moment. Beginnings of a Jewish daily, w: The Jewish 1917 (A. Kirżnc, Press 1hat Was, red. D. Flinker, S. Rosenfeld, M. Tsanin, Tel Aviv 1980, s. 59. 6 Wspomnienia Cwi Pryłuckiego ... , I, k. 77-78, 114-121, 125; M. Mozes, ,,Der moment" ... , s. 246-247; A. Hafftka, Prasa żydowska w Polsce (do 1918 r.), w: Źydzi w Polsce Odrodzonej, red. L Schiper, A. Tartakower, A. Hafftka, t. II, Warszawa 1932-1935, s. 157. 7 A Zack, Ups and Downs of a Daily, w: The Jewish Press That Was... , s. 69. sygnowany trzema gwiazdkami przez znaniskiego lotu i sensacyjny szund 8 ( często Perlego), jak i materiły o wysokich walorach literackich. nego prozaika Jehoszuę „Moment'' swoim ogólnie konserwatywnym i stylizowanym na ludowo tonem przyciągał głównie czytelników ze środwiska drobnmieszcańkg, w tym wielu ortodoksów i chasydów. Artykuł takich autorów jak Cejtlin, Jeuszzon i przywódca pełn religijnych tematów i aluzji. partii Mizrachi, rabin Icchak Nissenbaum, był Sam redaktor Cwi Prylucki by! mistrzem tzw. leżank-poit, czyli pisania opolityce w stylu dostosowanym do tradycyjnych Żydów nieortującyh się w spralecz przyzwyczajonych do „polityki uprawianej przez bat/anim wach światoych, w chłodne zimowe noce przy cieplym zapiecku (leżank) w bejt ha-midraszu"'. Do wybuchu I wojny światoej „Moment" regularnie sprzedawł 60 tys. egzem10 . Jak wszystkie pisma jidyszowe w tym czasie, plarzy w tygodniu i 90 tys. w piątk na prasie polskiej i rosyjskiej oraz na informacjach uzyskanych polega! głównie przez okazjonalne (i niekoniecznie potwierdzone) źródła, z braku wiarygodnych żydowskich agencji prasowych i korespondentów zamiejscowych, pozawarszawskichll_ Jego nakłd wzrósł jednak aż do 150 tys. egzemplarzy podczas procesu Bejlisa w Kijowie w 1913 r., na który wysła grupę korespondentów 12• ,,Moment" by! oficjalnie bezpartyjnym forum, na którym dopuszczano wypowieorientacji politycznych i kulturalnych (z wyjątkiem asydzi wszystkich żydowskich milatorów). Aktor i reżys w jidyszowych teatrach, Micha! Weichert, wspomina, że: spośród autorów artykułów, każdy robił, co chiał. Piątkowy numer był podobny do tramrazem, ale każdy wsiada na innym przystanku i jedzie w innym waju, gdzie wszyscy siedzą kierunku. W ten sposób wydawcy starali się przyciągnć jak najszersze kręgi czytelników, by każdy znalł coś dla siebie i kupił gazetę. Nie chce mi się wierzyć, by byli czytelnicy, którzy czytywali wszystko. Ale inni współraconiy zaklinali się na brodę i pejsy, że są Żydzi, któnumer piątkowy od deski do deski 13• rzy czytają Mimo tego pozornego braku ideologicznej konsekwencji, aż do 1916 r. ,,Moment'' zasadniczo by! odbiciem syjonistycznych sympatii Cwi Pryluckiego, 8 wyrafinowanego Szund - literatura, teatr lub sztuka niskich lotów, przeznaczone.dla mało odbiorcy (przyp. red.). 9 Batlonim - dosłwnie „próżniacy", mężczyfoi spędzający całe dnie w synagodze, gotowi do pełnia funkcji religijnych, niewykoując płatnej pracy. ,,A Żydzi polscy, którzy byli połączenim Żydów z bejt ha-midraszu albo ze sztibla i zręcnyh kupców, osłwnied oblizywali palce po artykułach Cwi Pryłuckiego o światoej polityce" (A. Mukdoni, In Warsze un in Lodż, t. I, Buenos Aires, 1955, s. 232). Termin leżank oznacza zapiecek, wokół którego się zbierano. określa nakłd dziennika jako 100 tys. w dni powszeW swoich wspomnieniach Cwi Pryłucki dnie i nawet wyższ w piątek. Wspomnienia Cwi Pryłuckiego ... , I, k. 77-78, 114-121, 125; M. Mozes, ,,Der moment" ... , s. 246-247; A. Hafftka, op. cit., s. 157. 11 N. Cohen, Itonut jomit jehudit be-polin,w: Kijum we-szewer:jehudej polin le-dorotejhem,red. I. Barta!, I. Gutman, Jeruszalaim 1997, s. 305; A. Zack, op. cit., s. 64. 12 M. Mozes, ,,Der moment" ... , s. 246-247. A. Ha:fftka, op. cit., s. 157. 13 M. Weichert, Zichrojnes, t. 2: Warsze, Tel-Awiw 1960-1970 1 s. 53. 10 l -1~~liN , •,t.1,~t-~2" ~t:!l.,; p~1', cr.,,n„ "1,:c;p•i:v . n..1n:a ;,::>$St:> '1f., 1. . ,.,,11n:.a ! t;t)i'l nlru , J.':;i;!:,~!l. \1 l~Q:ił „Moment", 1912, ilustracja przedstawijąc ,, -r:i1~:i.•ll . 1Jc5;'ił- dyskusje polityczne toczone nad gazetą wczesnego orędwnika ruchu Chibat Cijon i odrodzenia hebrajskiego jako języka codziennego. Starszy Pry!ucki by! redaktorem naczelnym i kierowa! działem polidziałm publicystyki i literatury i, razem z przytycznym gazety. Nojech kierował wódcą polskich syjonistów Icchakiem Griinbaumem, broni! gazety w procesach 14 . Magnus Kryński sądowych nadzorwł przygotowywanie piątkoweg działu humoru i pisywał także o kwestiach pedagogicznych. Czynny głównie jako publiHillela Cejtlina pracownicy redakcji cysta „reb Hille!",jak z szacunkiem tyułowali 15 dla jego pobżnści i osobistej prawości , kontyuwał na lamach „Momentu" poularną serię „Listów do młodzieży żydowskiej': którą rozpcął w „Hajncie''. wróg asymilacji Żydów ze społeczńtwm nieżydowskm, nieugę­ Jako żarliwy cie przywoła do porządku chasydzkich i mieszcańkh czytelników za to, że posyłają synów do źle zorganizowanych i wymagjąch zreformowania chederów, podczas gdy ich córki chodzą do świeckh szkól rosyjskich lub polskich 16 . Jak wielu dziennikarzy i wydawców we wczesnych czasach warszawskiej prasy żydowskiej, zarówno Jackan, jak i obaj Pryłuc przybyli do Kongresówki na przełomie XIX i XX w. w poszukiwaniu ekonomicznych, politycznych i kulturalnych 14 Wspomnienia Cwi Pryluckiego ... , I, k. 134. J. Borensztejn, WarszeJun nechtn, Siio Paulo 1967, s. 75. 16 M. Mozes, ,,Der moment" ... , s. 250-252. 15 możliwśc. żydów Ich reputacja jako litwaków - ten epitet stosowano bezkrytycznie do apływjąchn ze strefy osiedlenia, oskarżnych regularnie o bycie rusyfikatorami nastawionymi na zakżeni politycznie uległych Zydów z Kongresówki nacjonalizmu i socjalizmu - nie zjed,,cudzoziemskimi" truciznami żydowskieg nał im sympatii polskich nacjonalistów, w tym weteranów koncepcji asymilacji 17 . Jidysz był żydów powszechnie wyśmiean przez Polaków (i także przez wielu Żydów) jako zubożny niemiecki żargon, a jego używanie nie tylko kaleczyło polskie uszy, ale było wręcz przeskodą w integracji ze społeczńtwm polskim. prasy jidyszowej stanowił wyzwanie dla aspiracji polIstnienie proseując skiego nacjonalizmu w walce o kultraną i polityczną hegmonię w wyśnioej, niepodlgłj Polsce. na wykorzystanie prasy w jidysz jako tymczasowego narzędi do odcią­ gnięca czytelników od żydowskieg nacjonalizmu w okresie wyborów do Durny w 1912 r., Henryk Nussbaurn z obozu asymilatorskiego zwrócił się do zarądców „Momentu" z obietncą znacznego wsparcia finansowego w zamian za publikację artykułów pisanych z perspektywy asymilatorów. Redakcja odmówiła, odmówiła także odsprzeaży samej gazety. ,,Moment" poierał polskiego socjalistycznego kandydata Eugeniusza Jagiełę, który jednoznacznie wypoiadł się za prawami obywatelskimi dla żydów, przeciwko otwarcie antysemickiemu nacjoliśe Janowi dobrych stosunków ze Kucharzewskiemu, którego popierali asymilatorzy w imę społeczńtwm Liczą polskiml8_ W czasie wyborów do Rady Miejskiej w okupowanej przez Niemców Warszawie latem 1916 r., Nojech Pryłucki i jego koledzy z „Momentu", Hille! Cejtlin, Szaul jidysztcną partię Stupnicki, Lazar Kahan i Hersz Dowid Nornberg, założyli 19 nacjonalistów diaspory - Folkspartaj . Gazeta była jej nieoficjalnym organem, choć redaktor naczelny pozstał osbiśce wierny syjonizmowi i pozwalł na druk opinii krytycznych wobec folkizrnu. Por. tekst Grzegorza Krzywca w niniejszym tomie. Udało im się jednak pozyskać cienko przędący „Unzer Leben'', przemianowany na „Najes': do celów propagandowych przed wyborami do Dumy w 1912 r. Czytelnictwo „Najes", jako organu asymilatorów w „żargonie", kurczyfo się systematycznie aż do zamknięc gazety w końcu paździ~r­ nika 1912 r. Wspomnienia Cwi Pryłuckiego ... , I, k. 81-84; A. Kirżnc, op. cit., s. 45; M. Fuks, op. cit., 17 1s s. 141. 19 Fołkspartj (jid., Partia Ludowa) - ruch polityczny oparty na polityczno-historycznej ideologii autonomizmu autorstwa wybitnego historyka Szymona Dubnowa. Fołkspartj zabiegł o uznaindywidualnie jako pełnorawych obywateli w państwch wielonardścyh, jak nie żydów i zbiorowo jako autochtoniczny, żydowskjęzcn naród w diasporze, uprawniony do otrzymywania wsparcia ze strony państw dla demokratycznych żydowskich instytucji, w tym szkół i organiw jidysz w Europie Wschodniej. W przeciwńst do socjalizacji kulturalnych funkcjoąyh stycznego Bundu, z którym dzielła zainteresowanie promowaniem świeckj kultury jidysz, Fołks­ partaj repzntował interesy żydowskieg drobnmieszcańtw. Po początkwym sukcesie w wybowystarczjąego poparcia poza Warszwą rach do warszawskiej Rady Miejskiej nigdy nie osiągnęła i krótko tylko była obecna w Sejmie. w okresie międzywojen „Moment" chlubił U szczytu swej poularnści kolegium redakcyjnym, w skład którego wchodzili obaj Pryłuc, Hille! się w wydaCejtlin, Hersz Do wid N ornberg (którego Wochedike szmuesn ukazywł niach piątkowych), Zusrnan Segałowicz, Josef Heftrnan (Emanuel), dr Jehoszua Gottlieb, Szaul Stupnicki, Jisroel Chairn Zagorodski, josefTunkel, Mojsze Justrnan, Ber Karlinski (B. Karlinius ), Jehoszua Perle, Samuel Hirschhorn, Natan Szwalbe, Szlorno Bieber, Awrorn Zak, Mark Turkow, Szrnuel janowski, Bencijon Chilinowicz, okazjonalJicchok Jankew Propus i inni. Poza regularnymi współraconikm nie drukowali w „Momencie" tacy autorzy jak Mendele Mojcher Sforirn, Szolem-Alejchem (przed I wojną światoą), Awrorn Rejzen, Josef Opatoszu, Zalman się w Warszawie po I wojnie świa­ Szneur i inni'°. Szymon An-ski, który osiedlł towej, drukował swoje wspomnienia o zniszczeniu Galicji wraz z innymi rnateriałm21. Z całej Polski i z zagranicy nadsyłli teksty zawodowi korespondenci. się szerokim wachlarzem materiłów Poszerzone wydania wyróżniałpątkoe publicystycznych, artykułów literackich i recenzji teatralnych. Na stronie poświę­ conej literaturze i sztuce, redagowanej przez B. Karliniusa (a później przez Awrorna Zaka), zamieszczano recenzje wydawnicze, eseje, krytę tearlną i dyskusje o sztusię sprawami ekonomicznymi, kwekach plastycznych. Osobne rubryki zajmowły stiami zwiąanym z emigracją, poradami prawnymi i podatkowymi. ,,Moment" miał również pierwszego stałego reportera sportowego w prasie jidyszowej, Jicchoka Borensztejna, i dział szachowy. O zdrowiu pisywał Nachrnen Pryłucki, zaś naukę popularyzowali Jicchok Szapiro i Aleksander Cohen". Cena gazety oscylwał mię­ dzy 15 a 30 gr w okresie międzywojen, a objętść numeru wynosiła zazwyczaj od dnia. od 6 do 14 stron, w zależności Finansowy sukces gazety w lepszych czasach pozwalł jej płacić stosunkowo wysokie pensje drukarzom i zecerom, zgodnie z wymaganiami zwiąkó zawodowych. wydać tańszą południówkę ,,Warszewer Radio" W 1924 r. ,,Moment" zacął (Warszawskie Radio). Redagowana przez Szrnuela janowskiego, a później przez Sz. Gottlieba, przeznaczona była dla mniej wymagjąceo odbiorcy i zawierł wiadomści sensacyjne i lżejszgo gatunku. W przeciwńst do „Momentu", połu­ dniówka utrzymwał się raczej dzięk wysokiemu nakłdowi niż dzięk ogloszeniorn 23• Zażrte polemiki między „Hajntem'', ktory w latach 20. wyraźnie opowiedział się za syjonizmem, a „Momentem'' przez długi czas był stałym elementem krajobrazu jidyszowego dziennikarstwa w Polsce. Rywalizacja między „Chłodną' się dużym 20 A. Zack, op. cit., s. 65. się ostatnio drukiem po polsku: S. An-ski, TragediaŻydów Wspomnienia An-skiego ukazły galicyjskichw czasieI wojny światoej. Wrażeni i refleksjez podróży po kraju, z hebr. przeł. K.D. Majus, Przemyśl 2010 (przyp. red.). 22 A. Zack, op. cit., s. 65; M. Turkow, Between Two World Wars, w: The Jewish Press That Was... , s. 81-82. 23 A. Zack, op. cit., s. 68. 21 (gdzie mieścła się redakcja „Hajntu") i „Nalewkami" (gdzie miał swoją siedzbę „Moment"), będąca w dużym stopniu bardzo rywalizcją osbitą między Szmuelem się legndą Jackanem i jego lojalnymi zwolennikami a oboma Pryluckirni, stał dzięk regularnemu obrzucaniu się biotem przez te dwie najwżiesz jidyszowe w 1910 r. wytoczono więcej niż jeden proces o zniesław­ gazety Warszawy. Już nie, a przywódcy społecznśi żydowskiej organizowali sąd honorowy, aby ocalić twarz, gdy wzajemne denuncjacje i wyzwiska wymieniane między dwiema „rodzina siebie uwagę polskiej prasy. Pierwszy ze skandali wokół obu nami'' zwróciły gazet dotyczł osoby Hillela Cejtlina, popularnego współraconik „Hajntu" na rzecz „Momentu'' w 1910 r. Cejtlin został zauwżony przez przed jego „zdraą' korespondenta „Hajntu" w chwili, gdy jakoby jadł wieprzonę (w rzecywistoś jadł jajko )24 na dworcu kolejowym w Brześciu (lub, według niektórych „naocz25 nych świadkó", w Pińsku) • Codzienny ostrzał ze strony Jackana, dyskretując wpłyoeg pisarza, był odpierany przez felitonsę „Momentu", Jeuszzona, za pomcą równie nikczemnych oskarżeń, dopóki Cwi Prylucki, który był wówczas kresu tym utarczkom 26 . w Wiedniu, nie połży W okresie międzywojen „Hajnt" regularnie oskarżł „Moment" kierowany przez Cwi Pryluckiego o tchórzliwy sposób prezentacji kwestii politycznych z lęku przed możliwy sankcjami rządowymi. Oskarżł też indywidualnie słabej woli i ojcowskich uczć Pryluckiego Nojecha Pryluckiego o nadużywie seniora w celu wykorzystywania gazety jako drugiego organu Folkspartaj i o wykorzystywanie swego stanowiska posła na Sejm w interesie prywatnych klientów 27 (w praktyce adwokackiej) • Zazwyczaj obu dziennikom służy ten typ polemik uwagę czytelników i napędzły sprzedaż. i wycieczek osobistych, które przykuwał W 1925 r. finanse „Momentu'' dotknął jednak prawdziwy kryzys, gdy Prylucki syn, wypełniając obwiązk redaktora pod nieobcść ojca, odmówił druku artykuł Jeuszzona, zawierjącgo ostrą krytę Folkspartaj. Jeuszzon, najpopularniejszy żydowski dziennikarz w Polsce, odebrał to jako obrazę, do której Prylucki senior zapewne by nie dopuścił, przesdł z „Momentu'' do „Hajntu" i zabrł ze sobą liczjego pierwszy artykuł w konkurencyjnym piśme podwyższł nych czytelników. Już sprzedaż o 5 tys. egzemplarzy 28 • Będąc uprzednio najbogatszym i najpopularniej„Hajntowf; którego nakłd szym pismem w Polsce, ,,Moment" dal się prześcignąć 29 wcześnij stanowił zaledwie 1/3 nakłdu jego rywala . 24 25 26 z:, ;,u 1~-1\!IMlla'.Wll1),'"I ;\-.:rn-n"lfl>"'1J,j.,.,, _».._,,._,,,._ l,.,,.,..._,,,.,I,• 'W',-i<"·r,a-.....,..,...,a1_, '""'"l'IOJ>o-,e1,_0<1,,,.,·,r,, ,,.,_,.,., :ro<_ .. ..,.,,,.....,ro,,..-.,.~, _ .......,,......"'I'..,,• -~1"''"'1""'"" ". ""',........,..., ~.,..... .. "'"''""'-1'0'1'"""""'-"'""1" .,,,;;,,,,,....,,.,,..,.,,,, ..,....,..,,,.,,.,....,,.."" ""'' _. ... {!'PO')""''•"" "'9>!>,.,., I"' ~•;. ~, I.,. h• _,,,........,,,.,,...,.,.,.,,n" .,,...,...,..~..,.,,._,.,,,, ... .... ., ~ !\i\o-=> ~"'• ')n ......,..,.,,,,.,-l..,,.,,,~ ... ,... ,,_ ..... .,....... ),...,,,,, P'>C"f\\""'"1>'~::::,;~ ""' - '"'" ,.,, ,.., i,w .. ,., _r,,i-i:::n: 1'111r.r.r, ,;., =•t·,ą:- ""'""'_,.,,...,,...,,.,,, ,., ... ,,,,..,.,:,-_,,.=e""""'·'' _,_,., •~••er-•• ~-no-w,.,,.,. ,-..,.~ ..,._,,, ,._,.., ..... , ...,..., "'""''... -""'"""'"" .,..,, .....,,= )'"~ ..__.. :r."""oc,T> .. _.,,,., r,. -,,....,,--,., , ,.,. ,,,,,,,,,.,_""" l'<""""'"""""''"'"';'"" _,.,.._, 1•-~ "'"'"" .,.. • ..,, .._,., ""'"I>"' • o-,, ,,.. =.,,...,,.,.i..,,.,,.,,,,,, _,...,,.,..<.-.it••==,}io ~.JC>,,:,•·~~r"1:·~__l: ""'""'""""""""'"°"...,J•• ·"'= ..,"""",-~ - - r-a·•=-;,,"',""""""""" ..,, ...,"""".,"'"'""'"'"" ,,,,..._,.,o:,ss•1••-.''h,» . . '"' ·-n ,,,,,.,."'"""''"'°"''"'''" ... ,!'"~- "'' ...,,,;•~'"' - ••v-srt ,,,-;:,, ,., 1-:. _,,,_.,,,., ... -,,~., ~ .. .om.>·• 1.. ~, ,,,,,_.., ,.~,,,_.,,., ·""''""'•" ,.,..,, ,,,.n,.,11•"""""" -:,,-::,., .....• ,... .,,,,,.,., ..,.,..,, ::',',,.~:;::,,e;.-;;,,~~" "'><•I"''# """""I"-"""''"' ,,,.,,,~-..., .. ~ ... 4' •• ~-"-...~<(1-~Qtt ~,w~'V~ e,1.m ,-~c:· \ E. Cejtlin, In a literariszer sztub, Buenos Aires 1946, s. 74. Dziękuj Edwardowi Portnoyowi za wskazanie mi tego alternatywnego „miejsca przestęwa'. Jakpisze Elchonen Cejtlin, aferę Jackan-Cejtlin przewał dopiero proces Mendla Bejlisa (E. Cejtlin, op. cit., s. 166); M.' Mozes, ,,Dermoment"... , s. 247-249; Wspomnienia Cwi Pryłuckiego I, k. 114. 27 C. Finkelstein, ,,Hajnt". A cajtung baj jidn, 1908-1939, Tel Awiw 1978, s. 118-119. 28 B. Jeuszzon, Nechtn, Ramat-Gan 1988, s. 35. 29 M. Fuks, op. cit., s. 197. ... , Rubryka satyryczna „Krumer szpigel': ,,Moment': 1936 ~ . . "-_...·~,,,1-,"·"' -~n„t„ lll~-W'l'1~•111•nllnt-· l>'P'"lm odwrócił się od „Momentu" i jego długi zacęły rosnąć W latach 30. szcęśie na skutek nadmiernie ambitnej próby unowcześia dziennika i odpowiedzialności finansowej za utrzymywanie przesadnie rozśnięteg zespołu, na redukcję którego nie pozwalły naciski ze strony zwiąkó zawodowych. Kolejne cięa pensji i inne próby ratowania finansów gazety nie wystarczł, by spłacić odsetki od pożyczek zaciągnętyh na zakup nowego budynku i import maszyn drukarnaturalnie pogorszy! światoy kryzys finansowy skich z Niemiec w 1928 r. Sytuację w roku następym. Będąc od początku w prywatnych rękach, w 1931 r. ,,Moment" przesdł na własność kooperatywy „Nasza Prasa". Jego właścielm byli teraz wspólnie kolegium redakcyjne, administracja i drukarze razem z poprzednimi 30 właścielm ii I' 11 I Il I' :; 'I • Pod koniec lat 20. wszystkie gazety jidyszowe zauwżył spadek czytelnictwa narstjące asymilacji językowe. Czytelnicy i ogłszenidawcy przew następwie jawiali rosnąc prefncję do abonowania warszawskiego żydowskieg dziennika „Nasz Przegląd" i do zamieszczania tamże ich osobistych zawidomeń, nekrologów pozbawijąc w ten sposób dochodu „Moment" i ,,Warszewer Radio". i ogłszeń, Aby utrzymać się na rynku, w grudnin 1937 r. ,,Nasza Prasa" zacęł wydać swój własny polskjęzycn dziennik „Nowy Głos" pod redakcją dra Abrahama Inslera, Został on jednak zamknięty w lipcu 1938 r., z powodu niepoularśc, co tylko zwięksyło długi kooperatywy 31 . W 1938 r. kooperatywa na krawędzi bankructwa próbował uporządkwać sprawy z wierzycielami na drodze sądowej. Sąd powierzył nadzór całego przedsięwzca adwokatowi Markowi Kohanowi jako syndykowi masy upadłościwej. Jako wielbiciel Włodzimera Żabotyńskieg, Kohan uczynił z „Momentu" organ syjonistów - rewizjonistów, drukjąc materiły według własnego uznania, jak również zatrudnijąc i zwalnijąc pracowników. W śród nowych współraconik rewizjonistycznego „Momentu" znaleźi się poeta Uri Cwi Grinberg, JosefKarlman W akcie protestu przeciwko zawłsceniu gazety przez wrogie i sam Żabotyński. siły, które pogwałciy jej apolityczny charakter i wykorzstał personel, pracownicy gazety, w tym kolegium redakcyjne, zorganizowali trzytygodniowy strajk w marcu 1939 r.32 Korzystając_ z tego, że prawo zewalło na druk jednodniówek gazetkę „Undzer Cajtung", oskarżjąc Kohana bez koncesji, wydali protesacyjną o nadużycie władzy: Nowi pracownicy przyszli z pensjami jak dla ministrów. ojawiłyP się wszelkiego rodzaju „inwestycje". Dyrektorzy i wicedyrektorzy otrzymali wysokie pensje w tym samym czasie, gdy cały 3 personel zarbił głodwe stawki, o których aż wstyd mówić . 30 M. Mozes, ,,Der moment" ... , s. 280-290. C. Pryłucki, Majne zichrojnes, ,Fołks-Sztyme" 10 IX 1983; 17 IX 1983. 32 M. 1Urkow, Der emes wegn „Moment"-sztrajk,,,Undzer Cajtung" 3 III 1939; C. Pryłucki, ,,Moment", ibidem; M. Mozes, ,,Der moment" ... , s. 280-290. 33 Cu der efntlechkejt!, ,,Undzer Cajtung" 3 III 1939. 31 30 jor Według wspomnień Cwi Pryłuckiego, Kohan wykorzysta! swoje kontakty policyjne do skonfiskowania drugiego numeru „strajkowej" gazetki, wydrukowanego tydzień później pod innym tyułem. Uzależni od „Momentu" w kwestii pracy, lecz bezradni w kwestii zmiany kursu politycznego, pracownicy redakcji zakoń­ czyli strajk, gdy Kohan obiecał przywócić do pracy zwolnionych (obietnicy tej nie 34 • Cwi pozstał Pryłucki dotrzymał w calośi) nominalnym redaktorem „Momentu" II wojny światoej. Numer z 1 stycznia 1939 r. zapowidł współracę do początku większośc wcześnijsyh współraconik. Nojech Pryłucki, który należł do nigdy już nic w tej gazecie nie opublikwał". grona założyciel, Po napści Niemiec hitlerowskich na Polskę Cwi Pryłucki razem z Hillelem Cejtlinem i Szaulem Stupnickim nadal pracowali w „Momencie" aż do czasu, gdy zrezygnowali z prób docierania do redakcji 36 . Nojech z powodu bomardwń Pryłucki znalł się w „pociągu dziennikarzy''. pospiesznie zorganizowanym przez władze polskie w celu ewakuacji najbardziej prominentnych dziennikarzy warszesnastu żydowskich pisarzy, którzy przyjęli, szawskich. On i Stupnicki byli wśród razem z okł 45 nieżydowskm dziennikarzami, formalną prozycję ucieczki złożn im zaledwie kilka godzin po inwazji. Pryłucki senior w tajemnicy, którą • 'stać w Warszawie i gazeta wychodziła aż do wigilii i Cejtlin zdecydowali się Jom Kipur, 22 września 1939 1., gdy siedziba redakcji został zbombardowana 37 • Cwi Pryłucki, pionier prasy jidyszowej i wieloletni redaktor „Momentu", zginął w getcie warszawskim, pozstawijąc po sobie rękopis wspomnień, które są nieocenionym źródłem do historii gazety i prasy żydowskiej ogólem 38 • Jego syn Nojech, aresztowany przez gestapo i zmuszony do katalogowania rzadkich książe żydowskich dla Rosenbergstab 39 , zginął z rąk Niemców w Wilnie latem 1941 r.40 z angielskiego przełoży/a Joanna Nalewajko-Kulikov ... , III, k 304-305. Wspomnienia Cwi Pryłuckiego M. Mozes, ,,Der moment" ... , s. 291. 36 Ibidem, s. 293. 37 N. Cohen, Sefer,sofer we-iton. Merkaz ha-tarbut ha-jehudit be-Warsza, 1918-1942, Jeruszalaim 2003, s. 297-299. 38 Pryłucki, Cwi, w: Leksikon Jun der najer jidiszer literatur, red. S. Niger, J. Szacki, vol. 7, Nju Teuda merateket Jork 1956-1981, s. 222. O wspomnieniach zob. N. Cohen, Zichronot Cwi Pryłucki. le-chekeritonut jidisz be-Warsza,w: Mi-Wilna le-]eruszalaim.Mechkarim be-toldotejhemwe-tarbutam szel jehudej mizrach ejropa, mugaszim le-profesor Szmuel Werses, red. D. Assaf et al., Jeruszalaim 2002, s. 385-402. (Wspomnienia te 'ukażą się drukiem w serii „Archiwum Ringelbluma'' wydawanej przez Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie - przyp. red.) 39 Prowadzony przez Alfreda Rosenberga zespół poszukjący cennych judaików w okupowanej je do Institut zur Erforschung der Judenfrage we Frankfurcie nad Menem. Europie i wysłając 40 L. Beder, M. Jelin, Di lecte jorn Jun Nojech Priluckin, ,,Sowetisz Hejmland", marzec 1965, s. 146-148; D.E. Fishman, Embers Pluckedfrom the Fire: The Rescue of]ewish Cultural Treasuresin Vilna, New York 1996, s. 4. 34 35 Der Moment (1910-1939) Abstract Der Moment became one of the two largest circulation Yiddish dailies in Poland thanks to the comprehensiveness and diversity of its content, which induded local and world news, literature and the arts, sports, popular medicine, and other genres at its height. Together with its bitter rival, the Zionist Der Haynt, it transformed the face of Jewish joumalism in the age of mass politics and culture that unfolded following the 1905 Russian Revolution and continued to shape Jewish public opinion in Poland until the outbreak of World War II. It helped to increase the prestige of Yiddish in the eyes of its readers as well as contributed to the formation of journalistic and literary registers in the Jewish vernacular. The very existence of a thriving Yiddish press also challenged the aspirations of the Polish nationalist movement for cultural and political hegemony in a longed for Polish sovereign state, exacerbating tensions between Jews and Poles. MomentS chief editor was the Zionist Tsevi Prylucki, a veteran of the St. Petersburg RussianJewish and Hebrew presses. Officially non-partisan, Jewish nationalist in orientation, the newspaper tolerated multiple political opinions but served as an unofficial mouthpiece for the Folkist Party, founded by his son Noah and other staff members in 1916. At its height in the interwar period, Moment boasted a large editorial board and regular staff which included the Pryluckis and some of the most prominent Yiddish writers of the day, including Hille! Zeitlin, HD Nomberg, Zusman Segalowicz, YoysefTunkel (Der Tunkeler), Moyshe Yustman (Itshele), and Yoshue Perle. By the late 1920s, Yiddish newspapers beg an to see their fortun es decline with the rising trend of linguistic Polonization among Jews. In 1938, on the verge of bankruptcy, the newspaper was transformed against th"e will of its staff into a Revisionist Zionist organ, leading to a three-week strike in early 1939. It continued to be published until the eve ofYom Kippur, 22 September 1939, when a German bomb destroyed its building. ,Fołkscajtung" (1921-1939) Jedną z najbardziej poczytnych żydowskich gazet w okresie międzywojen w Polsce był jidyszowy bundowski organ prasowy „Folkscajtung" (Gazeta Ludowa). Początkw ukazywł się on jako tygodnik (od 25 listopada 1921 do 24 lutego 1922), następie jako pismo wychodząe dwa razy w tygodniu, by wreszcie od 1 1922 r. stać się dziennikiem . Nie była to pierwsza ani jedyna gazeta 1 września partii, lecz z pewnością miał dla niej największe znaczenie. Od 23 maja 1923 r. oficjalnie tyuł „Unzer Folkscajtung" (Nasza Gazeta Ludowa), a od dziennik nosił 19 stycznia 1926 r.: ,,Naje Fe kscajtung'' (Nowa Gazeta Ludowa)'. ,Fołkscajtung" była gaze l codzieną przedstawijąc aktualne wydarzenia, skierowaną do szerokich mas czytelników, a jednoczśi pełnia funkcję platformy się wypowiedzi i prezentacji oficjalnego stanowiska Bundu. Tym samym różniła znacąo od innych istnejącyh wówczas na polskim rynku żydowskich periosię przez pewien czas codziennie (także w sobtę), będąc tym dyków. Ukazywł samym jedną z niewielu, obok asymilatorskiego „Naszego Przeglądu"' i komunigazet wychodzą w szabat. ,,Folkscajtung" stycznego „Frajndu''4, żydowskich postrzegana była zatem jako organ niewątpl lewicowy i czytana przede wszystrobotników, socjalizuą intelgcję czy artystów. Nakłd kim przez żydowskich pisma w latacb 30. wynosił prawdopodobnie ok. 17 tys. egzemplarzy'. Lokwał to dziennik wśród bardziej popularnych na ówczesnym polskim rynku prasowym 1 I. Szajn, BibliografieJun ojsgabesarojsgegebndurch di arbeter-partejenin Pojln, Warsze 1963, s. 40. 2 Bibliografiaczasopismwarszawskich1579-1981, t. 2: E-Ł, oprac. K. Zawadzki, Warszawa 1996, s. 46-47. 3 R. Gechtman, The Rise of the Bund as Reflectedin the Naye Folkstsaytung,1935-1936, ,,Gal-Ed" 2000, nr 17, s. 31. , 4 M. Fuks, Prasa żydowska w Warszawie 1823-1939, Warszawa 1976, s. 222. s M. Steinlauf, The Polish-JewishDaily Press,,,Polin'' 1989, nr 2, s. 224. Autor porównuje w tabeli dane za lata 1932-1938 zebrane przez Mariana Fuksa (18 tys. egzemplarzy) i Andrzeja Paczkowskiego (16 494 egzemplarze).