Tarih Dergisi
Turkish Journal of History
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020/2): 187-206
DOI: 10.26650/iutd.687687
Araştırma Makalesi / Research Article
Bir Diplomatın Gayri Resmî Mücadelesi: Hamdullah
Suphi’nin Bilinmeyen Gagauz Müdafaası
The Unofficial Struggle of a Diplomate: Unknown Gagauz
Defense of Hamdullah Suphi
Selcen Özyurt Ulutaş*
*
Dr. Öğretim Üyesi, Uşak Üniversitesi,
Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü,
Uşak, Türkiye
ORCID: S.Ö.U. 0000-0002-7235-3548
Sorumlu yazar/Corresponding author:
Selcen Özyurt Ulutaş,
Uşak Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih
Bölümü, Uşak, Türkiye
E-posta/E-mail: selcen.ozyurt@usak.edu.tr
Başvuru/Submitted: 11.02.2020
Revizyon Talebi/Revision Requested:
24.11.2020
Son Revizyon/Last Revision Received:
25.11.2020
Kabul/Accepted: 15.12.2020
Atıf/Citation:
Ozyurt Ulutas, Selcen. “Bir Diplomatın Gayri
Resmî Mücadelesi: Hamdullah Suphi’nin
Bilinmeyen Gagauz Müdafaası” Tarih Dergisi Turkish Journal of History, 72 (2020): 187-206.
https://doi.org/10.26650/iutd.687687
ÖZ
Gagauz Türkleri hiç şüphe yoktur ki büyük Türk milletinin en müstesna
topluluklarından biridir. Dilleriyle, inançlarıyla, kültürleriyle Gagauzlar yıllara
meydan okumuş ve kimliklerini muhafaza edebilmişlerdir. Hayli uzun yıllar
varlıklarından dahi haberdar olunamayan Gagauzlar, Türkiye Cumhuriyeti’nin
raporlarına 1930’lu yıllardan itibaren girmeye başlamışlardır. İlgili yıllarda farklı
büyükelçilik raporlarıyla devlet erkânına Gagauzlar hakkında bilgi verilmiştir.
1932’den itibaren ise Cumhuriyet ve Ulus gazetelerinde ilk defa Gagauzlar
Türk toplumuna takdim edilmiştir. Zaman içerisinde Gagauzlara dair bilgiler
arttıkça Türk Devleti’nin ve milletinin de onlara teveccühü ziyadeleşmiştir.
Özellikle Hamdullah Suphi Tanrıöver’in gayretleri çok önemlidir. O, Gagauzları
Türkiye’ye getirmek için çok çaba sarf etmiştir. Ancak hiç beklemediği bazı
sorunlarla karşılaşmış ve çetin bir mücadeleye girişmiştir. Çalışmada titiz
bir taramayla Hamdullah Suphi Tanrıöver’in bilinmeyen gayretlerine yer
verilecektir.
Anahtar sözcükler: Ulus Gazetesi, Cumhuriyet Gazetesi, Gagauz, Hristiyan
Türkler, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Büyükelçilik Raporları
ABSTRACT
There is no doubt that the Gagauz Turks are one of the most exceptional
groups of the great Turkish nation. With their tongues, beliefs and cultures,
Gagauz people shine like a star in their geography. For many years, those who
ruled the state for various reasons could not be aware of Gagauz. However,
the bureaucrats of the newly established Turkish state started to compile
information about the Gagauz people because, according to archive records,
we start to see Gagauz people in the embassy reports after 1930. After
1932, news about the Gagauz began to appear in the Ulus and Cumhuriyet
newspapers. The purpose of these news was to inform to the Turkish people
about the Gagauz people. As the information about the Gagauz increased
in time, the favor of the Turkish state and its nation became more frequent.
Especially Hamdullah Suphi Bey’s efforts are very important. He made a great
effort to bring the Gagauz to Turkey. However, he faced a number of problems
he had never expected and engaged in a tough fight..
Keywords: Ulus Newspaper, Cumhuriyet Newspaper, Gagauz, Chirstian Turks,
Hamdullah Suphi Tanrıöver, Embassy Reports
This work is licensed under Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License
Bir Diplomatın Gayri Resmî Mücadelesi: Hamdullah Suphi’nin Bilinmeyen Gagauz Müdafaası
Extended Abstract
The 1920-1940 period were the most difficult years for Turkey in all respects. One of
the many problems faced by the Turkish nation (which emerged from the First World War
and struggle for liberation against invasions), and its rulers was the issue of population and
identity. The reproduction of the Turkish nation, which had reached the point of extinction as
a result of long years of wars, as well as the achievement of a certain identity understanding
formed the essence of the population policies of the period. In order to achieve this, every
opportunity was used. In this context, the policy of increasing the population was followed
in the first years of the republic. While measures were taken to reduce deaths, remedies
were sought to increase fertility. Another way to increase the population was to bring the
Muslim Turkish population, which was an Ottoman remnant and lived outside Anatolia, to
the homeland. The exchange agreements signed with various Balkan countries, especially
Greece, and Hatay’s accession to the homeland were important stages in these efforts.
As it is known, the Agreement and Protocol on the Exchange of Turkish-Greek People was
signed in Lausanne on 30 January 1923. Subsequently, after being accepted in the Turkish
Grand National Assembly, joint commissions were established and the process was initiated.
Only then did another problem arise: Who would define the adjective exchangee? Because
different nations, who lived together for hundreds of years, defining themselves after the
empire became a mystery in itself. By means of marriages, births, exchanges and migrations,
past identities emerged from each other. This situation must have become a problem for the
exchange commission that was established, as the commission was only able to determine
the identity that would be recognized as the determining factor for the exchange procedures
four years later at its meeting on 31 March 1927. As a result of the meeting, the commission
decided to interpret and apply the terms “Muslim Religion” and “Greek Orthodox Religion”
regardless of race. The decision of the Exchange Commission in 1927 directly affected the
definition of citizen of the newly established state and also the fate of the Gagauz people
within the framework of our topic.
The greatest concern of Hamdullah Suphi Tanrıöver was that the Gagauz people would
not be accepted by the state because they were Christians. For this reason, he gave examples
showing that religious differences within the same nation would not be a problem, and he
offered material evidence for his ideas and tried to prevent possible objections. Unfortunately,
Hamdullah Suphi Tanrıöver will be justified in his concerns, in a sense, what he fears will
happen to him. Suphi Bey, who could not get the turns that he expected from the government
and could not do what he wanted to do, resorted to a new path in order to realize his plans.
Using the power of the press, he wanted to tell the Turkish nation who the Gagauz people
were and the difficult conditions they were in. Hamdullah Suphi Tanrıöver tried to introduce
188
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
Selcen Özyurt Ulutaş
the Gagauz people to the Turkish people with the help of people he knew from the Turkish
press. Possibly increasing the visibility of the Gagauz society will also create a public and
state officials for their transport to Turkey can not remain indifferent to consider.
The writings of Yaşar Nabi Nayır about the Gagauz people were really effective. Because,
following the series of articles in question, letters written directly to İsmet İnönü by Tevfik
Kâmil Koperler, who was the Ambassador in Madrid at that time, starting from 18 January
1936 are the most important proofs of this. What Tevfik Kâmil Koperler wrote would affect
the decisions of the state dignitaries. Kâmil Koperler, who was also a law professor, served
as the Clerk of the Lausanne Conference Turkish Delegation. However, more importantly,
he was the Head of the Turkish Delegation of the Turkish Greek Population Exchange.
Direct Addressing the Prime Minister Ismet Inonu, and reports that he wrote the Gagauz and
that should not come to Turkey that Turkey has written. According to Kâmil Bey, who was
personally present in Lausanne where the exchange decision was made, possible immigration
is against Lausanne. The situation has been clarified and a sample of the Gagauz, if Turkey
has even said that if they were in built-up to Greece because of the scope of the Exchange
Agreement to be Orthodox.
In this historical process that the construction of national identity, national identity, they
also define the founders of the newly founded Republic of Turkey. Of course, it was a painful
process for the state, which was the remnant of the empire, to establish a new Turkish identity
from the population dispersed from the Middle East to the Balkans. Although the main
element of Turkish identity was seen as the ethnic element, in fact the dominant element of
national identity for the founders of this period was the Islam religion. It has been established
as a manifestation of the past. Because the Balkan nations always emphasized their being
“Orthodox” when defining themselves. In these years when nations were almost rebuilt,
the administrators chose “Islam” as the main backbone of the Turkish identity under the
conditions of the period. In a sense, the 1927 Exchange Commission decision made it official.
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
189
Bir Diplomatın Gayri Resmî Mücadelesi: Hamdullah Suphi’nin Bilinmeyen Gagauz Müdafaası
Giriş
Gagauz Türklerinin, Türkiye Cumhuriyeti tarafından fark edilmesi ile onlarla gerçek
anlamda alakadar olunması arasında ciddi bir zaman farkı vardır. Arşivlerimize göre,
Gagauzlar hakkında Türk Devleti’ne resmi düzeyde bilgi veren ilk kişi Köstence Konsolosu
Mehmet Ragıp (İlseven) Bey’dir. Onun 14.10.1930 tarihli ve 1228/189 sayılı raporunda şu
ifadeleri dikkat çekicidir:
“Romanya’nın Besarabya ve Dobruca kıtalarında, Bulgaristan’ın Varna Sancağında
Gagauz denilen küçük bir halk vardır ki ana dili Türkçe, mezhebi de Hristiyan Ortodoks’tur.
Münkariz Türk padişahlığının idaresi altında beş altı asır yaşayan bu memleketler de
mezkûr Türk kabilesinin diğer ırkdaşlarından itikatça ayrılarak Hristiyan mezhebinde
kalmış olması, asıl ve menşeinden bugün bihaber bulunması pek çok merak ve dikkatimi
mucip olduğundan mazisi ve şimdiki hal ve vaz’ı hakkında tahkikata giriştim, bazı münevver
kimselerden malûmat istedim ve topladım ki bu müteferrik malûmatın hulasası şudur…
bunlar Türk idaresi altında dilleri Türkleşen eski Rumlardan ibaret bir kısım halktır,
diyenler varsa da bu yanlış bir telakkidir. Esasen Türk oldukları halde Türklüğü bırakarak
İslavlaşan Bulgarların takma İslavlıklarına dokunulmayan bir memlekette yaşayan Yunanlı
bir ırkın- dinlerini ve İstanbul patrikliği ile irtibatlarını idame ettirmekle beraber- dillerini
unutarak Türkçeyi ana dili addetmeleri akla uygun bir ihtimal değildir… Gagauzların öz
aileleri içinde söyledikleri dil Deli-Orman Türk lehçesidir, erkekleri bulundukları yerlere
göre Romence, Rusça, Bulgarca, Rumca dillerinden birini veya birkaçını bilirler, içlerinde
ziraat, ticaret ve muhtelif küçük sanatlarla iştigal edenler, az çok zengin olanlar vardır; ilim
ve hüner ve sahaların da sair ecnebi memleketlerdeki Türklerle aynı seviye de, aynı hal ve
vaziyettedirler”1.
Buradaki ifadelerden de anlaşılacağı üzere Ragıp Bey kişisel merakı mucibince yaptığı
araştırmaları, gözlemleri derlemiş ve Dış İşleri Bakanlığına tafsilatlı bir rapor takdim etmiştir.
Osmanlı Devleti’nin dağılmasına şahitlik etmiş, yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda
yer almış bir devlet adamı olarak Mehmet Ragıp Bey’in tespit ve tahlilleri çok önemlidir.
Özellikle Bulgarların ülkelerindeki Türklere yönelik politikalarını bizzat yaşayarak gören
Ragıp Bey, Bulgarların topraklarında ana dili Türkçe olan Rumların yaşamalarına müsaade
etmeyeceğini net bir şekilde ifade etmiştir. Raporda farklı bilim insanlarının Gagauzların
menşeine dair görüşlerini de derleyen Mehmet Ragıp Bey, Gagauzların Slav veya Rum
menşeli oldukları iddialarını kesin bir dille reddetmiştir. Kayıtlara giren ve Ragıp Bey’in
şahsi gözlemlerine dayanan bu kıymetli belgeden sonra Gagauzlara dair ikinci elçilik raporu
ise maalesef tüm araştırmalarımıza rağmen ismini tespit edemediğimiz Varna Konsolosu’na
aittir. İki yıl sonra Dış İşleri Bakanlığı’na takdim edilen 12.03.1932 tarihli rapor şu ifadelerle
başlamıştır:
1
CCA. 030.10.246.666.30.
190
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
Selcen Özyurt Ulutaş
“Bu konsolosluk havzasında mezhepleri Ortodoks, Türkçe konuşur, pek çok köylü halkına
buraya birkaç ay evvel tayin edildiğim zaman tesadüf etmiş ve bu halkın miktarları ile
menşeleri, adetleriyle ibadetleri ve tahsilleri ile meylettikleri milliyet hakkında layıkıyla
tetkikatta bulunmayı bir vazife telakki eylemiş idim”2.
Konsolos Bey, tesadüfen karşılaştığını ifade ettiği Gagauzlar hakkında araştırma yapmayı
kişisel bir vazife telakki etmiştir. Yedi sayfalık raporun ilk altı sayfasında Gagauzların kim
olduklarına ve isimlerine dair genel bilgileri derleyen Varna Konsolosu sonuç kısmını ihtiva
eden son sayfada kanaatlerini beyan etmiştir:
“Bunlar şimdiye kadar Türkler tarafından layıkıyla benimsenmediği ve kendi aralarında
da alim, muharrir, siyasi, memur ve muallim yetişmediği için Türklere ve Türkiye’ye karşı
alakai hissiyeleri neşvünema buldurulmamıştır. Şarkılarını Türkçe söylerler, dualarını
Türkçe yaparlar. Romanya’da, Besarabya’da ve Bulgaristan’da mevcut bulunan bu
Hristiyan Türkler memleketimize celbedildikleri ve aynı nesilden olan Anadolu Türkleriyle
ihtilatları temin olunabildiği takdirde Oğuz neslinden bir kütlenin Bulgarlaştırılmasının
önüne geçilmiş olmakla beraber neslimize dolayısıyla tarihimize pek büyük bir hizmet ifa
edilmiş olunur mütalaasında bulunduğumu ehemmiyetle arz eylerim Efendim.”3
Rapordan da açıkça anlaşılacağı üzere daha evvel haklarında hiçbir malumatı olmayan,
kendi şahsi gözlem ve tecrübeleri ile tanıdığı Gagauzların Türklüğü ile alakalı Konsolos
Beyin en ufak bir şüphesi yoktur. Onlara sahip çıkılması gerektiğini, bunun millî bir vazife
olduğunu beyan eden Konsolos Bey ilk defa Gagauzların Türkiye’ye nakledilmesini
önermiştir. Bilindiği üzere daha sonra bu fikrin en ateşli savunucusu Hamdullah Suphi
Tanrıöver olacaktır. 1930 ve 1932 tarihli iki rapor ile Türk Devleti sınırları dışında yaşayan
ancak Hıristiyan olan Türklerden haberdar olunmuştur. Her iki konsolos da şüphesiz bir surette
Gagauzların Türklüğüne vurgu yapmıştır. 1931-1944 yılları arasında Bükreş Büyükelçisi
olarak görev yapan Hamdullah Suphi Tanrıöver de bütün görev süresi boyunca Gagauzların
Türklüğünü idarecilere ispat etmeye çalışmış ve onların Türkiye’ye nakledilmeleri için çaba
sarf etmiştir. Fakat aşağıda da görüleceği üzere Hamdullah Suphi Tanrıöver’in heyecanını,
düşüncelerini paylaşması ve kabul ettirmesi ciddi engellerle karşılaşmıştır.
Yeni Bir Devletin Kuruluşu ve Ulus İnşası
1920-1940 dönemi her bakımdan Türkiye için zor yıllar olmuştur. I. Dünya Savaşı’ndan
çıkan, işgallere karşı destansı kurtuluş mücadelesi veren Türk milletinin ve idarecilerin
karşılaştığı sorunlardan biri de nüfus ve kimlik meselesidir. Uzun yıllar süren savaşlar
neticesinde sayısal olarak tükenme noktasına gelen Türk milletinin çoğaltılmasının yanı
sıra bu insanların belirli bir kimlik anlayışına kavuşmaları dönemin nüfus politikalarının
2
3
CCA. 030.10.246.666.30.
CCA. 030.10.246.666.30.
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
191
Bir Diplomatın Gayri Resmî Mücadelesi: Hamdullah Suphi’nin Bilinmeyen Gagauz Müdafaası
özünü oluşturmuştur. Bunun sağlanabilmesi için de her olanak kullanılmıştır4. Bu bağlamda
cumhuriyetin ilk yıllarında nüfusu artırma politikası izlenmiştir. Ölümlerin azalması için
önlemler alınırken bir yandan da doğumları artırma çareleri aranmıştır5. Nüfusu artırmaya
yönelik bir başka yol ise Osmanlı bakiyesi olan ve Anadolu dışında yaşayan Müslüman Türk
nüfusun anavatana getirilmesidir. Başta Yunanistan olmak üzere çeşitli Balkan ülkeleriyle
imzalanan mübadele anlaşmaları ve Hatay’ın anavatana katılması bu çabanın önemli
aşamalarıdır.
Bilindiği üzere Türk-Rum Ahalinin Mübadelesine Dair Mukavelenâme ve Protokol,
Lozan’da 30 Kanunisanî 1923’te imzalanmıştır. Akabinde TBMM’de kabul edildikten sonra
ortak komisyonlar kurularak süreç başlatılmıştır. Ancak o zaman da başka bir sorun zuhur
etmiştir; mübadil sıfatı kimleri tanımlayacaktır? Çünkü yüzlerce yıl birlikte yaşayan farklı
ulusların, imparatorluktan sonra kendilerini tanımlamaları başlı başına bir muamma haline
geldi. Evlilikler, doğumlar, din değiştirmeler, göçler derken birbirinin içine geçmiş birçok
kimlik ortaya çıkmıştı. Bu durum kurulan mübadele komisyonu için de bir sorun hâline
gelmiş olmalı ki, komisyon mübadele işlemleri için belirleyici faktör olarak tanınacak kimliği
ancak dört yıl sonra 31 Mart 1927 tarihinde yaptığı toplantıda belirleyebildi. Söz konusu
toplantının sonucunda komisyon “Müslüman Dini” ve “Rum Ortodoks Dini” tabirlerinin ırk
gözetilmeksizin yorumlanıp uygulanmasına karar verdi. Mübadele komisyonunun 1927’de
bu kararı alması yeni kurulan devletin vatandaş tanımını da ayrıca konumuz çerçevesinde
Gagauzların akıbetini de doğrudan etkilemiştir.
Genç cumhuriyet kurulurken ifade edildiği üzere imparatorluk bakiyesi olması hasebiyle
kendisine ana kimlik inşa etmesi gerekmekteydi. Elbette bu kimlik Türklük idi. Ancak öte
yandan şurası da açıktır ki etnik veya ulusal kimlikler toplumsal bir kurguyla yaratılır. Bu
yeniden yapılanmaya kaynaklık eden gerçeklik unsurları bağlamında etniklik göreli olarak
daha doğal bir olgu iken; ulus nispeten siyasal bir oluşumdur. Elbette her iki kimlik için
de ortak kültür, ortak tarih, ortak toprak ve dil gibi unsurlar inşa süreci temelinde yeniden
üretilmektedir. Genel olarak etnik kimliği de; “içinde yaşadığı daha geniş toplumla
bütünleşmeyerek ortak ırk, dil, milliyet veya kültür bağına dayalı bir birlik oluşturan
toplumsal grup ya da nüfus kategorisi” olarak tanımlamak mümkündür6. Özetle topluluğun
kendine verdiği bir ad, dil, belirli bir toprak, ruhsal yapının spesifik özellikleri, kültür ve
gündelik hayat bir etnik topluluğun temel özellikleri olarak görülebilir7.
4
5
6
7
Adalet Ergenekon Çil, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Nüfus Sorunu ve İskân Politikası, Yıldız Teknik Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1994, s. 297.
Çil, s. 55.
Remzi Yardımcı, Atatürkçü Düşüncede Ulusal Kimlik Bilinci Kavramı, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri
ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1999, s. 16.
Yardımcı, s. 18.
192
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
Selcen Özyurt Ulutaş
Buna mukabil ulusal kimliğin oluşumunda ise simgeler ve ritüeller belirleyicidir. Söz
konusu teoriye göre topluluk, simgelerin kullanımı ve ulusun üyeleri olan bireylere güç veren
törenlerin tekrarlanması aracılığı ile yaratılır. Kendilerini birleşmiş hissedebilecekleri özel
olayları öne çıkartarak ve birliği tesis eden simgeler sergileyerek ulus kendisini ötekilerden
ayıran sınırlar oluşturur. Kısaca ulusal kimliğin inşası, bireylerin kendilerindeki topluluk
duygusunu geliştirme ve öne çıkarma gücü olan simgelerle özdeşleştirmelerini içeren
karmaşık bir süreçtir. Bu özdeşleştirme süreci ise bireylerin yalnızca olmuş simgeleri
benimsemeleri ile değil daha çok bunların sürekli yeniden yaratılmaları ve topluluğun yaşamı
aracılığı ile geliştirdiği değişen koşullara göre yeniden anlamlar yüklemeleri şeklinde işler.
Sonuç olarak konumuz bakımından Durkheim’in ulusal kimliğin inşasında inancın ne denli
önemli olduğuna dair şu tespiti çok önemlidir; “herhangi bir güçteki bir kanaat aynı insan
topluluğunca benimsendiğinde, bunun kaçınılmaz olarak dini bir karakter alması evrensel
bir olgudur. Grubu oluşturan insanlar kendilerini ortak bir inanç ile birbirlerine bağlı
hissederler”8.
Açıkça anlaşılacağı üzere ulusal kimliğin inşasında her ne kadar etnik kimlik ön planda
görünüyor ise de esasında dinî değerler ve birliktelik daha baskındır. Balkan devletlerinin
bağımsızlık hareketleri ise bunun en önemli delilidir. Çünkü Yunan, Sırp, Bulgar isyanları
önce din adamları önderliğinde “Ortodoks” kimliği altında başlamıştır. Onlar kendilerini
Ortodoks kimliğinden ayırmaksızın ulus devletleri için savaşmışlardır. Dönemin şartları
göz önüne alındığında da Mübadele Komisyonunun 1927’de aldığı karar işte bu yüzden
önemlidir. Komisyon belki farkında olarak ya da olmayarak “Müslüman-Türk” tanımıyla
yeni kurulan devletin asli unsurunu ve kimliğini belirlemiştir.
Gagauzlar Türk mü? Ne Kadar Türk?
Hamdullah Suphi Tanrıöver uzun yıllar Türk Ocağı Başkanlığını yapmış ve yeni kurulan
devlete ömrünün sonuna kadar hizmet etmiş önemli bir devlet adamıdır. Yeni kurulan
devletin fizikî ve fikrî inşasında yer almıştır. Özellikle Türk Ocağı vasıtasıyla da sayısız
hizmetlerde bulunmuştur. Bir fikir adamı olarak Hamdullah Suphi Tanrıöver’e göre devletler
bir millî mefkûreye dayanır. Milletlerin dayanağı topraktır ve toprak kadar önemli olan
manevi temellerdir. Bu manevi temellerin birincisi ise milliyettir. Millet kaynağını tarihten
alır. Ona göre millî birliği sağlayan ana unsurlar dil, din ve emel birliğidir. Aynı dili konuşan
insanlar nerede olursa olsun ne kadar zorlanırsa zorlansın birbirlerini sevecek ve birbirlerine
yaklaşacaklardır9. Dil birliği onun için o denli önemlidir ki bir konuşmasında düşüncelerini
şöyle ifade etmiştir:
8
9
Yardımcı, s. 30-33.
Murat Demir, Milli Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi Tanrıöver’in Eğitim ve Kültür Anlayışı, Gazi Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2010, s. 116-119.
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
193
Bir Diplomatın Gayri Resmî Mücadelesi: Hamdullah Suphi’nin Bilinmeyen Gagauz Müdafaası
“Efendiler, milliyetimiz her şeyden fazla dilimizin içindedir. Dilimiz, atalarımızın bize
bıraktığı en büyük servet, en büyük emanettir. Çok kısa müddet zarfında Şamanilikten
Buda mezhebine, Buda mezhebinden Nasturi Hıristiyanlığına, Nasturi Hıristiyanlığından
Müslümanlığa geçtiğimiz oldu. Fakat dilimizi bir defa değiştirmedik. Din değiştikçe
milliyet dil içine sığınıyor, onu kelimelerinde mahfuz kalarak yaşamakta devam ediyordu.
Yavrularımızın hafızasına Türkçe kelimeler birer birer nakşoldukça, onların ruhuna
binlerce seneden beri cetlerin tecrübelerinden, felaketlerinden, zaferlerinden, hayat
hakkındaki felsefesinden süzülüp gelen bir hülasa, damla damla akmış oluyor”10.
Hamdullah Suphi Tanrıöver’in Gagauzlara dair bütün tasarruflarının altında işte bu
düşünce yatmaktadır. Büyükelçilik görevine başlar başlamaz da Türkçe konuşan Gagauzların
Anadolu’ya nakli onun öncelikli arzusu olmuştur. Gerek mübadele kapsamında gerekse
münferit olarak Balkanlardan Anadolu’ya devam eden göçlere Gagauzları da dâhil etmek
isteyen Hamdullah Suphi Tanrıöver, Dış İşleri Bakanlığı’na gönderdiği her raporunda
mutlaka Gagauzların nakledilmesinden bahsetmiştir. Türk makamlarını göçe ikna edebilmek
maksadıyla da raporlarında yaptığı görüşmelere yer veren büyükelçinin şu iki örneği hayli
önemlidir; “Sana bir soru soracağım, doğru cevap ver; eğer Türkiye kapılarını açarsa ve
sizi içeri almak isterse gider misin? Bir şey soracağım dedin sanki bu da laf mı? Devlet
bizi çağırırsa biz burada niçin sürüneceğiz.” Dimitri adında bir Gagauz’un kendisine
söylediklerini de şöyle nakletmiştir; “seninle Türkçe konuşuyorum deye kızdı… Bereket bizim
orada devletimiz var, babamız var, siz olmasanız bunlar bizi ayakaltında ezerler, ne vakit bizi
toplayıp kaldıracaksınız”11.
Buraya aldığımız diyaloglar şu açıdan önemlidir; Hamdullah Suphi Tanrıöver,
muhtemelen idarecilerin yeni tanıdıkları ve kim oldukları hakkında kesin bilgi sahibi
olmadıkları fakat sadece Hristiyanlıklarından emin oldukları Gagauzların Türkiye’ye göçüne
sıcak bakmayacaklarının farkındadır. Zira nüfus mübadelesini yeni yaşayan, özellikle
Ermeni, Rum bakiyesi olan bazı kişilerin yarattığı terör ve şiddet, devlet nezdinde haklı bir
hassasiyetin oluşmasına neden olmuştur. Oldukça yakın bir geçmişin tesiriyle karşılaşacağı
vaziyeti önceden tahmin edebilen Tanrıöver raporlarında önce Gagauzların Türklüğünü
ispata çalışmış akabinde de Türkiye’ye göç etme arzusunun onlardan geldiğini göstermeye
gayret etmiştir. Tafsilatlı raporunun sonunda Hamdullah Suphi, Türk milletinin ve devletinin
kendilerine sahip çıkmalarını istediğini Gagauzlara karşı kayıtsız kalınmaması gerektiğini
tarihî, siyasî, kültürel delilleriyle izah etmiştir. Gagauz köylülerinin Türkiye’ye gelmek için
toplu dilekçeler yazarak Köstence Konsolosluğuna müracaat ettiklerini beyan eden büyükelçi;
“yedi sekiz asırlık bir müddetten beri kendilerini Müslüman Türklere, celbettirecek en ufak
bir nüvaziş bile görmemiş olan bu adamlar bugün aile ocaklarının idame ettiği Türk harsı
sayesinde hala Türkiye hakkında az çok alaka duymaktadırlar” diyerek asırlardır Anadolu
10
11
Hamdullah Suphi Tanrıöver, Günebakan, İstiklal Matbaası, İzmir 1987, s. 146.
CCA. 030.10.246.666.30.
194
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
Selcen Özyurt Ulutaş
Türklüğü tarafından haberdar olunmayan ancak Türk dili ve kültürü sayesinde asırlardır
var olagelen Gagauzlara artık sahip çıkılması gerektiğini yazmıştır. Hamdullah Suphi
Tanrıöver’in şu ifadeleri ise kişisel düşünceleri izhar etmesi açısından oldukça önemlidir:
“Gagauzların eski dilleri Kıpçak lehçesine yakın bir Türkçe olarak gösterilmektedir…
Bulgaristan’da olanlar, Hristiyanlık dolayısıyla, çocuklarını Bulgar mekteplerine,
Romanya’da olanlar ise Romen mekteplerine gönderiyorlar. Eğer bir Türklük telkini
araya girmezse yakın zamana kadar yaşadıkları arazide hâkimiyet kazanan milletlerin
bir millileştirme siyaseti olmaması dolayısıyla Türklüklerini muhafaza eden bu halk,
nihayet bir asır zarfında, yeni temsil tedbirleri neticesinde tamamen erimeye, dağılmaya
mahkûmdur”12.
Görüleceği üzere Suphi Bey, kendi zamanına kadar çeşitli nedenlerle asimilasyondan
korunabilmiş Gagauzların artık çok daha büyük tehlikelerle karşı karşıya kalabileceğini,
Türklüklerini bunca zaman muhafaza edebilen Gagauzlara, Türkiye Cumhuriyeti’nin sahip
çıkmasının elzem olduğunu belirtmiştir. Etimolojik, antropolojik, filolojik ve tarihî açıdan
Gagauzların Türklüğünü ispat için yoğun bir gayret sarf eden Suphi Bey raporuna adeta
tarihe not düşen şu yorumla son vermiştir:
“Eğer Türk milliyetperverliği, eski Rumeli’nin koskoca bir parçasında asırlardan beri
anadillerini sadakatle muhafaza eden bu eyi ahlak sahibi, sağlam ve güzel Türk halkı ile
alakadar olmaya başlar ve bunlara tarihi hakikati telkin ile kendilerini Türk camiasına davet
ederek başka milletler arasında büsbütün eriyip kaybolmalarına mani olursa ve nihayet
ümit ve temenni ettiğim üzere Anadolu’nun kapılarını Türk ırkının bu öz evladına açar
ve eski maruf tesamuhuna göre onlara dini hürriyetleriyle beraber yer ve yurt gösterirse
boş olan Anadolu kendisine sadakatle ve merbut kalacağı muhakkak olan yepyeni bir
kuvvet kazanır. İki bin senelik bir zaman zarfında putperestlikten, Budistlikten başlayarak
Hristiyanlığa Kırım’daki ve Lehistan’da Karaim Türkleri gibi Museviliğe, Hristiyanlığa ve
Müslümanlığa geçen ve fakat milliyetini ve hürriyetini, ecdadın en kutsi ve en büyük mirası
olan ana dili içinde saklayan Türkler, kendi ırklarının bu koskoca parçasını başkalarına
kaptırmamalıdırlar. Bulgarlar Bulgarca konuşan, Müslüman Pomakları terk etmeye razı
olmuyorlar: dinleri Müslümandır, fakat Bulgardırlar bizdendirler diyorlar. Suriye’de
Hıristiyan Arap, Müslüman Arapla beraber Fransız istilasına karşı mücadele etmektedir.
Hıristiyan Arnavutlar, halkının ekseriyeti Müslüman olan Arnavutluk’un istihlas hareketinde
milletlerine sadakatle mücâhede etmişlerdir. Bosna-Hersek’teki Sırp mektepleri, Müslüman
Boşnak çocuğunu Hıristiyan Sırp çocukları ile beraber Sırp vatanperveri olarak yetişiyor.
Vekâletin Müslüman Türkler hakkında olduğu gibi bu Hıristiyan Türkler hakkında ittihaz
buyuracağı kararı ve bendenize tebliğ edeceği emri bekliyorum efendim”13.
Burada da açıkça görüleceği üzere Hamdullah Suphi Tanrıöver’in en büyük kaygısı
Gagauzların Hıristiyan olmaları hasebiyle devlet nezdinde kabul görmeme ihtimalidir. Bu
nedenle aynı millet içerisindeki din farklılıklarının sorun olmayacağına dair örnekler vererek
12
13
CCA. 030.10.246.666.30.
CCA. 030.10.246.666.30.
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
195
Bir Diplomatın Gayri Resmî Mücadelesi: Hamdullah Suphi’nin Bilinmeyen Gagauz Müdafaası
fikirlerine maddi deliller sunmakta ve olası itirazların önünü kesmeye gayret etmektedir.
Ancak maalesef Tanrıöver kaygılarında haklı çıkacak, bir anlamda korktuğu başına
gelecektir. Çünkü hem arşivlerden hem de yaşananlardan görebildiğimiz kadarıyla az sayıda
öğrencinin Türkiye’ye eğitim için gönderilmesi, kitap yardımı gibi sembolik sayılabilecek
bazı adımların dışında Hamdullah Suphi Bey’in canhıraş gayretleri arzu ettiği düzeyde
karşılık bulmamıştır. Devlet ricalinden kendi heyecanına beklediği dönüşleri alamayan,
esas yapmak istediklerini yapamayan Suphi Bey planlarını hayata geçirebilmek maksadıyla
yeni bir yola başvurmuştur. Basının da gücünü kullanarak, Türk milletine Gagauzların kim
olduklarını, içinde bulundukları zor şartları anlatmak istemiştir. Türk matbuatından tanıdığı
kimseler yardımıyla Türk halkına, Gagauzları tanıtmaya çalışmıştır. Muhtemelen toplumda
Gagauzların tanınırlığını artırarak onların Türkiye’ye nakilleri için bir kamuoyu yaratacağını
ve devlet ricalinin de buna kayıtsız kalamayacağını düşünmüştür.
Bu bağlamda 14 Temmuz 1935 tarihli Ulus gazetesinde çıkan haber oldukça dikkat
çekicidir. Çünkü bu dönemde zaten Romanya’dan, Bulgaristan’dan Müslüman Türkler
Anadolu’ya gelmeye devam etmekteydiler ve bu konu ile ilgili pek çok haber farklı
gazetelerde çıkmaktaydı. Fakat söz konusu haberin içeriği diğerlerinden oldukça farklıydı.
Manşetten verilen haberin başlığı; “Romanya’dan Gelecek Türk Göçmenler Ne Şartlar İçinde
Ne Kadar Zamanda Getirilecekler?”dir14. Bu ilk başta normal bir haber gibi görünebilir.
Ancak haberi farklı kılan ilk husus haberin alt başlığıdır. Manşette sadece Romanya’dan
gelecek Türklerden bahsedilirken alt başlık hayli farklı atılmıştır; “Romanya’da ne kadar
Türk var? Romanya Türkleri nasıl insanlar, onlar hakkında anılar, Gagauzlar, Gagauzların
konuştukları Türkçe dil araştırmaları için tükenmez bir hazinedir.” Manşetten verilen
haberin hemen altında devam eden göç ile alakalı genel bilgiler verilirken beşinci sayfadan
itibaren haber tamamıyla Gagauzların kim oldukları, dilleri, menşeleri, ahlakları, karakterleri
hakkında tafsilatlı bilgiler veren tanıtıcı yazıya dönüşmüştür. Yazının dikkat çeken bir diğer
özelliği ise sonunda yer alan cümlelerle ilgilidir; “Romanya topraklarını 1910’dan beri dört
kere gezmiş ve her seferinde Türk halkıyla çok yakından değette bulunmuş bir adam sıfatıyla
diyebilirim ki”15. Bu ifadelere göre yazı bizzat sahayı gören biri tarafından kaleme alınmıştır.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla Hamdullah Suphi Bey 1913 yılında da farklı bir nedenle
bölgeyi ziyaret etmiştir ki yazı çıktığında orada görev yapmaktaydı. Şahsi kanaatimiz bu
haber kamuoyu yaratma maksadıyla Tanrıöver tarafından yazılmıştır. Zira haberde vurgulanan
hususlar ile onun tanzim ettiği raporların içeriği ve üslubu ciddi benzerlik taşımaktadır.
14
15
“Romanya’dan Gelecek Türk Göçmenler Ne Şartlar İçinde Ne Kadar Zamanda Getirilecekler”, Ulus, 14
Temmuz 1935, s. 1.
“Romanya’dan Gelecek Türk Göçmenler”, Ulus, 14 Temmuz 1935, s. 5.
196
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
Selcen Özyurt Ulutaş
Gönlü Gagauzlar için atan Hamdullah Suphi Tanrıöver’in Kasım 1935’te Başbakanlık
Müsteşarı olarak görev yapan Kemal Gedeleç’e yazdığı mektuba burada özellikle yer vermek
istiyoruz. Mektup Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi’ne “Romanya Göçmenleri Hakkında
Bükreş Elçisi Hamdullah Suphi Tanrıöver’den Alınan Rapor.” başlığı ile kaydedilmiştir.
Ancak belgelerin içeriğine bakıldığında görülmüştür ki, Hamdullah Bey ilk sayfalarda
devam eden göç ile alakalı kısa bilgiler verdikten sonra sözü 1934-1935 yılında Besarabya’da
yaşanan kıtlığa ve Gagauzların maruz kaldıkları felakete getirmiştir:
“Bu yaz Besarabya mıntıkası çok ağır bir kıtlığa maruz kaldı. Devamlı bir kuraklık neticesi
mahsul olmadı ve bu vilayet ahalisi açlıktan ölüm tehlikesine maruz kaldı. Romanya cemiyetleri,
Romanya gazeteleri bu kıtlığa ve bunun tesirlerine dair aylardan beri neşriyatta bulunuyor. Zatı
aliniz Hristiyan Türk kesafetinin bilhassa Besarabya’da olduğunu bilirsiniz. Başka mıntıkalara
kaldırılan çocuklar arasında Türkler de vardır. Prens Karaca’nın karısı Madam Kostea
Karaca, Elçiliğe müracaat ederek Besarabya’dan Ploeşti’deki çiftliğe naklettiği aç çocuklar
arasında 32 Türk çocuğunun bulunduğunu ve bunların Türkçeden başka hiçbir dil bilmedikleri
için her nevi ızdıraplarını anlatmakta müşkülat çektiklerini anlatarak benden oraya iki ay kadar
hizmet etmek üzere bir Türk hizmetçi aradığı gibi mümkün ise herhangi bir şekilde yardım da
istedi. Besarabya’daki Almanlar için Romanya’nın Alman ekalliyeti ve Yahudiler için diğer
Yahudiler umumi bir faaliyete geçtiler. Düşünüyorum ki her nevi yardımdan mahrum olan ve
her gün kalbini biraz daha fazla Türkiye’ye çeviren, içinde milli duygusu uyanan bu Hristiyan
Türkler için Başbakanımızın lütfedeceği herhangi bir yardım birkaç merkeze münhasır bile olsa
bilhassa mahrumiyetin, ızdırabın bu kadar şedit olduğu bir zamanda büyük bir minnettarlık
uyandıracaktır. Zatı alinizden bu istirhamımı kendilerine arz etmenizi diliyorum. İki bin lira,
bin beş yüz lira, hatta bin lira böyle günlerde çok büyük fedakârlıkların diğer vaziyetlerde hâsıl
edeceği tesiri uyandırabilmek istidadındadır. Üç yüz bin kişilik bir kütleyi Ana vatana bağlamak
için her yıl hükümetimizden ne kadar az bir şey istediğimi göz önüne getirerek Başbakanımızı
bin dertle meşgul oldukları bir zamanda bir dakika için yakın yıllara gelinceye kadar tamamen
bakımsız kalmış bu avare fakat son derece müstenit, son derece verimli Hristiyan Türk kütlesi
için meşgul etmek istedim. Ellerinden öptüğümü, derin saygılarımı ve sevgilerimi bu dileğimle
beraber arz ederek lütfen cevaplarını bana bildiriniz”16.
Kıtlık ve açlık gibi tarifsiz bir felaket yaşayan Gagauzlara yardım eli uzatılması için
Suphi Bey bütün unvanlarını, sıfatlarını kenara atmış adeta yalvarmıştır. Maalesef istediği
miktarın da ciddi bir tutar olmadığını arşiv kayıtlarından görmek mümkündür. Zira mektubun
muhatabı Kemal Gedeleç, 01.08.1935 tarihli bir belgeye göre Erzincan’da bir gün daha
kalacağı için kendisine 1.500 lira gönderilmesini istemiştir17. Yani söz konusu bürokratın
talep ettiği bir günlük harcırah ihtimaldir ki birçok Gagauz için hayati öneme sahiptir. Bu
vaziyet devlet içerisinde Gagauzlara bakışa dair önemli bir göstergedir. Hamdullah Suphi
Tanrıöver’in istediği meblağ devletin göndermekte zorlanacağı bir miktar değildir. Fakat
parayı gönderecek kişilerin Gagauzlara bakışı paranın gönderilmemesinde etkili olmuştur.
16
17
CCA. 030.10.116.810.11.
CCA. 30.1000.13.75.12.
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
197
Bir Diplomatın Gayri Resmî Mücadelesi: Hamdullah Suphi’nin Bilinmeyen Gagauz Müdafaası
Az evvel yukarıda izah ettiğimiz üzere Hamdullah Suphi Tanrıöver zaten bir müddettir
yazdıklarına dönüş olmaması sebebiyle basın aracılığıyla toplumda bir şeyleri harekete
geçirmeye çalışmaktaydı. Suphi Bey, beklediği cevapları alamama nedeninin Gagauzların
dinî durumları olduğunu tahmin etmektedir ki kendi raporlarında ısrarla Gagauz Türkleri ile
Anadolu Türklüğü arasında her ne kadar dinsel farklılık olsa da dil, kültür, karakter bakımından
herhangi bir fark olmadığını yazmaktaydı. Kemal Gedeleç’ten de beklediği dönüşü alamayan
Suphi Bey’in basını daha etkili kullanmaya başladığını söylemek mümkündür.
Mektuptan bir ay sonra yani Aralık 1935’ten itibaren Ulus Gazetesi yazarlarından ama
aynı zamanda Hamdullah Suphi Tanrıöver’in yakın dostu Yaşar Nabi Nayır’ın kaleminden
“Türk Gagauzlar” başlıklı yazı serisi Türk basınında ilk defa Gagauzlar hakkında birinci
elden bilgi veren yazılar olmuştur. 22, 23, 25, 26, 31 Aralık 1935 ve 3 Ocak 1936’da
çıkan bu yazılar daha sonra Yaşar Nabi Nayır tarafından kitap olarak da yayımlanmıştır.
Ancak yazıların ilk yayımlandığı tarihler ve öncesindeki raporlar birlikte okunduğunda söz
konusu yazıların yayımlanma zamanı ve içeriği ayrıca önem kazanmaktadır. Bu yazılanların
tesadüfen kaleme alındığını düşünmek imkânsızdır. Devlet erkânının Gagauzlara mesafeli
durmasının en büyük nedeni onların Ortodoks olmalarıydı. Dinî farklılıklarının hem siyasî
hem de kültürel ayrılık yaratacağına dair kaygıları gidermeye yönelik ifadelere yazılarda
özenle yer verilmiştir. Öncelikle Gagauzların siyaseten asla sorun çıkarmayacaklarına
dair adeta söz verilmiş ve onların Anadolu Türkleri gibi devlete sadakatle bağlı, kuzu gibi
insanlar oldukları ifade edilmiştir. İnançlarına dair ise Gagauzların endişe edilecek derecede
dindar olmadıkları özellikle vurgulanmıştır. Başıboş bırakıldığı zaman, dinden habersiz
yaşar denilerek endişeli gönüllere su serpilmeye çalışılmıştır. Hatta inançlarında eski Türk
inanışları olduğu gibi İslamiyet’e ait bazı ibadetlerin de mevcudiyetini vurgulanarak inanç
bakımından Anadolu Türklüğünden farklarının olmadıkları örneklerle izah edilmiştir18.
Yazıların içeriğine bakıldığında altı günlük bu yazı dizisinin Hamdullah Suphi Tanrıöver’in
amaçları doğrultusunda, birilerine cevap verme ve kamuoyu oluşturma maksadıyla kaleme
alındığı açıktır.
Gagauzlar hakkında Yaşar Nabi Nayır’ın yazdıkları gerçekten etkili olmuştur. Çünkü
söz konusu yazı dizisine müteakip 18 Ocak 1936 tarihinden itibaren, o sırada Madrid’de
18
Gagauzların, Türk ırkının karakteristiğini gösteren diğer bir vasıfları da oturdukları topraklarda, hükümet
kimin elinde olursa olsun, daima kanunlara boyun eğen, gürültü ve isyan çıkarmayan kuzu gibi insanlar
oluşlarıdır. Bundan başka yapılan telkinlere çok kolay inanır ve bağlanır oluşları da gene itiraz götürmez
Türklüklerinin ayrı bir delilidir. Gagauz, Müslüman Türk gibi, taassuplu ve imanlı din adamlarının tesiri
altında dindar, başıboş bırakıldığı zaman, dinden habersiz yaşar. Gagauzlar ya en eski Türk itiyatlarını
korumuş olmaktan ya da Müslüman Türklerle komşuluklarından kalma alışkanlık eseri olarak bazı İslami
âdetlere sahiptirler. Bunlardan en dikkate değer olanı kurban kesmektir. Gagauzlar, Hristiyan dininde böyle
bir kaide olmamasına rağmen dini veya ananevi bir vazife telakki ederek kurban kesmekte ve etlerini fakirlere
dağıtmaktadırlar. Bunlardan başka fakir ve kimsesizlere gerek para ve gerekse erzak vermek suretiyle yardımda
bulunmayı da -zekât ve fitre ile kıyas ediniz-sevap telakki etmekte ve ellerinden geldiği kadar bundan geri
kalmamaktadırlar” Nabi, “Türk Gagauzlar”, Ulus, 25 Aralık 1935, s. 4.
198
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
Selcen Özyurt Ulutaş
Büyükelçilik görevini ifa eden Tevfik Kâmil Koperler’in doğrudan İsmet İnönü’ye yazdığı
mektuplar bunun en önemli delilleridir. Tevfik Kâmil Koperler’in yazdıkları devlet ricalinin
kararlarını etkileyecektir. Aynı zamanda hukuk profesörü olan Kâmil Koperler, 2. Lozan
Konferansı Türk Delegasyonu Kâtibi Umûmiliğini yapmıştır. Ancak daha da önemlisi
Türk Rum Ahali Mübadelesi Türk Heyeti Başkanlığını yürütmüştür19. Doğrudan Başbakan
İsmet İnönü’ye hitaben yazdığı ve Gagauzların Türk olmadığını ispat ettiğini düşündüğü 18
Kanunisani (Ocak) 1936 tarihli rapor şöyledir:
“Geçenki arizemi takdim ettikten sonra Gagavuzlar için ULUS gazetesinde yedi makale
neşirle kalınmayarak radyo ile de Gagavuz müsamereleri tamim edilmiş olduğunu
duydum. Hatalı ve hatarlı olduğuna emin olduğum bu dava için memlekette şumüllü bir
propagandaya girişilmiş bulunduğunu gördüğümden bu bahsı bir kere daha kurcalamak
için müsaadelerini dilerim… Ankara ve Bursa’nın Ermenileri Türkçe konuşurlar onlara
niçin Türk demiyorlar? İzmit havalisinde Rumca konuşur Ermeniler (hay-Rumlar) vardı,
onlar da Rum’durlar deyen olmamıştır. Eski Karaman Rumları ne kadar Türkse Gagavuzlar
da o kadar Türk olabilir. Bu adamlar muhitlerindeki Türklerin dilini almış olmakla neden
Türklerden daha kıdemli Türk menzilesine çıkarılsınlar? Seferadit Yahudiler 15inci asrın
kastiyyen dilini her türlü eza cefalardan sonra da muhafaza etmişlerdir, bunlar İspanyol
mu sayılacaktır? Realiteye dayanan bunun gibi sayısız misallerden sonra neden biri Bulgar
Gagavuz’u (Atanas Manof) olmak üzere Macar veya Rus ulemadan dokuz yabancının
şehadetile, (bu milletin Türk olduğu artık itiraz kabul etmez bir hakikat) haline geçmiş
olsun? Bu nasıl ilmi bir hakikattir ki dokuz kişi öyle söylemiş olduğu için başkalarına ağız
açtırmak bile istenmiyor? Dogmaların yıkıldığı bir devirde, nice tarihi hakikatler aleyhine
yeni deliller ikame olunurken Gagavuz efsanesini bundan müstesna tutulacaktır? Kıymeti
olmayan bu iddia üzerinde durmayarak diğer iki delillerine geçiyorum:
1-bunların bir arabça ilal idgam kaidesine uygun bir kelime oyunundan başka bir mahiyet
göstermiyor (gagvuz aslında gök oğuz idi.)
2- öteki ise Gagavuzların “ulu”su Çakır Keşiş-Mihal’daki milli Türk heyecanı ile (bu
heyecandan büyük delil olmaz diyorlar) yine o zatın meşhur İstorya eseri. Yeni bir Kodatko
Bilik kıymeti verilmek istenen bu muteber teliften menkul şöyle cümleler var ki öz Türkçenin
fesahatına, mahvına misal olarak alınmak istenmiştir: (zere olur lazım bilmeklikki
Gagavuzlar İsa Tanrı dinini Ortodoks yürütiler, gayet religyalıklı temiz kimselerdir)
Bendeniz altmış senedir ıslavlarla temasta kalmış, Türklerle rabıtası kesilmiş Bulgaristanlı
Türk köylüleriyle, Almanya’da Protestan misyoneri yapılan Çin Türkistan’ından Kulcalı
Rifat Davudla konuştum, onların hiç biri böyle çapraşık, iktidari fiilsiz Türkçe konuşmazlar,
bu hatayı yapanlar Türkçeyi müstear dil olarak edinenlerdir Ermeniler ve Gagavuzlar gibi.
Keşişe deyecek yoktur. Papas olmasına rağmen kendini Türk hissedebiliyorsa aferin derim,
mümkünse onu Kişinev Ortodoks Metropolidi yaptıralım. Fakat Türkiye’yi Gagavuz kolonisi
yapmayalım. Mübadele ve ona tekaddüm eden milli harekât sayesinde milli birliği teessüs
19
https://www.tbmm.gov.tr/TBMM_Album/Cilt4/index.html.
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
199
Bir Diplomatın Gayri Resmî Mücadelesi: Hamdullah Suphi’nin Bilinmeyen Gagauz Müdafaası
eder gibi olan memleketimize yeniden bir Ortodoks cemaatı getirmek kendi yaptığımızı
yine kendimiz yıkmak, gelecek asırlarda fitne ve suriş unsurlarını biriktirmek olur. Türk
gazeteleri bundan sakınmalıdır. Bunu kestiremeyecek kadar dünün acı misallerini unutmuş
olanların mazarratına mani olacak hükümettir”20.
Üç sayfalık rapor doğrudan Ulus gazetesinde Yaşar Nabi’nin yazıları hedef alınarak
yazılmıştır. Malum olduğu üzere Nayır tüm yazılarında Gagauzların en az Anadolu Türkleri
kadar Türk olduklarını savunmuştur. Nayır’a göre bunun en önemli kanıtı da Gagauzların
Türkçe konuşmasıdır ve bu iddia esasında Hamdullah Bey’e ait bir düşüncedir. Buna mukabil
Kâmil Koperler de yalnızca dili esas alarak Gagauzların Türk olduklarını iddia etmenin yanlış
olacağını farklı örnekler ile anlatmıştır.
Arşive göre 13 gün sonra yani 31 Ocak 1936’da Tevfik Kâmil Koperler’in İnönü’ye
hitaben yazılmış ikinci mektubu vardır. Yeni mektubun içeriği daha serttir ve bu sefer hukuki
kaidelere göre Gagauzların Türkiye’ye getirilmesinin hatalı olacağı ifade edilmiştir. Zira
Koperler bu defa Mübadele Komisyonunun 1927 yılında aldığı mübadillerin milliyetleri
gözetilmeksizin “Müslüman Dini” ve “Rum Ortodoks Dini” mensupları olarak görülecektir
kararına atıf yapmış ve itirazlarını karar üzerine temellendirmiştir:
“Gagauzları Türkiye’ye getirmek için üç senedir sarf edilmekte olan sebatkâr mesainin
bendenizce hatarnak ve zararlı olan bir içtihadın nihayet Hükümete terviç ettirilmiş ve
yalnız iskân yerlerinin henüz kararlaşmamış olduğunu kabul etmek lâzım gelecektir.
Hâlbuki Keşiş Çakır’ın milleti 1923 senesinde Türkiye topraklarında mukim bulunmuş
olsaydı, Mübadele Komisyonu onları emsali gibi Yunanistan’a sevke mecbur olacaktı.
Malumu Samileridir ki (religion grecque orthodoxe) tabiri Rumlukla alakadar bir şey
olmayıb Oecuménique Fener Patrikhanesi, Antakya, İskenderiyye, Kudüs Patrikhaneleri
(obédience)ında bulunan her cins ve milletten Hristiyanlara şamildir. Bir an için, bir iki
muarızın bunları behemal Türk saymak hakkındaki faraziyelerine iştirak edeyim. Mademki
bunlar (grecque orthodoxe) dinindendir, mübadele mevzuuna girecek bir millettir. Nitekim
kendilerinden hiçbir farkı olmayan Karamanlı ve Ankaralı kardeşleri de Yunanistan’a
ahden sevkedilmişlerdi. Komisyon yalnız Antakya Patrikhanesine merbut (Arapça konuşur)
Mersin Ortodokslarını bu tedbirden keyfi olarak istisna etmişti. Eğer, Hükümetimiz, Türkiye
ve Türklükle alakası olmayan bu adamları İstanbul’da iskân etmek istemişse elbette
çok isabetli davranmıştır. Patrikhane müntesibi olan bu yabancılar, Yaşar Bey istatistiki
tahmini kadar kalabalık bir cemaat iseler, İstanbul’a dolmaları Türk nüfusu aleyhine
müvazeneyi bozacak ve Türklerin çoğalmasına değil, öteki kardeşleri firari rumların açık
kalmış yerlerini doldurmaya yarayacaktır. Bir misli daha artacak İstanbul Ortodokslarının
ilanihaye belediye surları içinde sıkışacaklarını ve Maltepe’den öteye aşamayacaklarını
kabul etsek de bu bile İstanbul Türklerinin atisi bakımından vehametli bir ihtimaldir”21.
20
21
CCA. 030.10.116.810.12.
CCA. 030.10.116.810.12.
200
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
Selcen Özyurt Ulutaş
Kâmil Koperler’in kaygı dolu ifadelerine göre Suphi Bey amacına ulaşmak üzeredir,
yani Gagauzların Türkiye’ye getirilmeleri kararı Hükümet tarafından kabul edilmiştir. Buna
karşı Kâmil Bey de hukukçu, dış işleri uzmanı ama daha önemlisi Mübadele Komisyonu
Başkanı sıfatıyla Gagauzların gelişinin hukuken imkânsız olduğunu iddia etmiştir. Mübadele
kararının alındığı Lozan’da bizzat bulunan Kâmil Bey, yapılması muhtemel göçün Lozan’a
da aykırı olacağını açıkça vurgulamıştır. Bir örnekle de durumu açıklığa kavuşturmuş ve
Gagauzların, şayet Türkiye’de meskûn olsalardı dahi Ortodoks olmaları hasebiyle Mübadele
Anlaşması kapsamında Yunanistan’a gönderileceğini ifade etmiştir.
“Milliyetimiz her şeyden fazla dilimizin içindedir” diyerek Türkçe konuşan Gagauzların
Türklüğünü ispat etmek için, Dış İşleri Bakanlığına onlarca sayfa rapor yazan Hamdullah
Suphi Tanrıöver, kısmen de olsa Gagauzlara yardımcı olabilmiştir. Bununla yetinmeyen
Tanrıöver, devlet ricalinin daha fazla dikkatini çekmek ve onları Türkiye’ye nakillerine ikna
edebilmek için yoğun bir bilgilendirme faaliyetine girişmiştir. Gazete ve radyo aracılığı ile
Gagauzların kim olduklarını, Türklüklerini kamuoyuna anlatmıştır. Fakat Tevfik Bey’in,
Ulus gazetesinde çıkan Gagauz yazılarından sadece iki hafta sonra kaleme aldığı yazılar
devlet erkânının kararını etkilemiştir. O ilk önce Gagauzların Türk olmadıklarını ispat etmeye
çalışmış; fakat yazdıkları etkili olmadığında konuyu hukuki zemine çekmiştir. Gagauzların
Türk olsalar dahi Ortodoks olmalarını ön plana çıkarmış ve hem Lozan’daki Mübadele
Anlaşmasına hem de Mübadele Komisyonunun tanımlarına yer vererek komisyonun
kararlarını ırk gözetilmeksizin “Müslüman Dini” ve “Rum Ortodoks Dini” tabiiyetlerine
göre vereceğini hatırlatmıştır. Kâmil Bey’in bu çıkışı işe yaramıştır. Çünkü mesele artık
uluslararası hukuka dair bir husustur ve yapılan tanımların değiştirilmesi veya esnetilmesi
mümkün değildir. Böylece artık Gagauzların millî kimlikleri değil dinî kimlikleri akıbetlerini
şekillendirmiştir.
Örtülü Mücadele
İlgili raporlardan sonra Gagauzlara dair bütün haberler ve yayınlar bir anda kesilmiştir.
Fakat Kâmil Bey’in 18 Ocak 1936 tarihli mektubundan sonra Ulus Gazetesi’nde 7 Ağustos
1936’da tek bir yazı çıkmıştır. Yazının başlığı, bürokraside örtülü devam eden mücadeleye
alenen cevap gibidir; Muslih Ertaç isimli biri tarafından kaleme alınan, “Gagauz Türklerinin
Soylarına Sadıklığı” başlıklı yazı adeta satır satır Kâmil Bey’e cevaptır. Kâmil Bey; “Ankara
ve Bursa’nın Ermenileri Türkçe konuşurlar onlara niçin Türk demiyorlar? Seferadit Yahudiler
15inci asrın kastiyyen dilini her türlü eza cefalardan sonra da muhafaza etmişlerdir, bunlar
İspanyol mu sayılacaktır? Bu adamlar (Gagauzlar) muhitlerindeki Türklerin dilini almış
olmakla neden Türklerden daha kıymetli Türk menzilesine çıkarılsınlar” diyerek Gagauzların
Türkçe konuşmalarının onları Türk yapmayacağını yazarken, Muslih Ertaç şöyle yanıt
vermiştir:
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
201
Bir Diplomatın Gayri Resmî Mücadelesi: Hamdullah Suphi’nin Bilinmeyen Gagauz Müdafaası
“Aynı soydan bir topluluğu böylece din ayrılığı yüzünden ikiye ayrılmalarına rağmen
aralarında birlik, müşterek dilleri olan Türkçe ve müşterek olan anane ve adetlerine bugüne
kadar devam etmiştir… Gagauzlar Osmanlı idaresi altında serbest bir hayat yaşıyor ve dilleri,
adetleri hususunda kimsenin tazyikına maruz bulunmıyorlardı. Gagauzların din bakımından
tâbi oldukları Rumlar, onları “Türkçe konuşan Rumlar” adiyle anarak temsil etmek
gayesini güdüyorlardı fakat millî benliklerinde ısrar eden Gagauzlar Rumları kendilerine
yabancı telakki etmekteydiler. Gagauz köylerine halkı Gagauzlaştırmak hususu maksadıyla
gönderilmiş olan muallimler, Türkçeyi öğrenerek ve onların adetlerini edinerek Gagauzlaşmış
olarak geri dönüyorlardı. Gagauz köylerinde yerleşen Bulgarlar da onların dil ve adetlerine
temessül ederek Gagauzlaşıyor fakat Gagauzları Bulgarlaştırmaya muvaffak olamıyorlardı.
Bugün, Bulgaristan’da Gagauzlar, hükümet tarafından yabancı soydan müstakbel bir topluluk
telakki edilmemekte, istatistiklerde Bulgar namı altında zikredilmektedirler. Fakat ancak
zevahiri kurtarmaya yarıyan bu gibi tedbirlere rağmen Gagauzlar yalnız dillerini, anane
ve itiyadlarını muhafaza etmekle kalmıyor, soylarına olan derin ve şuurlu bağlılıklarıyla
kendilerine yaklaşanları bile tesirleri altına almakta gecikmiyorlar”22.
Yine Tevfik Bey raporunda Gagauzların etnik menşeine dair herhangi bir izahatta
bulunmadan dinlerine ve Türkçelerine atıf yaparak onların Türk olmadıklarını iddia ederken,
Muslih Ertaç aksine; “Orta Asya’dan Balkanlara göçen ırklar arasında Hristiyanlığı kabul
etmiş olan Gagavuz ve Gacallar da bulunmaktadır. Asırlar zarfında vukua gelen muhtelif
evolüsyonlar ve tarihi hadiseler neticesinde bu müşterek kütleden bir kısmı ayrılarak
Hristiyanlığı kabul etmiş (Gagauzlar) diğer bir kısmı da Deliorman’da Müslümanlaşmıştır
(Gacallar)” diyerek Gagauzların, tarihî süreçlerin sonunda Hıristiyan olduklarını, sırf bu
nedenle onların Deliorman’daki Müslüman Gacallar’dan farklı olmadıklarını ilmî delilleri
sıralayarak ispata çalışmıştır.
Bu noktada bazı sorular ortaya çıkmaktadır. Tevfik Bey’in raporuna müteakip Ulus
Gazetesi’ndeki Gagauz haberleri bir anda kesilmişken neden yedi ay sonra tek bir yazı
yayımlanmış ve sonrasında suskunluk devam etmiştir? Ayrıca yazıyı kim yazmıştır? Muslih
Ertaç’ın kim olduğuna ve diğer yazılarına dair derin taramalar yaptığımızda ise ilgili şahsın
başka bir yazısının olmadığı görülmüştür. Ötesinde söz konusu kişiye dair hiçbir bilgi de
tespit edilememiştir. Bu durumda Muslih Ertaç’ın müstear bir isim olduğunu söylemek
mümkündür. Çünkü Arapça Muslih kelimesinin iyileştiren, düzelten, ıslah eden anlamlarına
gelmesi bu ismin belli bir maksatla seçildiği kanaatimizi kuvvetlendirmektedir. Şahsi
tetkiklerimize göre yazıyı Hamdullah Suphi Tanrıöver yazmıştır. Çünkü Tevfik Kâmil
Koperler’in son mektubuyla, uzun gayretleri neticesinde ikna edebildiği devlet ricali,
Gagauzların Anadolu’ya göçürülmesinden vazgeçmiştir.
Özellikle 1935’ten sonra Hamdullah Suphi Tanrıöver’in Gagauzlara yardım edilmesine
dair taleplerine karşılık alamaması, halka yönelik yayınlar aracılığıyla Gagauzlara dair alakayı
22
Muhsin Ertaç, “Gagauz Türklerinin Soylarına Sadıklığı”, Ulus, 7 Ağustos 1936, s. 4-5.
202
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
Selcen Özyurt Ulutaş
canlandırma çabalarının engellenmesi onu ziyadesiyle üzmüştür. Kalbi Türklük aşkıyla dolu
olan ve yukarıda görüldüğü üzere hazırladığı raporlarda olaylara dışarıdan bakan bürokrat
tavrının ötesinde yaşananları içselleştirerek aktaran Hamdullah Suphi Tanrıöver’in, Tevfik
Kâmil Koperler’in raporuna bir cevap vermek istemesi güçlü bir ihtimaldir. Edebiyatçı
kişiliği, şahsi tanıdıkları vasıtasıyla Gagauzlara dair son bir yazı kaleme aldığını, bu yazıyı
da Muslih gibi manidar bir isimle yayımladığını düşünüyoruz.
Konumuz çerçevesinde Gagauzlara dair son makale 7 Haziran 1938’de Cumhuriyet
Gazetesi’nde Yunus Nadi tarafından yayımlanmıştır. “İmparatorluktan Dökülüp Kalan
Türkler” başlıklı yazı; “Yeni Türkiye Türklüğünün milli zihniyeti behemal bu kardeşlerimiz
arasında dahi inkişaf bulmalıdır” sözleriyle başlamış ve şöyle devam etmiştir:
“Yakın ve uzak Türk tarihiyle bütün milletçe biraz fazla, yani layık olduğu derecede
ehemmiyetle meşgul olmaya henüz başlayamadık. Romanya’da ve Bulgaristan’daki
Gagavuz Hristiyan Türklerini ise daha dün bir, bugün iki yeni keşfettik!... Cumhuriyet
Türkiye’sinde her gün kendi benliğimizi biraz daha fazla anladıkça bin zahmetlerle tasfiye
oluna oluna nihayet Türklük Türkiye’sinde karar kılan yeni ve muhakkak surette istikbali
halinden daha mes’ud olmağa namzed hayatımızın bahar gülleri gibi açılan inşirahları
içinde imparatorluktan yâb ellerde dökülüp kalmış ırk kardeşlerimizi üzülerek düşünüyoruz.
Yeni Türkiye Türklüğünün millî zihniyeti behemehal bu kardeşlerimiz arasında dahi inkişaf
imkânları bulmalıdır. Uzakta kalsınlar, yakına gelsinler ayni parlak istikbalin feyizleri
bu kardeşlerimizi de kucaklamalıdır. O feyizlerin getireceği kucaklamalara intizaren ana
vatandan cüda Türkleri biz hür ve müstakil Türkiye Türkleri daima birer ağabey sahabetile
kucaklamağa mecburuz. Onların hayatlarile alâkadar olmamaklığımıza imkân yoktur
artık. Açık söyliyelim ki tamamile kültürel olan bu düşüncede siyasî hiçbir kasid ve garazın
zerresi mevcud değildir”23.
Bu yazı ile Suphi Bey’in bütün çabalarının nispeten de olsa karşılık bulduğunu söylemek
mümkündür. Nihayet Türkiye, Gagauzları resmen tanımıştır. Yunus Nadi eleştirileri ve
yapılması gerekenleri açıkça ifade etmiştir. Ancak yine de hâlâ Gagauzların Hristiyan olmaları
meselesi tam olarak sindirilememiştir. Türkiye’ye getirilmeleri hususu tam netleşmediği ve
yazının sonunda yer alan “açık söyliyelim ki tamamile kültürel olan bu düşüncede siyasî hiçbir
kasid ve garazın zerresi mevcud değildir” cümlesinin bazı eleştirilere tedbir amaçlı yazılmış
olduğu çok açıktır. Cumhuriyet Gazetesi’ndeki bu son yazıdan sonra ise Gagauzlara dair
ciddi bir haber çıkmamış, neredeyse konu tümüyle kapanmıştır. 1940’lı yıllardaki savaşlar,
ekonomik buhranlar, çift kutuplu dünyadaki siyasi gerilimler daha da önemlisi bu sahanın
Sovyet denetiminde olması Gagauzlar ile bağlantıya ciddi bir ket vurmuştur. Ancak 1990’lı
yıllarda komünist rejimin ilgası ve özerklik gayretleriyle Türkiye Cumhuriyeti yeniden
Gagauzlar ile alakadar olmaya başlamıştır.
23
Yunus Nadi, “İmparatorluktan Dökülüp Kalan Türkler”, Cumhuriyet, 7 Haziran 1938, s. 7.
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
203
Bir Diplomatın Gayri Resmî Mücadelesi: Hamdullah Suphi’nin Bilinmeyen Gagauz Müdafaası
Sonuç
Çarlık Rusya XX. yüzyıl başlarında, Besarabya ve Bucak’taki Müslüman Kıpçakları
bölgeden çıkartırken yerine Ortodoks Gagauzları iskân ettiriyordu. Çarlık yönetimi böylece
nüfus-din dengesini kendi lehine çevirerek hâkimiyet sahasını genişletmeye çalışıyordu.
Ancak muhtemelen öngöremediği bir durum gelişti ve Gagauzların meskûn olması
bölgenin etnolinguistik bakımdan yeniden Türkleşmesini sağladı. Şüphesiz daha sonra
Mihail Çakır’ın gayretleri Türkleşme sürecini pekiştirmiştir. Çünkü Çakır, Ziya Gökalp’in
Türklük-İslam-Çağdaşlık Uygarlık sentezine benzer Türklük-Hıristiyan-Çağdaşlık Uygarlık
sentezini geliştirmiştir. Eserleri vasıtasıyla da Türklük bilgi ve bilincini Gagauz kimliğinin
bileşenlerinden biri haline getirmiştir. Hatta Gagauzların Türkçe konuşan Bulgar veya
Yunan oldukları iddialarını reddederek Türk-Oğuz kökenlerini Gagauz ulusal tezinin esasına
yerleştirmiştir24. Gagauzların hem dinî hem de siyasî lideri olarak onun inşa ettiği bu kimlik
de Gagauzlar tarafından kabul görmüş ve benimsenmiştir.
Ulusal kimliklerin inşa edildiği bu tarihî süreçte, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin
kurucuları da ulusal bir kimlik tanımladılar. Elbette imparatorluk bakiyesi olan devletin
Ortadoğu’dan Balkanlara dağılan nüfustan yeni bir Türk kimliği tesis etmesi sancılı bir
süreçti. Her ne kadar Türk kimliğinin ana unsuru etnik öge görülse de aslında bu devirde
kurucular için ulusal kimliğin başat ögesi din, İslamiyet olmuştur. Bu, geçmişin bir tezahürü
olarak tesis edilmiştir. Çünkü Balkan ulusları kendilerini tanımlarken mutlaka “Ortodoks”
olmalarını ön plana çıkarıyorlardı. Milletlerin adeta yeniden inşa edildiği bu yıllarda
idareciler de dönemin şartları doğrultusunda Türk kimliğinin ana omurgası olarak “İslam’ı”
seçmiştir. 1927 tarihli Mübadele Komisyonu kararı da bir anlamda bunu resmîleştirmiştir.
Fakat Köstence ve Varna Konsolosları ile Bükreş Büyükelçilerinin 1930’lu yıllarda görev
bölgelerindeki Gagauzlara dair faaliyetleri yeni bir kimlik tanımını zaruri kıldı. İlk rapor yazan
Ragıp Bey Gagauzlar için; “Bunlar Türk idaresi altında dilleri Türkleşen eski Rumlardan
ibaret bir halktır diyenler varsa da bu yanlış bir telakkidir” diyerek onların Türklüğünden ilk
bahseden kişi olmuştur. Varna Konsolosu 1932’de tanımı daha net hâle getirerek Gagauzları;
“Oğuz neslinden bir kitle” olarak tanımlamıştır. Suphi Bey ise neredeyse bütün görev süresi
boyunca Gagauzların Türklüğünü devlet erkânına anlatmaya ve onları Türkiye’ye nakletmeye
gayret etmiştir. Gerek Dış İşlerine verdiği raporlarla gerekse basının yardımıyla hedefine
adım adım yaklaşmakta idi. Ancak 1936 yılında Tevfik Kâmil Bey’in, İsmet İnönü’ye hitaben
yazdığı mektuplar, Hamdullah Suphi Tanrıöver’in tüm çalışmalarına ket vurmuştur. Kâmil
Bey, Gagauzların sırf Türkçe konuştukları için Türk sayılmalarına şiddetle çarşı çıkmıştır.
Fakat hükümetin, Gagauz nakline müsaade vereceği ihtimalinin kuvvetlenmesi karşısında
24
Süer Eker, “Türk Dünyasının Bilgeleri Moldova Gagauz Yeri ve Türkiye’yi Birleştiren Anıtsal Bir Kimlik:
Mihail Mihailoviç Çakır”, Tehlikedeki Diller Dergisi, II/3 (2013), 97-98.
204
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
Selcen Özyurt Ulutaş
Mübadele Anlaşmasına atıfta bulunmuştur. Gagauzların, Türkiye’de yaşasalar dahi “Rum
Ortodoks Dini”ne mensup olmalarından dolayı anlaşma çerçevesinde zaten Yunanistan’a
gönderileceğini yazması, devlet ricalini ikna etmek için yeterli olmuştur. Çünkü mesele
artık uluslararası hukuk seviyesinde bir konu haline gelmiş ve Lozan’ın ihlal edilme ihtimali
Gagauz göçünün naklini durdurmuştur.
Elimizdeki arşiv malzemesine göre Kâmil Koperler ve Hamdullah Suphi Tanrıöver
arasında açıktan bir mücadelenin olduğu açıktır. Zira Kâmil Bey, doğrudan gazete ve yazar
adı vererek yazılanlara, ayrıca Suphi Bey’e ait olan düşüncelere açıktan itiraz etmiştir. Suphi
Bey’in özellikle Türkçe temelli kimlik tanımına şiddetle karşı çıkmıştır. Ancak sözlerini daha
etkili kılan ise Lozan’a açıktan muhalefet edileceğini belirtmesi olmuştur. Her iki büyükelçi
sahip oldukları imkânlar dâhilinde Başbakan İnönü’yü kendi görüşleri çerçevesinde ikna
etmeye çalışmıştır. Fakat Kâmil Bey’in argümanlarının daha güçlü olması sebebiyle Suphi
Bey’in tüm gayreti sonuçsuz kalmıştır.
Burada elbette mesele, şahsi bir durumun ötesinde, kimlik ve millet konusunda tanımların
farklı olmasıdır. Kâmil Bey, yaptığı görevler ve devletin nüfus sorunu çerçevesinde Türk
olsalar dahi Rum Ortodoks nüfusun Türkiye’ye nakline karşı çıkmıştır. İlgili dönemin
şartlarında bu hassasiyeti anlamak mümkündür. Suphi Bey’in günümüzde kültür milliyetçiliği
olarak tanımlanabilecek ögelerle Türk kimliği tanımlamasının ise o günün koşulları altında
kabul edilmemesi de gayet normaldir. Çünkü yukarıda da tafsilatıyla izah edildiği üzere
ulusal kimlik her ne kadar modern bir tanım olsa, etnik unsurları ön plana çıkarıyor görünse
de din ve ritüeller bir topluluğu birleştiren en önemli değerdir.
Kanaatimize göre, Suphi Bey, Kâmil Bey’in mektubundan haberdar olduktan sonra
Muslih Ertaç gibi manidar bir mahlas kullanarak son kez düşüncelerini paylaşmak istemiş
olabilir. Zira Suphi Bey’in tüm raporlarındaki düşünceler, ifadeler ile Muslih Ertaç’ın
yazısının içeriği ve üslubu tartışmasız bir benzerlik göstermektedir.
Hakem Değerlendirmesi: Dış bağımsız.
Çıkar Çatışması: Yazar çıkar çatışması bildirmemiştir.
Finansal Destek: Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.
Peer-review: Externally peer-reviewed.
Conflict of Interest: The author has no conflict of interest to declare.
Grant Support: The author declared that this study has received no financial support.
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)
205
Bir Diplomatın Gayri Resmî Mücadelesi: Hamdullah Suphi’nin Bilinmeyen Gagauz Müdafaası
Kaynakça/References
Arşiv Belgeleri
Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CCA)
Hariciye Vekâleti 030.10.16.810.11.
Hariciye Vekâleti 030 10.247.668.22.
Hariciye Vekâleti 030.10.246.666.30.
Hariciye Vekâleti 030.10.247.66814.
Hariciye Vekâleti 030.10.247.668.11.
Hariciye Vekaleti 030 10.247. 668.6.
Hariciye Vekâleti 030.01.02.87.62.7.
Hariciye Vekâleti 030.18.01.02.19.30.8.
Hariciye Vekâleti 03011.1.171.35.17.
Gazeteler
Cumhuriyet, 3 Nisan 1933; 10 Nisan 1933; 17 Nisan 1933; 7 Haziran 1938.
Ulus, 14 Temmuz 1935; 22 Aralık 1935; 23 Aralık 1935; 25 Aralık 1935; 26 Aralık 1935; 31 Aralık 1935; 3
Ocak 1936; 7 Ağustos 1936.
Kitap ve Makaleler
Anzerlioğlu, Yonca, “Bükreş Büyükelçisi Hamdullah Suphi ve Gagauz Türkleri”, Bilig, sayı 39 (2006), s. 31-51.
Çil, Adalet Ergenekon, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Nüfus Sorunu ve İskân Politikası, Yıldız Teknik
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1994.
Dağıstan, Adil, “Hamdullah Suphi’nin Romanya Büyükelçiliği ve Gagauz Türkleri”, Atatürk Araştırma
Merkezi Dergisi, XVIII/54 (1992), s. 815-828.
Demir, Murat, Milli Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi Tanrıöver’in Eğitim ve Kültür Anlayışı, Gazi Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2010.
Duman, Önder, “Atatürk Döneminde Romanya’dan Türk Göçleri (1923-1938)”, Bilig, sayı 45 (2008), s. 23-44.
Eker, Süer, “Türk Dünyasının Bilgeleri Moldova Gagauz Yeri ve Türkiye’yi Birleştiren Anıtsal Bir Kimlik:
Mihail Mihailoviç Çakır”, Tehlikedeki Diller Dergisi, II/3 (2013), 93-101.
Ülküsal, Müstecip, Dobruca ve Türkler, Türkiye Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını, Ankara 1966.
Tanrıöver, Hamdullah Suphi, Günebakan, İstiklal Matbaası, İzmir 1987.
Yardımcı, Remzi, Atatürkçü Düşüncede Ulusal Kimlik Bilinci Kavramı, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri
ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1999.
Elektronik Kaynak
https://www.tbmm.gov.tr/TBMM_Album/Cilt4/index.html.
206
Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, 72 (2020)