ASYA

ASYA GİRİŞ Asya, 44.391.000 km² yüzölçümü ile dünya kıtalarının en büyük olanıdır. Dünya nüfusunun 3/5’i Asya kıtasında yaşamaktadır (4 milyar kişi, 2008). 1010 m. ortalama yükseltisi ile en yüksek kıtadır. Kıtanın batıda Avrupa ile olan sınırını Ural Dağları zinciri, Ural Nehri, Maniç Çukurluğu, İstanbul ve Çanakkale Boğazları; Afrika ile olan sınırını Süveyş Kanalı ve Kızıl Deniz, kuzeydoğuda Amerika ile olan sınırını Chukchi Yarımadası önündeki Bering Boğazı, güneydoğuda Okyanusya ile olan sınırını Arafura Denizi (Papua Yeni Gine’nin güneyi) belirlemektedir. Kıtanın kuzeyde Arktik Okyanusuna (Kuzey Buz Denizi), doğuda Pasific Okyanusuna ve güneyde Hint Okyanusuna kıyıları bulunmaktadır. Kıtanın uç noktaları, kuzeyde, 77°40' kuzey enleminde, Taymyr Yarımadasında Chelyuskin Burnu, güneyde, 1°16' kuzey enleminde, Malaya Yarımadasında Buru Burnu, batıda Anadolu yarımadasında 26°5' doğu boylamında Baba Burnu (Çanakkale), doğuda ise, 169°40' doğu boylamında Chukchi Yarımadasında Dezhnyov (Deşnev) Burnu’dur. 62.000 km. kıyı uzunluğuna sahip Asya kıtasında bulunan yarımadalar, Anadolu, Arabistan, Çinhindi (güneydoğu Asya’da Hindistan’ın doğusunda ve Çin’in güneyinde kalan bölgedir; Myanmar, Thailand, Malaysia, Laos, Vietnam, Cambodia ülkeleri bulunur), Malaysia, Chukchi, Kamchatka, Tymyr, Yamal yarımadalarıdır. Kıtada bulunan adalar, Kıbrıs, Maldivler (Sri Lanka adasının güneybatısı), Sri Lanka, Andaman ve Nicobar adaları (Hindistan Birliği eyaleti), Hainan (Çin Halk Cumhuriyeti’nin en küçük eyaleti), Taiwan (Çin Halk Cumhuriyeti), Ryukyu (Taiwan’ın kuzeydoğusu, Japonya) , Sakhalin (Rusya), Yeni Sibirya Adaları (Doğu Sibirya Denizi ile Laptev Denizi arasında), Japonya, Kuril (Rusya), Sunda adalarıdır (Sumatra, Borneo, Java, Sulawesi, Bali, Sumbawa, Flores, Sumba, Timor, Alor, Barat Daya, Tanimbar). Sunda adalarının bulunduğu bölge, Brunei, Doğu Timor, Endonezya ve Malaysia ülkelerinin hâkimiyeti altındadır. DOĞAL BÖLGELER Relief bakımından farklı karakterde geniş alanlar kaplayan topraklara sahip olmasından dolayı, Asya kıtası altı bölgeye ayrılmaktadır: 1 DOĞU ASYA Çin, Moğolistan, Kuzey Kore, Güney Kore, Japonya ve volkanik reliefi ile dikkat çeken kıta doğusundaki Ryukyu, Sakhalin, Kuril adalarını içine alan bölgedir. Mançurya (Çin Halk Cumhuriyetinin kuzeydoğu bölgesi ve Rusya’nın Primorski bölgesini kapsar) ve kuzey Çin ovaları bu bölgeye dâhildir. 2 GÜNEYDOĞU ASYA Myanmar (Burma), Thailand, Cambodia, Laos, Vietnam, Malaysia, Singapore, Indonesia, Brunei ve Philippines ülkelerini içine alan bölgedir. Çinhindi yarımadasının kuzey kesimi dağlık ve arızalı bir reliefe sahiptir; güneye doğru yükseltisi az ovalara geçilmektedir. Ada ve takımadalar, volkanik faaliyetler ve mercan resifi oluşumu ile tanınırlar. Mercan resifleri dünyadaki en zengin biyoçeşitliliğe sahip ekosistemler arasındadır. 3 GÜNEY ASYA Hindistan, Bangladesh, Pakistan, Sri Lanka, Maldivler, Nepal ve Bhutan ülkelerini içine alır. Ganj, İndüs ve Brahmaputra ovaları, Hindistan yarımadasındaki ve Sri Lanka’daki platolar bu bölgededir. 1 4 GÜNEYBATI ASYA Afganistan, İran, Irak, Türkiye, Kıbrıs, Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Suriye, Lübnan, İsrail, Ürdün, Suudi Arabistan, Yemen, Amman, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar, Bahreyn ve Kuwait ülkelerini içine alır. Bu bölge, jeomorfolojik bakımdan iki farklı üniteden oluşmaktadır: Kuzeyde Anadolu yarımadası ve İran’ı kapsayan yüksek dağlık ve kıvrımlı saha, güneyde ise, düzlüklerden ve çöllerden meydana gelmiş olan Arabistan yarımadası bulunmaktadır. 5 ORTA ASYA Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan ülkelerini kapsar. Orta Asya yüksek, dağlık ve arızalı bir bölgedir. Dünyanın çatısı olarak adlandırılan Tibet platosu ve en yüksek zirve olan Everest bu bölgededir. Bölgedeki doğu- batı doğrultulu dağ zincirleri, Alp-Himalaya sisteminin bir bölümüdürler. Bu sistem, Pamir’de bir düğüm oluşturur ve daha sonra kuzeydoğu ve güneybatıya doğru iki kola ayrılarak devam eder. Bu iki dizi arasında Takla Makan ve Gobi çölleri bulunmaktadır. Yüksek Asya olarak bilinen Orta Asya Pamir, Doğu Hindikuş, Tanrı, Karakum, Himalaya ve Karanlık Dağlarını içine alır. Özellikle Karakum ve Himalaya dağları aktüel buzullaşma sahalarıdır. Hazar Denizi ile Balkaş gölü arasındaki alçak tepelik alanlar ve düzlüklerin güneyinde Kızılkum ve Karakum çölleri bulunmaktadır. 6 KUZEY ASYA Donma-çözülme süreçlerinin ve permafrost tabakasının (yılın büyük bir bölümünde toprak altında oluşan kalıcı buz tabakası) reliefi etkilediği Kuzey Asya, Orta Sibirya platosunu ve Batı Sibirya ovasını içine alan bir bölümdür. JEOLOJİK TARİH Plaka tektoniği teorisine göre, dünyanın yüzeyini meydana getiren yerkabuğu, geniş sahalı kıtasal ve okyanusal levhalardan oluşmuştur. Bu levhalar sabit ve değişmez değildir; her yıl birkaç cm. oranında hareket etmektedirler. Paleozoik ve Mesozoik dönemlerinde, en büyük kıtasal levha olan Avrasya’nın merkezi bölümü, Tethys denizi ile kaplı bulunuyordu. Deniz yüzeyinin kalın tortul depolarla kaplanmasıyla, günümüz reliefinin ana hatlarını oluşturan kayaçlar oluştu. Kretase’nin son dönemlerinde (95 milyon yıl önce), Hindistan yarımadası, Afrika kıtasal levhasının güneydoğu köşesinden ayrılmış, kuzeydoğuya doğru sürüklenmiş ve büyük Avrasya levhasıyla çarpışmıştır. Bu çarpışma geniş alanlı bir çöküntü alanı meydana getirmiş ve bu sahada etkili olan tortulanma süreçleri sonucu, Ganj Ovası oluşmuştur. Ayrıca bu çarpışma, Avrasya levhasının güney ucunda geniş alanlı bir kompresyon (sıkışma) oluşturmuş; meydana gelen kıvrılma süreçleri ile kayaçların yukarıya doğru yükselmesi, dünyanın en yüksek dağ sistemi olan Himalayaları oluşturmuştur. AKARSU HAVZALARI ve GÖLLER Asya kıtasının akarsuları beş ayrı havzada ele alınmaktadır: 1 Pasifik havzası akarsuları, kuzeyden güneye doğru Huang-He (Sarı ırmak), Yangtze (Mavi ırmak) ve Mekong’dur. Bu ırmaklarda eğim azdır ve ulaşıma bir ölçüde imkân verirler. 2 Hint Okyanusu havzası akarsuları, Brahmaputra, Ganj ve İndüs, muson ikliminin etkisi altında, kısa boylu, hızlı akışlı ve bol su taşıyan akarsulardır. 3 Kuzey havza akarsuları, Büyük Sibirya ırmakları, batıdan doğuya doğru Obi, Yenisey ve Lena’dır. Bu akarsular kış ayları boyunca donar; eğimleri oldukça az, su toplama havzaları geniştir. Güneyden kuzeye doğru aktıkları için ve güney daha sıcak olduğundan dolayı, kaynaklarından doğduktan bir süre sonra donmaktadırlar. Bu donmanın gerçekleştiği sahalarda çoğu kez büyük taşkınlar meydana gelir. 2 4 Orta Asya kapalı havzası akarsuları, Amu Derya, Siri Derya ve Tarım ırmaklarıdır. Bu bölgede buharlaşmanın çok yoğun olması nedeniyle akarsu yatakları yılın önemli bir bölümünde kurudur. 5 Güneybatı havza akarsuları, Fırat (Erzurum) ve Dicle (Bitlis) ırmakları, kaynaklarını ülkemizden alarak sularını Basra körfezi yoluyla Hint Okyanusuna boşaltırlar. Dünyanın en büyük ve yüzeyi deniz seviyesinden en aşağıda olan gölleri Asya kıtasında bulunmaktadır: Hazar denizi, Aral, Baykal (en derin göl; derinlik: 1637 m.), Balkaş ve Lut gölleri (Ölü Deniz, en alçak göl; yüzeyi deniz seviyesinden 418 m. daha aşağıdadır) önemli göllerdir. İKLİM ve BİTKİ ÖRTÜSÜ Kıtanın kuzey-güney doğrultusunda kutuplardan ekvatora kadar uzanması, kuzey yarımkürede görülen bütün iklim tiplerinin kıtada görülmesini mümkün kılmıştır. Asya kıtasında geniş sahaları etkileyen ekvatoral, çöl, muson, karasal, Akdeniz ve tundra iklimlerinin yanı sıra; bakı, basınç, denizden uzaklık ve rüzgâr sistemlerine bağlı olarak çok sayıda yerel iklim tipi görülmektedir. Kıtada görülen farklı iklim tiplerinin varlığına bağlı olarak, tundra, polar çöl, karışık ormanlar, tropikal ormanlar, savan gibi birbirinden farklı formasyon tiplerine rastlanmaktadır. Kuzeyden güneye doğru, permafrost üzerinde likenlerin hâkim olduğu otsu bitkiler topluluğu oluşturan tundra alanında görülen polar (kutup) iklim bölgesi, iğne yapraklı ve karışık ormanlardan oluşan tayga alanında görülen soğuk-nemli iklim bölgesi, step (bozkır) ve çöllerin bulunduğu kurak iklim bölgesi, tropikal karışık ormanların ve çayırların bulunduğu ılıman-nemli iklim bölgesi, ekvatoral yağmur ormanları ve az yağış alan kesimlerde savanların bulunduğu sıcak-nemli iklim bölgesi. 3 BEŞERİ VE EKONOMİK GÖSTERGELER Mezopotamya ve İndüs gibi uygarlıkların doğup gelişmesine zemin hazırlamış bir kıta olan Asya’nın nüfusu yaklaşık 4 milyar kişidir ve km²’de 83 kişi yaşamaktadır. Bu kalabalık nüfusun kıta içindeki dağılımı çok dengesizdir. Nüfusun yoğun olduğu sahalar, İndüs ve Ganj vadileri, Sarı ve Mavi Irmak boyları, Çinhindi ve Japonya’dır. Kıta kuzeyi ve çöl alanları ise, nüfusun boş denecek kadar seyrek olduğu kesimlerdir. Kıtanın bugünkü yerleşme dokusunda, verimli akarsu vadilerinde yoğunlaşmış olan kırsal yerleşmeler hâkimdir. Bununla birlikte büyük sanayi şehirleri, kırsal nüfus için önemli çekim merkezleri oluşturmaktadır. Kırsal kesimde istihdam edilemeyen nüfus, Tokyo, Calcutta, Mumbai ve Shanghai gibi büyük şehirlere göç etmektedir. Doğu, güneydoğu Asya ve güneybatı Asya, kıtada şehirsel nüfusun yüksek oranlara ulaştığı bölgelerdir. Tarım, kıtanın batı, orta ve kuzey kesimlerinde kuru tarım yöntemleri ile yapılan tahıl üretimi ile dikkat çekmekte, kıtanın güney ve güneydoğu kesimlerindeki alüvyal topraklarda ise, entansif olarak, yılda birkaç kez ürün alınabilecek şekilde yürütülmektedir. Pirinç üretimi, özellikle güneydoğu Asya ülkelerinde yaygındır. Güneybatı Asya, Afganistan, Hindistan, Pakistan ve Sibirya’da pirinç yerini buğdaya bırakmaktadır. Malaysia, Indonesia, Thailand ve Hindistan önemli kauçuk üreticisi ülkelerdir. Hindistan aynı zamanda dünyanın önde gelen şekerkamışı üreticilerindendir. Çay üretiminde Hindistan, Sri Lanka ve Çin ünlüdür. Hindistan cevizi, Filipinler, Indonesia, Hindistan ve Sri Lanka’da önemlidir. Hurma ise güneybatı Asya’da geniş yayılış sahasına sahiptir. Orta, batı ve güneybatı Asya’da sığır ve koyun, güney ve güneydoğuda manda, Çin’de domuz besiciliği ve ipekböcekçiliği karakteristiktir. Asya kıtası, dünya deniz ürünleri üretiminin %80’ini karşılamaktadır. Dünya açık deniz balıkçılığında Japonya, Çin ve Rusya Federasyonu önde gelen ülkelerdir. Dünya petrol rezervinin %67’si, doğal gazın %31’i güneybatı Asya’da (Suudi Arabistan, İran, Irak ve Birleşik Arap Emirlikleri) bulunmaktadır. Çin ve Rusya Federasyonu kömür ve demir cevheri üretiminde önde gelen ülkelerdir. Malaysia, Indonesia ve Çin’de üretilen kalay, dünya toplam üretiminin yarısından fazladır. Kalay, havada kolaylıkla okside olmayan, korozyona karşı dirençli bir element olmasından dolayı, diğer metallerin kaplanmasında kullanılmaktadır. Batı Avrupa’da gerçekleşen Büyük Sanayi Devriminin ardından, pek çok Asya ülkesinin, batı dünyasının kolonisi konumuna düşmesi nedeniyle, kıta sanayisi uzun süre gelişme imkânı bulamamıştır. Bununla birlikte Japonya, geçmişten gelen kararlığı ile günümüzde dünyanın önde gelen sanayileşmiş ülkeleri arasındaki yerini almıştır. 4 Ekonomistlere göre, Japonya’nın gelişmesinde, yüksek tasarruf ve yatırım oranları önemli rol oynamıştır. Japonya’nın hane halkı tasarruf oranları, gelirlerinin yaklaşık % 9’unu oluşturuyordu ve bu oran uluslar arası standartların altındaydı. 1973’lü yıllara gelindiğinde, vergisel teşviklerin artmasıyla, tasarruf oranları, gelirlerin % 20’sine ulaşmıştır. Artan şirket kârları, işletme yatırımlarını artırmış; hane halkı tasarrufları ve işletme yatırımları yeni fabrikaların ve makinelerin yapılması için sermaye sağlamıştır. Yeni teknoloji ve eğitim endüstriyel gelişimi canlandıran faktörler olmuştur. Japonya 1950’li yıllarda teknoloji ithaline ağırlık veren yatırımlara yönelmiştir. Ülkedeki ihracat hamlesi, endüstriyel gelişmeyi hızlandıran bir diğer önemli faktördür. 1955-1971 yılları arasında Japon ihracatı yılda % 15 oranında büyüme göstermiştir. İhracat gelişmediği takdirde, hammadde ithalatının ve ihtiyaç duyulan besin maddelerinin karşılanmasının mümkün olamayacağı görülmüştür. 1960’lı yılların ortalarına kadar hemen her yıl ülkenin ithalatı, ihracatından fazla olmuştur. Bununla birlikte, talep oranı yüksek ürünlerin üretimine ağırlık verilmesi sonucu, Japonya, ithal ettiğinden daha fazlasını ihraç eden bir ülke konumuna gelmiştir. İhracatın gelişmesi ise, sanayileşmeyi hızlandırmıştır. Japonya, ulusal savunmada ABD’ye bağımlı bir ülke olduğundan dolayı, ekonomisi ağır askeri harcamalardan etkilenmeyen bir ülkeydi. Japonya’nın yanı sıra, Singapur, Güney Kore, Hong Kong ve Taiwan, ekonomistlerce “Asya’nın Dört Kaplanı” olarak adlandırılan sanayileşmiş Asya ülkeleri arasındadır. Son yıllarda hızlı bir ilerleme sürecine giren Çin ve özellikle demir-çelik ve kâğıt sanayileri yanında ulaştığı uzay teknolojisi ile dünyanın önde gelen ülkeleri arasında yer alan Rusya Federasyonu, sanayisi gelişmiş diğer Asya ülkeleridir. 19. yüzyılın başlarına kadar kıtanın en önemli ulaşım araçları kervanlar ve denizaşırı gemiler olmuş; 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra demiryolları ön plana geçmiş ve böylece limanlar iç bölgelere bağlanarak, ulaşım ağı genişlemiştir. Günümüzde de kıtada önemli demiryolu hatları bulunmaktadır. Trans-Sibirya Hattı, kıtayı doğubatı doğrultusunda baştanbaşa kat etmesi ile ünlüdür. Batı Rusya’yı Sibirya’ya, Uzakdoğu Rusya’ya, Moğolistan’a, Çin ve Japon Denizi’ne bağlayan demiryolu hattı, 9288 km. uzunluğu ile dünyanın en uzun demiryollarından biridir. Japonya, Rusya Federasyonu, Çin ve Hindistan demiryolu ulaşımında ileri düzeydedir. Havayolu ulaşımında, ülkelerin gelişmişlik düzeyleri ile bağlantılı olarak Japonya, Rusya Federasyonu, Çin, Güneydoğu Asya ülkeleri ve Güneybatı Asya ülkeleri ileri düzeydedir. Denizyolu ulaşımı bakımından, kıtanın kuzeyindeki Kuzey Buz Denizi’nin elverişsiz şartları nedeniyle sadece doğu, batı ve güney kıyılarındaki limanlar önemlidir. Doğuda Mekong, Mavi Irmak ve Sarı Irmak, ulaşımda sıklıkla yararlanılan nehirlerdir. Çin 100.000 km. den fazla uzunluğa sahip deniz taşıtlarının seyrine elverişli, kara içi suyollarına sahiptir. Bu suyolları içinde, en yoğun endüstriyel taşımacılığın sürdürüldüğü güzergâh, Pekin’den Hangzhou’ya uzanan, 1900 km. uzunluğundaki Grand Canal’dır. Kuzeydoğu Mısır’da Suez Kıstağı (kıstak: iki tarafı denizle çevrili, büyük kara parçalarını birbirine bağlayan dar kara uzantısı) boyunca kuzey-güney doğrultulu uzanan Suez Kanalı, Akdeniz’i Kızıl Deniz’deki Suez Körfezi’ne bağlayan yapay bir kanaldır. Suez Kanalı, Avrupa ve Amerika limanları ile güney Asya, doğu Afrika ve Okyanusya limanları arasında seyreden gemilere kestirme bir güzergâh sağlamaktadır. Petrol boru hatları (pipe-lines) ile Suudi Arabistan’ın Dünyadaki en büyük petrol sahası olan Ghawar’dan ve diğer sahalardan günde yarım milyon varilin rafine edildiği Ras Tanura limanına petrol taşınmaktadır. 5