Ο ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ: Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ «ΑΛΛΟΥ» ΣΤΙΣ ΑΡΑΒΟΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ 7ου ΚΑΙ 10ου ΑΙΩΝΑ Heshām M. H. assan Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλολογίας, Ελλάδα Η εξερεύνηση των διαφόρων πτυχών του θρησκευτικού προσηλυτισμού μπορεί, αναμφίβολα, να τροφοδοτεί το επιστημονικό κοινό με χρήσιμες πληροφορίες που αφορούν τη δομή και τη σύνθεση των κοινωνικοπολιτικών και πολιτισμικών ταυτοτήτων. Εξάλλου, το ενδιαφέρον των μελετητών για την αναζήτηση ισχυρών στοιχείων εξάπλωσης του Χριστιανισμού μεταξύ των Αράβων, πριν την εμφάνιση του Ισλάμ, είναι πράγματι μεγάλο και ενέχει πολύπλευρες προσεγγίσεις και διαστάσεις1. Στη βυζαντινή γραμματεία της προ Ισλάμ περιόδου εντοπίζονται ποικίλες πληροφορίες, που σχετίζονται με τη μεταστροφή των Αράβων2. Ο εκκλησιαστικός ιστορικός Σωζομενός (400-450), για παράδειγμα, στην προσπάθειά του να εξετάσει τους λόγους, για τους οποίους οι Σαρακηνοί ασπάζονταν τον Χριστιανισμό τον 4ο αι., τόνισε οξυδερκώς συγκεκριμένους παράγοντες, όπως την επαφή των Αράβων τόσο με τους ιερείς, που κατοικούσαν ανάμεσά τους, όσο και με τους μοναχούς, που ζούσαν στην έρημο, τους φημισμένους για την ασκητικότητα και τις θαυματουργικές τους πράξεις3. Αξίζει να σημειωθεί ότι ανάλογα πε1. Ενδεικτικώς βλ. shedd (1904)· Charles (1936)· Trimingham (1979)· Kenneth (1992)· alayeB-s.álih. (1998)· ZiĀd (2001). 2. Στον Βίο της οσίας Πελαγίας (3ος αι.) ο Διάβολος καταλογίζει στον επίσκοπο Νόννο, εκτός της βαπτίσεως της γνωστής εταίρας της Αντιοχείας Πελαγίας, και τη βάπτιση 30 χιλιάδων Σαρακηνών· βλ. Vita s. Pelagia, Acta Sanctorum Octobris, τόμ. 4, 16, 253Ε· shahid (1989) 1718. Συγκεκριμένα, για τον ρόλο του αγίου Ιλαρίωνος (4ος αι.) και των αγίων Συμεών και Ευθυμίου (5ος αι.) στον εκχριστιανισμό των Αράβων βλ. shahid (1984) 290 κ. εξ. & shahid (1989) 159 κ. εξ. 3. Σωζομενός, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία VI 38, 14, 1: ...οὐ πρὸ πολλοῦ δὲ τῆς παρούσης βασιλείας [Ουάλη] καὶ χριστιανίζειν ἤρξαντο. μετέσχον δὲ τῆς εἰς τὸν Χριστὸν πίστεως ταῖς συνουσίαις τῶν προσοικούντων αὐτοῖς ἱερέων καὶ μοναχῶν, οἳ ἐν ταῖς πέλας ἐρημίαις ἐφιλοσόφουν εὖ βιοῦντες καὶ θαυματουργοῦντες. Για τη συμβολή των ασκητών στη διάδοση του Χριστιανισμού βλ. BroWn (1971) 80-101. c 168 HesHām m. H. assan ριστατικά απαντούν στην αραβική γραμματεία και επιβεβαιώνεται ότι η μεταστροφή των γηγενών της αραβικής χερσονήσου πριν το Ισλάμ οφειλόταν τόσο στα ταξίδια των Αράβων στην Υεμένη και τις ανατολικές επαρχίες, όπου δέσποζε ο Χριστιανισμός, όπως στη Συρία και την Παλαιστίνη, αλλά και σε άλλες επαρχίες του Βυζαντίου4, όσο και στην έντονη ροπή των Αράβων προς τον ασκητικό χριστιανικό βίο, ο οποίος ταίριαζε στον τρόπο ζωής τους5. Η μεταστροφή των Αράβων από την ειδωλολατρία στο Xριστιανισμό αποτελούσε, σύμφωνα με τους Βυζαντινούς, raison d’être για την ένταξή τους στην Οικουμένη6. Συνεπώς, οι Σαρακηνοί, οἱ ποτὲ λύκοι τῆς Ἀραβίας, οι οποίοι και κατ’ επέκταση ανήκαν στην «α-κοσμία», αμέσως μετά τον εκχριστιανισμό τους, γενόμενοι πιά μέλη τῆς λογικῆς ποίμνης τοῦ Χριστοῦ7, εξασφάλισαν την αναγνώρισή τους ως λαός της Οικουμένης8. Οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς του 5ου αι., ο Σωκράτης και ο Σωζομενός, εξιστορούν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες εκχριστιανίστηκε η βασίλισσα των Σαρακηνών Μαυία και οι υπήκοοί της9. Σε άλλη περίπτωση, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Β΄ (337-361) είχε στείλει ως πρεσβευτή τον Θεόφιλο τον Ινδό στους Ομηρίτες, ο οποίος κινούμενος από πολιτικά, κυρίως, κίνητρα, παρουσιάστηκε να καταγίνεται με τη διάδοση του Χριστιανισμού μεταξύ του εκεί πληθυσμού10. Η αποστολή του καρποφόρησε και ο εκχριστιανισμένος εθνάρχης των Ομηριτών προέβη στην ανέγερση τριών εκκλησιών σε τρεις κεντρικές πόλεις11. Δύο αιώνες αργότερα, τον 6ο αι., 4. Βλ. το παράδειγμα του cUthmān Ibn al-H. uwairith, που ταξίδεψε τον 6ο αι. στην Κωνσταντινούπολη με σκοπό να ασπασθεί εκεί τον Χριστιανισμό. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας στη συνέχεια τον έστεψε βασιλέα και τον έστειλε στη γενέτειρά του, Μέκκα, δείχνοντας έτσι το ενδιαφέρον του Βυζαντίου για τον έλεγχο της περιοχής και του πλούτου της· βλ. Ibn Kathīr II 243· andrae (1960) 111· Trimingham (1979) 263· IBrahim (1982) 343-358. Πρβλ. shBoul (1981) 235. 5. Osman (2005) 69. 6. AhrWeiler (1998) 12. 7. Κύριλλος Σκυθοπολίτης 24. Βλ. επίσης, Ιωάννης Μόσχος, Λειμωνάριον 3024C. 8. Hoyland (2001) 148. 9. Σωζομενός, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία VI 38, 1, 2· VI 38, 5, 4· Trimingham (1978) 3-10· Πατουρα-Σπανου (2008) 171-175, όπου η πραγμάτευση του θέματος και τα διάφορα κίνητρα του εκχριστιανισμού των υπό τη Μαυία Σαρακηνών. Ο I. shahid επισημαίνει ότι η συναφθείσα συνθήκη ειρήνης μεταξύ της Μαυίας και του αυτοκράτορα Ουάλη βασιζόταν κυρίως σε εκκλησιαστικούς όρους· βλ. shahid (1984) 188. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Ρουφίνος (340-410) στην Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία του κάνει λόγο για τον προσηλυτισμό της Μαυίας και των Σαρακηνών, όμως δεν ενδιαφερόταν για τις λεπτομέρειες, αλλά ήθελε κυρίως να θίξει το θέμα των δογματικών διενέξεων στην Εκκλησία, αναφερόμενος στη στάση του ιερωμένου Άραβα Μωυσέως· βλ. Amidon (1997) XI 6. 10. Φιλοστόργιος, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία 32-34. 11. Grillmeier και Hainthaler (1995) 306 κ. εξ. Ο ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ 169 τα απομακρυσμένα από την Κωνσταντινούπολη χριστιανικά βασίλεια των Αιθιόπων (Αξούμ) και των Ομηριτών κίνησαν το ενδιαφέρον του αυτοκράτορα Ιουστινιανού12. Η προσεκτική ανάγνωση του Ὑπὲρ τῶν Πολέμων, του Προκοπίου, επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι ο Βυζαντινός αυτοκράτορας δεν στόχευε στην ενδυνάμωση και την εδραίωση του Χριστιανισμού στα εκεί βασίλεια, αλλά το κύριο μέλημά του επικεντρωνόταν στην αξιοποίηση των κοινών θρησκευτικών πεποιθήσεών τους13, ώστε να πληγεί η οικονομία της Περσικής Αυτοκρατορίας. Αυτό θα επιτυγχανόταν με την εφαρμογή περιοριστικών μέτρων κατά των Περσών με απώτερο στόχο τον έλεγχο του εμπορίου του μεταξιού14, το οποίο θα απέφερε άμεσα κέρδη για την οικονομία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, οι πληροφορίες, που σχετίζονται με τη μεταστροφή των Αράβων πριν το Ισλάμ, φαίνεται ότι δεν ενδιέφεραν εν πολλοίς τους Βυζαντινούς συγγραφείς, που εξιστορούσαν το παρελθόν υπό μια νέα σκοπιά, επηρεασμένη πλέον από την εμφάνιση του Ισλάμ και την παρουσία των Μουσουλμάνων Αράβων στο τότε ιστορικό γίγνεσθαι. Ενδιαφέρουσα παρουσιάζεται η στάση του Θεοφάνη (760-817), ο οποίος μεταγενέστερα ισχυρίστηκε ότι αντλούσε τις πληροφορίες του από τον Σωζομενό σχετικά με το θέμα του εκχριστιανισμού, τόσο της Σαρακηνής βασίλισσας Μαυίας όσο και των υπηκόων της Σαρακηνών κατά τον 4ον αι. Η Μαυία προβάλλεται, όπως διαπιστώνεται στη Χρονογραφία, ως ήδη Χριστιανή αιχμάλωτη και μάλιστα Ρωμαία, η οποία απαίτησε τη χειροτονία του Μωυσέως, Σαρακηνοῦ τὸ γένος, ως επισκόπου των ήδη Χριστιανών Σαρακηνών με στόχο την εξάπλωση του Χριστιανισμού στον υπόλοιπο πληθυσμό των Αράβων15. Σε άλλο σημείο της Χρονογραφίας, ο φύλαρχος των Σαρακηνών al-mundhir, παρουσιάζεται να έχει βαπτιστεί το 512/513, δηλαδή σε ένα κλίμα μεταχαλκηδόνιων εκκλησιαστικών διενέξεων16. Είναι γνω12. foWden (1993) 109-116· haBle-selassie (1972) 137-143· Angelov (2011) 281 κ. εξ. 13. Προκόπιος, Ὑπὲρ τῶν Πολέμων 1, 20. 14. Προκόπιος, Ὑπὲρ τῶν Πολέμων 1, 20: αὕτη δέ ἐστιν ἡ μέταξα, ἐξ ἧς εἰώθασι τὴν ἐσθῆτα ἐργάζεσθαι, ἣν πάλαι μὲν Ἕλληνες Μηδικὴν ἐκάλουν, τανῦν δὲ σηρικὴν ὀνομάζουσιν. 15. Θεοφάνης, Χρονογραφία 64: ...φασὶ δέ, ὅτι καὶ αὐτὴ Χριστιανὴ ἦν, Ῥωμαία τῷ γένει, καὶ ληφθεῖσα αἰχμάλωτος ἤρεσε διὰ κάλλος τῷ βασιλεῖ τῶν Σαρακηνῶν∙ καὶ οὕτω τῆς βασιλείας ἐκράτησεν...· mango και scott (1997) 99. Πρβλ. πατουρα (1994) 49, η οποία χρησιμοποίησε το παράδειγμα της Μαυίας για να αιτιολογήσει τη διάδοση του Χριστιανισμού μεταξύ των Αράβων. 16. Θεοφάνης, Χρονογραφία 159· mango και scott (1997) 240-241. Πρβλ. Hainthaler (2007) 88-89. Η θέση του Θεοφάνη επηρέασε και τους μεταγενέστερους συγγραφείς· βλ. Γεώργιος Μοναχός, Χρονικόν ΙΙ 621: …ἐφ’ ὧν χρόνων καὶ Μούδαρος ὁ τῶν Σαρακηνῶν φύλαρχος βαπτισθεὶς ὑπὸ τῶν ὀρθοδόξων ἐν Συρίᾳ… 170 HesHām m. H. assan στό, όμως, ότι ο al-mundhir (505-554) υπήρξε βασιλεύς των φιλοπερσών Λαχμιδών και όχι των φιλοβυζαντινών Γασσανιδών17, ο οποίος, μάλιστα, δεν δίστασε να θυσιάσει 400 παρθένες Χριστιανές στη θεότητα al-cUzzā18. Τέλος, εκτός από τη λανθασμένη χρονολόγηση του δεύτερου εκχριστιανισμού των Ομηριτών, την οποία τοποθετεί ο Θεοφάνης το 542/54319, παρατηρείται ότι ο εκχριστιανισμός τους ακολουθούσε τη γραμμή του Προκοπίου, που αφορά στην προστασία των οικονομικών συμφερόντων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας20. Μετά την εμφάνιση του Ισλάμ και τη σταθεροποίηση της νέας θρησκείας στην αραβική χερσόνησο, εύλογα διερωτάται κανείς τί απέγιναν οι Χριστιανοί εντός της χερσονήσου. Αρχικά, πρέπει να τονισθεί ότι η βιογραφία του Μωάμεθ (sīrat rasūl Allāh)21 βρίθει αναφορών που σχετίζονται με Χριστιανούς, οι οποίοι ήταν οι πρώτοι που αναγνώρισαν την προφητική του αποστολή. Για παράδειγμα, ο μοναχός Bah. īra ήταν αυτός που επιβεβαίωσε ότι ο Μωάμεθ, ενώ ακόμη ήταν σε μικρή ηλικία, προοριζόταν να είναι ο Προφήτης για τον οποίον γίνεται λόγος στις χριστιανικές γραφές22. Η Khadija, η πρώτη σύζυγος του Μωάμεθ, ανήσυχη από τα συμπτώματα που εμφάνιζε προτού δημοσιοποιήσει την προφητεία του23, προσέφυγε στον εξάδελφό, της Waraqa b. Nawfal, Χριστιανό και μορφωμένο ιερέα24, ο οποίος την καθησύχασε λέγοντας ότι είναι ο Προφήτης, που περίμεναν οι Ιουδαίοι και οι Χριστιανοί25. Επίσης, στα πρώτα χρόνια του Ισλάμ, ο Μωάμεθ φοβούμενος για τους πρώτους νεοφώτιστους Μουσουλμάνους, λόγω του διωγμού των ομοφύλων του Κορεϊσιτών, ενώ βρισκόταν ακόμη στη Μέκκα, τους διέταξε να φύγουν διά της Ερυθράς Θάλασσας, αψηφώντας τους κινδύ17. Μένανδρος ὁ προτήκτωρ, Fragm. 9,1: 30 κ.εξ.: …τὰ γὰρ Σαρακηνικὰ φῦλα μυριάδες ταῦτα, καὶ τὸ πλεῖστον αὐτῶν ἐρημονόμοι τε εἰσὶ καὶ ἀδέσποτοι, καὶ μὲν οὖν τῆς Ῥωμαίων, ἐστὶν ᾃ καὶ τῆς Περσῶν ὑπήκοα πολιτείας. 18. Ζαχαρίας ὁ Ῥήτωρ VIII 5. Βλ. επίσης, Fisher (2011) 259. 19. Η ημερομηνία αυτή δεν συγκλίνει με την ημερομηνία, την οποία αναφέρει ο Μαλάλας· βλ. Bury (1966) II 322. 20. Θεοφάνης, Χρονογραφία 223· mango και scott (1997) 323. 21. Encyclopædia of Islam ΙΧ 660-663. 22. Guillaume (1955) 80-81· Griffith (1995) 146-174. Για τις επισκέψεις του Μωάμεθ, πριν την εκδήλωση της προφητικής του αποστολής, στα μοναστήρια της Συρίας ως αρχηγού καραβανιών, βλ. shahid (2002) 215. 23. Ο Θεοφάνης απέρριψε τη θεία αποκάλυψη προς τον Μωάμεθ εξηγώντας ότι διακυριευόταν από παροξυσμούς λόγω επιληψίας· βλ. Θεοφάνης, Χρονογραφία 334· mango και scott (1997) 464· Στρατος (1969) 36· ArKoun (1988) 82. Για την επιληψία στο Βυζάντιο, βλ. maKris (1995) 363-404. 24. Ibn Hishām I 175: 25. Khalidi (2009) 66. Ο ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ 171 νους που επιφυλάσσει η θάλασσα αυτή26 και υποσχόμενος ότι θα βρουν την ασφάλεια και την ειρήνη στον βασιλέα της Αβυσσηνίας (Αξούμ), As. h. ama ibn Abjar ή Nadjāshi, όπως απαντά στις αραβικές πηγές, ο οποίος φημιζόταν ως Χριστιανός για τη δικαιοσύνη και την αμεροληψία του27. Οι αναφορές αυτές, μεταξύ πολλών άλλων, επιβεβαιώνουν με σαφήνεια ότι η παρουσία αυτών των χριστιανικών προσωπικοτήτων δεν αποτελούσε τυχαίο γεγονός. Με άλλα λόγια, ο μοναχός, ο ιερεύς και ο βασιλεύς είχαν αδιαμφισβήτητα καθιερωθεί ως τρία χριστιανικά σύμβολα, που πλαισίωναν τη ζωή του Μωάμεθ από τους χρόνους της ανήλικης ζωής του μέχρι την έναρξη της προφητικής του δράσης. Το δε Κοράνιο δεν μπορούσε να διαφοροποιηθεί από αυτή την επισήμανση και να μη διατυπώνεται στα κεφάλαιά του η φιλική στάση των Μουσουλμάνων Αράβων προς τους Χριστιανούς, σε αντίθεση με την εχθρική, που διατηρεί έναντι των Ιουδαίων, όπως παρατηρεί ο κορανιοδίφης28. Με βάση το Κοράνιο, ο Μωάμεθ δεν σκόπευε να προβεί σε εξισλαμισμό των λαών της Βίβλου και αρκούνταν γενικώς στην είσπραξη φόρου από αυτούς29. Πριν, όμως, τον θάνατό του, ο ίδιος παρήγγειλε να εκκενωθεί η αραβική χερσόνησος από τους Εβραίους και τους Χριστιανούς, ώστε να εξασφαλιστεί η ανόθευτη θρησκευτική ταυτότητα των Αράβων30. Την επιθυμία του Μωάμεθ πραγματοποίησε ο χαλίφης cUmar ibn al-Khat. t. āb (634-644)31. Μετά το θάνατο του Προφήτη, η αραβική ηγεσία κατά την περίοδο των κατακτήσεων μεριμνούσε για τη δημιουργία ενός ομοιόμορφου ισλαμικού έθνους, εξισλαμίζοντας προπαντός τους ομογενείς Xριστιανούς Άραβες32. Ο Αναστάσιος ο Σιναΐτης, αναφερόμενος στην κατάκτηση του Σινά από τους Άραβες και σκοπεύοντας να θίξει το ζήτημα του θρησκευτικού εξαναγκασμού, που υφίσταντο τότε οι εκχριστιανισμένοι Άραβες της περιοχής, μετέφερε το κλίμα της κατάκτησης 26. Προκόπιος, Ὑπὲρ τῶν Πολέμων 1, 19. 27. at. -T. abarāni ΙΙ 218· Guillaume (1955) 159. Πρβλ. Crone (1987) 219-220. 28. Qur’ān 5 (al-mā’idah): 82-86, 9 (at-Tawbah): 29-35, 57: 24. Βλ. επίσης, mcauliffe (1991). 29. Qur’ān 9 (at-Tawbah): 29. 30. s.ah.īh. al-Bukhāri IV 69: . an-Nimri I 169: Ward (1990) 407-420. 31. s.ah.īh. Muslim I 846: 32. al-cayeB-s.álih. (1998) 142· WilKen (1992) 233· Goitein (1982) 168-196. ‫دجاسم مهئايبنأ‬. […] (1767) 172 HesHām m. H. assan της χερσονήσου διηγούμενος την ιστορία ενός Χριστιανού Άραβα, ο οποίος προτίμησε να μαρτυρήσει παρά να πέσει στα χέρια των εξ Αραβίας ορμώμενων Μουσουλμάνων, ενώ η γυναίκα του τον εκλιπαρούσε να τη σφάξει μαζί με τα παιδιά τους, ώστε να γλιτώσουν από τη βαρβαρότητα των κατακτητών33. Από την ανάγνωση των Ἐρωταποκρίσεων του Αναστασίου Σιναΐτη αναδύεται η εικόνα ενός ανήσυχου ακροατηρίου, του οποίου οι ερωτήσεις αφορούσαν αποκλειστικά στα προβλήματα των Χριστιανών, που ζούσαν στις αραβοκρατούμενες πλέον περιοχές και κυρίως σε έναν κόσμο διαιρεμένο ως προς την πίστη του34. Η διαβίωση των Χριστιανών υπό τη νέα ισλαμική κυριαρχία περιγράφεται ως ιδιαίτερα δυσάρεστη, παρόμοια με την κατάσταση των Ιουδαίων κατά τη διάρκεια της βαβυλωνιακής αιχμαλωσίας35, η οποία προκάλεσε κύμα μετανάστευσης Χριστιανών προς το Βυζάντιο36. Στα τέλη του 8ου αιώνα, πολλοί μοναχοί, κατατρομαγμένοι από τις διώξεις των Αράβων37, εγκατέλειψαν την Παλαιστίνη και τη Συρία38 και στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν στον Άθω39, ενώ οι Χριστιανοί, που παρέμειναν στις κατακτημένες περιοχές, παρουσιάζονται να ταλαιπωρούνται λόγω της κακής μεταχείρισης40. Οι αραβικές πηγές σιωπούν, όσον αφορά στο θέμα της επιβολής του Ισλάμ 33. Nau (1902) 88. 34. munitiz (1998) 241. 35. Ἀναστάσιος Σιναΐτης, Ἐρώτησις ΠΗ΄ 142: ...μάλιστα ἡ παροῦσα γενεὰ ἐν τοιαύτῃ ἀνάγκῃ καὶ περιστάσει, ὁρῶντες τοὺς ἀδελφοὺς καὶ ὁμοπίστους γυμνότητι, καὶ καμάτῳ, καὶ κόπῳ; Ἠχμαλωτίσθη μὲν γάρ ποτε καὶ Ἰσραήλ, ἀλλ’ οὐκ εἰς ἑρήμους κατεδικάσθη...· Ἀναστάσιος Σιναΐτης, Διάλεξις κατὰ Ἰουδαίων, PG 89, 1236A: …ἡμεῖς δὲ οἱ Χριστιανοὶ αἰχμαλωτιζόμενοι πολλὰ ἔτη καὶ καταπονούμενοι, τὸν Θεὸν οὐκ ἀρνούμεθα. 36. mango (1973) 685· Βίος Νίκωνος τοῦ Μετανοεῖτε 82. Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος παρουσιάζεται να απειλεί τους Θεόδωρο και Θεοφάνη (τους Γραπτούς), τους ακολούθους του Μιχαήλ Συγκέλλου, ότι, εάν δεν εγκαταλείψουν την εικονόφιλη στάση τους, θα τους παραδώσει στους Άραβες με άγνωστη κατάληξη· βλ. Βίος Μιχαήλ Συγκέλλου 92. 37. Ἀναστάσιος Σιναΐτης, Ἐρώτησις ΟΕ΄ 126-127: …εἰ ἄρα ἁμαρτάνει ὁ φεύγων ἐν καιρῷ διωγμοῦ; Ὁ μὲν Κύριος εἶπεν “ὅτε διώκουσιν ὑμᾶς ἐκ τῆς πόλεως ταύτης, φεύγετε εἰς τὴν ἄλλην” εἰ μὲν οὖν εἰς ἀπώλειαν ψυχῆς συντείνει ὁ διωγμός, ἐξουσίαν ἔχει ἕκαστος, πρὸς ὃ δοκιμάζεται, αὐτὸν ποιῆσαι. Εἰ δὲ περὶ σωματικὰς ζημίας ἐστὶν ὁ διωγμὸς ὑπὲρ Χριστόν, ὀφείλομεν ἀπομεῖναι. 38. Δετορακης (1974) 269: …οἱ γὰρ δὴ τὴν Δαμασκὸν οἰκοῦντες Ἀγαρηνοὶ διὰ τὸ φύσει προσὸν αὐτοῖς φιλοχρήματον ἐξ ἀλλοτρίων συμφορῶν κερδαίνειν βουλόμενοι καὶ θερίζειν ἄσπαρτα καὶ ἀνήροτα, ἄλλως τε δὲ καὶ τερπνὸν ἡγούμενοι θέαμα τῷ λύθρῳ χριστιανικῶν αἱμάτων τὰς δεξιὰς αὐτῶν περιχραίνεσθαι. 39. Παπαχρυςανθου (2004) 65. 40. Canart (1962) 115· Βίος Θεοδώρου Εδέσσης 77: …ποιησάμενοι ἐπιβουλὰς φονεῦσαι κατεπείγοντο καὶ τὴν ἐκκλησίαν ἐμπρῆσαι∙ μὴ τυχόντες δὲ τῆς ἐφέσεως τοὺς ἀμηράδας δώροις δεξιωσάμενοι, ἀφείλοντο πάντα τὰ κτήματα τῆς ἐκκλησίας. Ο ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ 173 στους λαούς της Βίβλου. Και ενώ γίνεται λόγος για την αξιοποίηση των Βυζαντινών αιχμαλώτων ως καλλιεργητών κτημάτων στη Συρία το 635, δεν τίθεται το θέμα της αναγκαστικής αλλαξοπιστίας τους41. Οι βυζαντινές πηγές δίδουν μια άλλη εικόνα μέσω της οποίας αντανακλάται το ζοφερό κλίμα, όπου οι Βυζαντινοί αιχμάλωτοι παρουσιάζονται να εξισλαμίζονται δια της βίας. Έτσι, στον Βίο τοῦ ἁγίου Μιχαὴλ τῆς Ζώβης (†785) γίνεται μνεία για έναν Άραβα, αμηρά των Αγαρηνών, με το όνομα Αλήμ, ο οποίος, μετά από μια επιδρομή κατά της μονής της Ζώβης, αιχμαλώτισε τον Μιχαήλ και άλλους τριάντα μοναχούς. Εκείνοι δεν ενέδωσαν στην πίεση να εξισλαμισθούν και γι’ αυτό αποκεφαλίσθηκαν όλοι42. Στο συναξάριο του αγίου Πέτρου Καπετωλέων, ο εν λόγω μάρτυρας, αρνούμενος να αλλαξοπιστήσει, μεταφέρθηκε στη Δαμασκό, όπου και υπέστη φρικτά βασανιστήρια43. Γενικώς, στις βυζαντινές πηγές οι Μουσουλμάνοι Άραβες σταύρωναν44, πυρπολούσαν45, αποκεφάλιζαν46 και λιθοβολούσαν47 τους Χριστιανούς, που αρνούνταν να εξισλαμισθούν. Διαπιστώνεται λοιπόν, ότι στις προσπάθειες εξισλαμισμού, είτε των εκχριστιανισμένων Αράβων48, είτε των Βυζαντινών αιχμαλώτων –ειδικά στις περιπτώσεις αντίστασης των Χριστιανών– οι Άραβες Μουσουλμάνοι χρησιμοποιούσαν ποικίλους τρόπους βασανιστηρίων, όπως τη γλωσ41. Khouri (1983) 53. 42. Acta Sanctorum Novembris Propylaeum, Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, (Οκτώβρ.) 98. Brussels 1902. Πρβλ. επίσης, Μάξιμος ο Συμαίος, Οἱ ἀπὸ τῆς ἕκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου πατριάρχαι τῆς Ἱερουσαλὴμ ἄχρις ἔτους 1810ου 2. 43. Synaxarium ecclesiae constantinopolitanae e codice Sirmodiano, opera et studio Hippolyti (4 Οκτωβρ. 5) 105-106: …καὶ ἐν τῇ τῶν Δαμασκηνῶν ἀχθεὶς διὰ τὴν τοῦ Χριστοῦ ἀγάπην πρῶτον μὲν τὴν γλῶτταν τμηθεὶς τρανότερον καὶ ὀξύτερον ἐξεβόησεν· εἰθ’οὕτως τὴν δεξιὰν χεῖρα ἀφαιρεῖται καὶ τοὺς πόδας· εἶτα τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐξορύττεται καὶ σταυρῷ προσπήγνυται καὶ αὖθις τὴν κεφαλὴν ἀποτέμνεται. Καὶ πυρὶ τὰ ὀστᾶ πυρποληθεὶς τῷ ποταμῷ ἀπερρίφθη. 44. Ὑπόμνημα καθ’ ἱστορίαν τῆς ἀθλήσεως τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Ἠλία τοῦ Νέου τοῦ ἀπὸ Ἡλιουπολιτῶν, ἐν Δαμασκῷ μαρτυρήσαντος 50. 45. Θεοφάνης, Χρονογραφία 348: Τούτῳ τῷ ἔτει ἐπεστράτευσε Βουσοὺρ κατὰ Ῥωμανίας∙ καὶ ἀπέθανε Θωμάριχος, ὁ ἐπίσκοπος Ἀπαμείας∙ καὶ ἐκάη ὁ ἐπίσκοπος Ἐμέσης· mango και scott (1997) 488. Ο Kaegi θεωρεί ότι ο μαρτυρικός θάνατος του επισκόπου της Έμεσας H. ims. το 657 έγινε λόγω θρησκευτικής διαμάχης με τον χαλίφη Μωαβία· βλ. Kaegi (1989) 63. 46. Acta Sanctorum Novembris Propylaeum, Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, (Οκτώβρ.), 98· Βαρθολομαίος Εδέσσης, Ἔλεγχος Ἀγαρηνοῦ 57: …εἴ τις οὐχ ὁμολογεῖ τὸν Μουχάμετ ἀπόστολον Θεοῦ, καὶ προφήτην εἶναι, ξίφει ἀποθανεῖν. 47. Γρηγόριος Δεκαπολίτης, Περὶ ὀπτασίας ἣν τὶς Σαρρακηνός ποτε ἰδὼν ἐπίστευσε, μαρτυρήσας διὰ τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν, PG 100, 1212B-C: Οἱ δὲ ἔλαβον τὸν μοναχὸν μετὰ πλείστης ὀργῆς καὶ σύραντες αὐτὸν ἔξωθεν τοῦ παλατίου καὶ πολλαῖς βασάνοις τοῦτον παρέδωκαν ἵνα ἐπιστρέψαι πρὸς τὴν πρώτην θρησκείαν τῶν Σαρακηνῶν […] ἔσυραν αὐτὸν ἔξωθεν τοῦ ἄστεος, κἀκεῖ ἐλιθοβόλησαν αὐτὸν τὸν ὁσιώτατον μοναχόν. 48. Για τους Άραβες, που εξισλαμίστηκαν δια της βίας βλ. Ibn ādam 46-49. 174 HesHām m. H. assan σεκτομή, τους ακρωτηριασμούς, την εξόρυξη οφθαλμών, την καρατόμηση και τη σταύρωση49. Γενικώς, η μεταχείριση των Μουσουλμάνων αιχμαλώτων από τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες ήταν αντίστοιχη με εκείνη των Αράβων χαλιφών προς τους Βυζαντινούς αιχμαλώτους, αλλά και γενικότερα προς τους Χριστιανούς (dhimmi) της αραβικής επικράτειας50. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αναφορά του Άραβα ιστορικού al-maqdisi τον 10ο αι., την εποχή των Ομαϋαδών, όπου οι Βυζαντινοί δεν κακομεταχειρίζονταν τους Άραβες αιχμαλώτους, αλλά σέβονταν τις θρησκευτικές τους συνήθειες, καθώς δεν τους προσέφεραν χοιρινό κρέας και μάλιστα τους παρείχαν και μέσα ψυχαγωγίας51. Η πολιτική, όμως, της αυτοκρατορίας τον 10ο αιώνα, λόγω της σκληρής στάσης ορισμένων χαλιφών έναντι των Χριστιανών, έγινε πιο βίαιη. Το 934, όταν ο γιός του συναυτοκράτορα Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού, Στέφανος (924-945), κατέλαβε τη Μελιτηνή (Μαλάτεια), διέταξε να στηθούν δύο μεγάλες σκηνές και επάνω στη μια να ζωγραφιστεί ένας μεγάλος σταυρός. Στη συνέχεια διακήρυξε ότι, όσοι ήθελαν να ασπασθούν το Χριστιανισμό, θα έπρεπε να εισέλθουν στη σκηνή με το σταυρό, διότι με αυτό τον τρόπο θα σώζονταν οι ίδιοι και οι συγγενείς τους και θα διασφάλιζαν τις περιουσίες τους, ενώ όσοι προτιμούσαν την άλλη σκηνή θα εξασφάλιζαν την προσωπική τους μόνο ασφάλεια. Το αποτέλεσμα ήταν, η πλειονότητα των Μουσουλμάνων να επιλέξει τη σκηνή με το σταυρό, δηλαδή τον Χριστιανισμό52. Οι δε Μουσουλμάνοι, που προσλάμβαναν Χριστιανούς ως υπηρέτες53, είχαν κατά νου να τους εξισλαμίσουν με την πάροδο του χρόνου βάζοντάς τους σε πειρασμό και υποσχόμενοι σε όσους αλλαξοπιστήσουν πλούτο και όμορφες γυναίκες54. Τόσο οι βυζαντινές όσο και οι αραβικές πηγές δίνουν έμφαση στο γεγονός της πολυγαμίας και αναφέρουν ότι για να ενθαρρύνουν οι Μουσουλμάνοι τους Χριστιανούς να προσχωρήσουν στο Ισλάμ, υπόσχονταν ότι, παρ’ όλο που ως Χριστιανοί διήγαν βίο εν πλάνη, αν μετανοούσαν και ασπάζονταν το 49. De menologio Basilii imperatoris: Ἄθλησις τοῦ ἁγίου ἱερομάρτυρος Πέτρου ἐπισκόπου Καπετωλέων, PG 117, 85C-D· Θεοφάνης, Χρονογραφία 416-417: …τότε τὴν διὰ ξίφους τιμωρίαν ὑποστὰς μάρτυς ἀνεδείχθη∙ mango και scott (1997) 577. 50. JenKins (1970) 389-390. 51. al-maqdisi 148. 52. al-cadaWi (1958) 197. 53. nau (1902) 75 [XXVI]: …καὶ ὁ λεγόμενος Γεώργιος ὁ Δραάμ, χριστιανὸς καλὸς ὑπῆρχεν, δοῦλος δὲ Σαρακηνοῦ διηγήσατο οὖν ἡμῖν καὶ αὐτὸς ὅτι ποτὲ καμήλους βοσκῶν ἐν τῇ ἐρήμῳ Βηλὴμ.... 54. Ὑπόμνημα καθ’ ἱστορίαν τῆς ἀθλήσεως τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Ἠλία τοῦ Νέου τοῦ ἀπὸ Ἡλιουπολιτῶν 45, 46, 52. Ο ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ 175 Ισλάμ, έστω και την τελευταία στιγμή, θα γίνονταν δεκτοί στον παράδεισο. Απόηχος της αντίληψης αυτής απαντά σε αραβική πηγή, που παρουσιάζει έναν Χριστιανό να κοιμάται και να βλέπει στον ύπνο του δύο άνδρες να τον πλησιάζουν, να του πλένουν το στομάχι, επειδή είχε φάει χοιρινό κρέας55, να τον νυμφεύουν με δύο γυναίκες και να του ζητούν να ασπαστεί το Ισλάμ. Μόλις έκανε όλα τα παραπάνω, πέθανε· έτσι, διαγράφηκαν όλες οι αμαρτίες του και εισήλθε στον παράδεισο56. Συγκεκριμένα, το θέμα της πολυγαμίας προκαλούσε διχογνωμία στους Χριστιανούς57, που ζούσαν στις ισλαμοκρατούμενες, πλέον, επαρχίες και εκ των πραγμάτων είχαν σχέσεις με τους Άραβες58, καθώς αφορούσε σε ζητήματα δόγματος και ήγειρε ερωτήματα περί της νομιμοποίησής της. Από τη στιγμή που επιτρεπόταν στην Π. Διαθήκη59 και εξακολουθούσε να τηρείται από τους Μουσουλμάνους60, τότε γιατί απαγορευόταν στους Χριστιανούς, εφόσον ο Χριστός κήρυξε οὐκ ἦλθον καταλῦσαι τὸν νόμον, ἀλλὰ πληρῶσαι61; Οι Βυζαντινοί κληρικοί, προκειμένου να προστατεύουν το ποίμνιό τους από τον πειρασμό, καθώς γνώριζαν ότι η πολυγαμία διήγειρε τους μονογαμικούς Χριστιανούς, δημιουργούσαν μια κωμική εικόνα των Μουσουλμάνων γυναικών, οι οποίες διαπληκτίζονται στο χαρέμι για τον έναν και μοναδικό άνδρα τους62. Οι Βυζαντινοί εξαναγκάζονταν, επίσης, να αλλαξοπιστήσουν για να γλιτώσουν από τις πιέσεις των Αράβων κατακτητών, που αφορούσαν φορολογικές επιβαρύνσεις και περιορισμούς στην άσκηση της θρησκευτικής τους λατρείας63. 55. H. assan (2007-2008) 513-553. 56. Ibn-mubārak I 124 57. Ἀναστάσιος Σιναΐτης, Ἐρώτησις ΛΖ΄ 89. 58. Βίος Στεφάνου Σαβαΐτη 514: …πορευθέντων οὖν ἡμῶν καὶ εἰς τὸν τόπον καταντησάντων ἔφησαν ἡμῖν τινες πλησιόχωροι Ἄραβες· Ὑπόμνημα καθ’ ἱστορίαν τῆς ἀθλήσεως τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Ἠλία τοῦ Νέου τοῦ ἀπὸ Ἡλιουπολιτῶν 57: ...γείτων δέ εἰμί τινος Ἄραβος, καὶ κατὰ τὴν νύκτα ἤκουσα τοῦ γείτονός μου προσφωνοῦντος τοὺς ἑαυτοὺς καὶ λέγοντος τῇ Ἀράβων διαλέκτῳ. 59. Δευτ. 21:15· 1 Βασ. 1:2. Για τις σχέσεις που συνήπταν οι Εβραίοι με παλλακίδες και σκλάβες βλ. Γεν. 16:2, 30:3· Έξοδ. 21:7· Κρ. 91:1· Δευτ. 21:10. 60. Qur’ān 4 (an-Nisā’): 3,129. Η πολυγαμία στο Ισλάμ γνώρισε ευρεία διάδοση κατά την περίοδο των αραβικών κατακτήσεων, λόγω των συνεχών πολέμων και της επακόλουθης απώλειας των ανδρών στις μάχες, οπότε πολλές γυναίκες και παιδιά έμειναν χωρίς προστάτη. 61. Ἀναστάσιος Σιναΐτης, Ἐρώτησις Ρ΄ 160-161. 62. Θεόδωρος Αβουκαρά, Opuscula, PG 97, 1558D: …φαρμακείαις πολλάκις οὐ χρώμεναι τὸν ἄνδρα καὶ ἑαυτὰς φθείρουσιν; ἐν δὲ ταῖς συγγενείαις αὐτῶν ἔριδες ἐπιφυεῖσαι, οὐκ ἀσπόνδους ἐξῆψαν μάχας; ἡ δὲ μονογαμία τὰ πρώην διεστῶτα γένη τῶν δύο ἥνωσε, καὶ τὰ δοκοῦντα διαιρεῖσθαι, συνῆψεν. Πρβλ. Kazhdan (1990) 134. 63. Αναφέρω π.χ. τη φορολογική επιβολή σε βάρος των Χριστιανών επί χαλίφη al-mans. ūr, το 758· βλ. Θεοφάνης, Χρονογραφία 430-431· mango και scott (1997) 595· Βίος Μιχαὴλ Συγκέλλου 57: …συνέβη δὲ ἐν ταῖς αὐταῖς ἡμέραις χρηματικήν τινα μεγίστην ζημίαν γενέσθαι παρὰ τῶν ἀθέων Ἀγαρηνῶν τῇ ἁγίᾳ Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν Ἀναστάσει καὶ ταῖς λοιπαῖς τοῦ 176 HesHām m. H. assan Σύμφωνα με τον Λόγον εἰς ἅγιον Βάρβαρον του Κωνσταντίνου Ακροπολίτη, πολλοί επισήμως εξισλαμισθέντες στην Κρήτη και τη Σικελία παρέμειναν κρυπτοχριστιανοί64. Αντιλαμβάνεται κανείς από την ανάγνωση του Βίου ότι ο εξισλαμισμός, τον οποίο υφίσταντο οι Χριστιανοί, γινόταν κυρίως λόγω ανάγκης. Εδώ ανακύπτει ένα σημαντικό ερώτημα σχετικά με εκείνους τους Χριστιανούς που ανήλθαν σε διοικητικές θέσεις στο Χαλιφάτο: είχαν, άραγε, αλλαξοπιστήσει και ζούσαν ως κρυπτοχριστιανοί; Πιθανώς όχι· η αναφορά του Θεοφάνη στην αποτυχημένη προσπάθεια της αραβικής ηγεσίας, το έτος 758, να εκδιώξει τους Χριστιανούς από τις δημόσιες διοικητικές θέσεις, μπορεί να θεωρηθεί μία ισχυρή ένδειξη για τη μέχρι τότε απρόσκοπτη συνέχιση του θρησκευτικού τους βίου, η οποία δεν τους εμπόδιζε στην ιεραρχική τους εξέλιξη65. Το ζήτημα του εξισλαμισμού των Βυζαντινών δεν μπορούσε να αφήσει αδιάφορη την Εκκλησία. Οι πνευματικοί ηγέτες ανέπτυξαν έντονη δραστηριότητα για την επιστροφή των εξισλαμισθέντων Χριστιανών, όπως έκανε για παράδειγμα ο άγιος Νίκων ο «Μετανοείτε», ο οποίος δραστηριοποιήθηκε στην Κρήτη66. Αποστολή του ήταν να επαναφέρει στην οδό της σωτηρίας τους Χριστιανούς που εξισλαμίστηκαν και είχαν πέσει θύματα τῆς μιαρᾶς τῶν Ἀγαρηνῶν κακοπιστίας και τῇ δεισιδαίμονι πλάνῃ τῶν Σαρακηνῶν, αμέσως μετά την επανάκτηση της μεγαλονήσου το 96167. Για την επιστροφή των εξισλαμισθέντων στον Χριστιανισμό, φαίνεται ότι συνέβαλε ουσιαστικά η προβολή του ιδεώδους των μαρτύρων της πίστεως. Άλλωστε, η πολιτική του Βυζαντίου, αξιοποιώντας το θρησκευτικό αίσθημα των Χριστιανών, δημιούργησε στα σύνορα με το Χαλιφάτο πρόσφορο έδαφος, στο οποίο άνθιζαν οι ιδέες του ιερού πολέμου68 και των μαρτυρίων, συμβάλλοντας έτσι στη διαμόρφωση μιας ταυτότητας, η οποία προέκυπτε από τη σύγκριση, την αντιπαράθεση, την αίσθηση υπεροχής αλλά και τη συνείδηση της διαφορετικότητας έναντι του «άλλου»69. Στο πλαίσιο αυτό, μπορούμε να κατανοήσουμε ότι στόχος της συγΘεοῦ ἐκκλησίαις ταῖς οὔσαις ἐν τῇ ἁγίᾳ Ἰερουσαλήμ…. 64. Κωνσταντίνος Ακροπολίτης, Λόγος εἰς τὸν ἅγιον Βάρβαρον 408: …καὶ πρῶτα μὲν τὰς περιφήμους τῶν νήσων […] Κρήτην τε καὶ Σικελίαν [...] καὶ τό γε βαρύτατον συχνοὺς τῶν ζωγρηθέντων, τοῦτο μὲν τῇ ἐκ τῆς σφετέρας αὐτῶν εὐτυχίας ἀπάτῃ, τοῦτο δὲ τῇ ἐκ τῆς αἰχμαλωσίας ἀνάγκῃ, πρὸς τὴν ἰδίαν φεῦ θρησκείαν μεταστῆσαι. 65. Θεοφάνης, Χρονογραφία 430-431· mango και scott (1997) 597. Πρβλ. Tritton (1970) 215. Για την οικονομική κατάσταση των λαών της Βίβλου μετά την κατάκτηση των Ιεροσολύμων από τους Μουσουλμάνους Άραβες βλ. gil (1984) 156-174. 66. VoulgaraKis (1963) 192-269. 67. Βίος Νίκωνος τοῦ Μετανοεῖτε 82, 84, 86. Βλ. επίσης, morris (1995) 59. 68. Κολια-Δερμιτζακη (1991). 69. PaPaconstantinou (2005) 172. Βλ. επίσης, AhrWeiler (1962) 1-32. Ο ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ 177 γραφής κάποιων μαρτυρολογίων, όπως για παράδειγμα, Οἱ ἑξήντα μάρτυρες τῆς Γάζης, που εξιστορεί το γεγονός της κατάληψης της Γάζας το 638, είναι να προβάλει σε πρώτο πλάνο τον δια της βίας εξισλαμισμό των Βυζαντινών· έτσι, ώστε το ενδιαφέρον να επικεντρώνεται περισσότερο στη δημιουργία έντονων εντυπώσεων και αισθημάτων και πολύ λιγότερο στην ιστορική ακρίβεια70. Ο προσηλυτισμός των Μουσουλμάνων Αράβων, όπως πληροφορούμεθα από τις πηγές, δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Σε κάθε περίπτωση, η διαδικασία του εκχριστιανισμού εκτός των συνόρων του Χαλιφάτου δεν ήταν η ίδια με εκείνη εντός των συνόρων. Οι Χριστιανοί, που ζούσαν στις αραβοκρατούμενες περιοχές, φοβούνταν μήπως η μεταστροφή ενός Μουσουλμάνου γίνει γνωστή στους υπόλοιπους Μουσουλμάνους Άραβες, οπότε σε αυτή την περίπτωση θα κινδύνευαν71. Ο ίδιος ο πατριάρχης Σωφρόνιος, σύμφωνα με τον Βίο των 60 μαρτύρων της Γάζας, εκτελέσθηκε από τον στρατηγό cAmr b. al-cās. , όταν αυτός διαπίστωσε ότι ο πρώτος προέβη στον εκχριστιανισμό είκοσι φρουρών του72. Επίσης, στον Βίο του αγίου Θεοδώρου Εδέσσης γίνεται λόγος για Άραβες που δεν αλλαξοπίστησαν, φοβούμενοι για την κοινωνική τους θέση και ζούσαν ως κρυπτοχριστιανοί73. Ως εκ τούτου, για να γίνει αντιληπτή η σπουδαιότητα του εκχριστιανισμού των γηγενών Αράβων, ο οποίος εξήπτε τον ζήλο της βυζαντινής Εκκλησίας, προβλέπονταν ειδικές τελετές βάπτισης, που διακρίνονταν από ιδιαίτερη αίγλη και λαμπρότητα και διέφεραν από εκείνες, που ήταν προορισμένες για τους Χριστιανούς, οι οποίοι είχαν εξισλαμιστεί και ήθελαν να επιστρέψουν 70. Hoyland (1997) 347-349· H. assan (2012) 125. 71. Θαύματα ἁγίου Γεωργίου 93: ...πεσὼν εἰς τοὺς πόδας τοῦ πρεσβυτέρου [...] ὁ δὲ οὐ συνετίθετο, δειλῶς μὴ φανερωθῇ καὶ κινδυνεύσῃ. 72. Delehaye (1904) 306-307: «… (5) Qui eum duxerunt hoc videntes, ad pedes eius corruentes, postulantes veniam baptizari ab eo petierunt. Quod audiens Ambruseos iussit decollari. (6) … et sic ei ostendit qualiter omnes alli milites sunt in caelo glorificati, et etiam illi vignit ministri, quos ipse baptizaverat…»· Woods (2003) 35-137. 73. Βίος Θεοδώρου Εδέσσης 86: …ὑποστρέψαντες καὶ τὸ παλάτιον εἰσελθόντες, πάντων ὑποχωρησάντων εἰς τὸ ταμιεῖον γενόμενοι καὶ μικρᾶς σχεδιασθείσης τραπέζης, τὴν ἱερὰν ἐτέλεσεν ὁ θεῖος ἱεράρχης μυσταγωγίαν καὶ τῶν ἀχράντων μετέδωκε μυστηρίων τοῖς νεοφωτίστοις…. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο χαλίφης al-ma’mūn ήταν γνωστός υποστηρικτής της ελεύθερης διαθρησκευτικής συζήτησης· για τον λόγο αυτό, μεταξύ άλλων, είχε τη φήμη του κρυπτοχριστιανού ανάμεσα στους Χριστιανούς του Χαλιφάτου· βλ. sWanson (2003) 63-92. Το μοτίβο του Μουσουλμάνου Άραβα, που διάγει βίο κρυπτοχριστιανού, μοιάζει με εκείνο του Έλληνα κατά την Τουρκοκρατία, ο οποίος παρίστανε τον Μουσουλμάνο, αλλά στην πραγματικότητα ήταν Χριστιανός· βλ. HaslucK (1929) Ι 30-37· Μηλιώρη (1962) 50-51· Πεπονακης (1997) 75-76. 178 HesHām m. H. assan ξανά στον Χριστιανισμό74. Αυτό μας επιτρέπει να τονίσουμε ότι το θρησκευτικό αίσθημα ήταν αυτό που όριζε τη στάση του Βυζαντινού έναντι του «άλλου». Από τη στιγμή που υποχωρούσε η θρησκευτική διαφορετικότητα, εννοώντας πάντα την Ορθοδοξία του Βυζαντίου και όχι τις χριστιανικές αιρέσεις της Ανατολής, το άτομο μπορούσε να αφομοιωθεί στη βυζαντινή κοινωνία και να ικανοποιήσει τις φιλοδοξίες του· σε αυτό το πλαίσιο ούτε το χρώμα ούτε η γλώσσα στέκονταν εμπόδιο στην εξέλιξη ενός Άραβα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Γνωστά παραδείγματα είναι ο Σαμωνάς75 και ο Ανεμάς76 στην καρδιά του Βυζαντίου77. Μετά την απώλεια των ανατολικών επαρχιών του Βυζαντίου, ως απόρροια των κατακτήσεων των νεοφώτιστων Μουσουλμάνων Αράβων, οι Βυζαντινοί συγγραφείς δεν έπαψαν να κάνουν αναφορές στα συγγράμματά τους για τις προσπάθειες που κατέβαλλαν και αποσκοπούσαν στον εκχριστιανισμό τους78. Οι παράγοντες, που οδηγούσαν τους Μουσουλμάνους Άραβες να ασπασθούν τον Χριστιανισμό, ποικίλλουν, όπως προκύπτει από τις πηγές. Ως κυριότερο κίνητρο θεωρείται η θεραπεία Μουσουλμάνων από επώδυνα χρόνια νοσήματα με τη βοήθεια των Χριστιανών αγίων. Οι συριακές πηγές δίνουν έμφαση στο μοτίβο της θεραπείας των Μουσουλμάνων, πράγμα που δείχνει τη διάδοση του φαινομένου και τον προβληματισμό που προκαλούσε τότε μεταξύ του κλήρου. Ο Σύρος Ιάκωβος Εδέσσης (†708), όταν ερωτήθη εάν επιτρέπεται στους ιερείς να δώσουν την h. nānā79, τις ευλογίες των αγίων στους Αγαρηνούς, οι οποίοι προσβάλλονταν από δαίμονες, απάντησε καταφατικά, ότι η θεραπεία τους θεωρείται σαφής ένδειξη 74. Νικήτας Χωνιάτης, Τάξις γινομένη ἐπὶ τοῖς ἀπὸ Σαρακηνῶν ἐπιστρέφουσι πρὸς τὴν καθαρὰν καὶ ἀληθῆ πίστιν ἡμῶν τῶν Χριστιανῶν, PG 140, 124A-136C· sahas (1991) 57-69. 75. Αναφέρω το παράδειγμα του απαχθέντος Άραβα Σαμωνά, ο οποίος εκχριστιανίστηκε, κατέστη ευνούχος και σταδιοδρόμησε στο παλάτι του αυτοκράτορα Λέοντος ΣΤ΄· βλ. Rydén (1984) 101-110· Tougher (1997) 197 κ. εξ.· Βλυςιδου (2001) 28-29. 76. Λέων ο Διάκονος 149: ...Ἀνεμᾶς, ὁ τῶν βασιλικῶν σωματοφυλάκων εἷς, καὶ τοῦ τῶν Κρητῶν υἱὸς ἀρχηγοῦ· Λέων ο Διάκονος 152: ...Ἀνεμᾶς δὲ, πρὸς τῆς τῶν Σκυθῶν κυκλωθεὶς φάλαγγος, τοῦ ἵππου καταβληθέντος συχναῖς τῶν δοράτων βολαῖς, πλείστους μὲν ἀναιρεῖ τούτων, ἐναποσφάττεται δὲ καὶ αὐτός, ἀνὴρ οὐδενὸς τῶν ἡλικιωτῶν ἡττώμενος ἐν τοῖς κατὰ τὰς μάχας ἀνδραγαθήμασιν. 77. Βεβαίως ίσχυε και το αντίθετο, όπως στην περίπτωση του, βυζαντινής καταγωγής, εξισλαμισθέντος Λέοντος Τριπολίτη, ο οποίος σταδιοδρόμησε στον αραβικό στόλο· βλ. Πατουρα (1994) 123-124. 78. Στο Κοράνιο γίνεται λόγος για τον ζήλο, που έδειξαν Ιουδαίοι και Χριστιανοί στην αλλαξοπιστία Μουσουλμάνων· βλ. Qur’ān 2 (al-Baqarah): 109. 79. Ειδικό συνονθύλευμα κόνεως, νερού και λαδιού αναμεμειγμένο με τα λείψανα των αγίων· βλ. Payne κ.ά. (1879-1901) στ. 1315-1316. Ο ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ 179 της ανωτέροτητας του Χριστιανισμού80. Οι αγιολογικές πηγές βρίθουν αναφορών για θεραπείες Μουσουλμάνων. Συγκεκριμένα, ο χαλίφης των Αράβων Μωαβίας (661-680) παρουσιάζεται βαριά άρρωστος και ο άγιος Θεόδωρος Εδέσσης προσφέρθηκε να τον θεραπεύσει ζητώντας από αυτόν, με τη σειρά του, να ασπαστεί τον Χριστιανισμό, αφού πρώτα τον μύησε σε αυτόν81. Αλλού, μια από τις κόρες του Μωαβία προσβάλλεται από ανίατο νόσημα και τότε ο Rabban Khudhāwī προσφέρθηκε να τη θεραπεύσει, αφού πρώτα τη βάπτισε82. Σε άλλη περίπτωση, ένας Άραβας είδε τον άγιο Στέφανο Σαβαΐτη να θεραπεύει κάποιον από ανίατο νόσημα, ο οποίος στη συνέχεια του ζήτησε να γίνει Χριστιανός83. Ένας άλλος, βαριά άρρωστος Άραβας, αλείφοντας τα χέρια του με το λάδι του καντηλιού, που ήταν τοποθετημένο ενώπιον της εικόνας του αγίου, αμέσως ιάται και γίνεται Χριστιανός84. Το θέμα της θεραπείας, που βασιζόταν στις θρησκευτικές προκαταλήψεις του ασθενούς, αποτελεί κοινό τόπο στις αγιολογικές πηγές. Για παράδειγμα, οι άγιοι Ανάργυροι παρουσιάζονται να θεραπεύουν μια Εβραία, αφού πρώτα της ζήτησαν να φάει χοιρινό κρέας για να λυτρωθεί από τα βάσανα της νόσου85. Γενικότερα, η πράξη των θαυμάτων86, που πραγματοποιούνται από τους αγίους και προκαλούν το θαυμασμό των Μουσουλμάνων87, τους οδηγούν να ασπάζονται το Χριστιανισμό88. Αποδεχόμενοι το εν Χριστώ θαύμα, οι τότε πνευματομάχοι89 Μουσουλμάνοι προβάλλονταν να πιστεύουν στην ορθόδοξη χριστιανική αντί80. Rignell (1979) 52. 81. Βίος Θεοδώρου Εδέσσης 74-75, 85-86: …διὰ τὸ τὸν βασιλέα βαρέως ἀρρωστεῖν καὶ ἀπηγορευμένον κεῖσθαι: ἀνθρακώσεως γὰρ καὶ καρκινωμάτων ἐν τῷ βλεφάρῳ τούτου κατασκηψάντων, ἀμαύρωσις αὐτῷ γέγονε τῶν ὀμμάτων σφοδρὰς καὶ ἀνιάτους φέρουσα τὰς ὀδύνας: εἴτα ἐπετέθη καὶ περιπνευμονία, ἥτις ἐστὶ φλεγμονὴ τοῦ πνεύμονος μετὰ πυρετοῦ θάνατον ἀπειλοῦσα […] τὰς συνήθεις ἐκεῖνος ἐπιτελέσας εὐχὰς τοῦ θείου βαπτίσματος, ἐβάπτισε τὸν βασιλέα εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος, Ἰωάννην καλέσας αὐτὸν…. 82. scher (1919) II 594· QĀshĀ (2005) 584. 83. Βίος Στεφάνου Σαβαΐτη 573. 84. Θαύματα ἁγίου Γεωργίου 92-93. 85. IldiKó (2010) 61. 86. Nau (1902) 82 [XXXVIII]: ...οὔτε ἐν ἄλλῃ πίστει ἤ συναγωγῇ Ἰουδαίων ἡ Ἀράβων. 87. Οι Μουσουλμάνοι, που δεν ασπάζονταν τον Χριστιανισμό, επαινούσαν και θαύμαζαν τα κατορθώματα των αγίων· βλ. Βίος Στεφάνου Σαβαΐτη 542-543: …πάνυ κατεπλάγησαν, καὶ αὐτὴν τῷ γέροντι χαρισάμενοι ὑπέστρεψαν, τὴν τῶν Χριστιανῶν πίστιν ἐπαινέσαντες…. Για την εικόνα των μοναχών στην ισλαμική γραμματεία βλ. suleiman (2004) 81-98. 88. Βίος Στεφάνου Σαβαΐτη 544· Βίος Ηλία του Νέου 24: …οἱ τοῦ ἔθνους τῶν Ἰσμαηλιτῶν, ὅσοι εἶχον ἀσθενείας, ἤρχοντο πρὸς αὐτὸν καὶ ἐθεραπεύοντο καὶ οὕτως προσεῖχον αὐτῷ ὡς ἰατρῷ καὶ σωτῆρι πρὸς θεοῦ ἀποσταλέντι αὐτοῖς, καὶ πάντες ἠξίουν ὡς τοῦ θεοῦ ἄνθρωπον εἰσέρχεσθαι εἰς τοὺς ἑαυτῶν οἴκους καὶ τῆς εὐλογίας ἀπόνασθαι: τινὰς δὲ αὐτῶν ἔπεισε καὶ τῆς ματαίας τῶν Ἰσμαηλιτῶν ἀποστῆναι θρησκείας καὶ προσελθεῖν τῷ θείῳ βαπτίσματι. 89. Ιωάννης ο Δαμασκηνός, Περὶ αἱρέσεων 39. 180 HesHām m. H. assan ληψη για το Άγιο Πνεύμα90. Έτσι, εμμέσως πλην σαφώς, η αιτία, για την οποία δεν δέχονταν το Χριστιανισμό, γίνεται τελικά ο κύριος λόγος να τον αποδεχθούν. Από τη μια πλευρά, η σύναψη ερωτικών σχέσεων ή γάμων διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον εκχριστιανισμό πολλών Μουσουλμάνων Αράβων, οι οποίοι εγκατέλειπαν την Ανατολή, όπου επικρατούσε το Ισλάμ, για να ζήσουν ως Χριστιανοί στο Βυζάντιο91. Τα πιο γνωστά παραδείγματα είναι εκείνα του εκχριστιανισμένου Άραβα, που νυμφεύθηκε Βυζαντινή, στην προδοσία του οποίου οφείλεται η άλωση του Αμορίου92 και, βέβαια, η γνωστή περίπτωση του Μουσούρη, πατέρα του Διγενή Ακρίτη93. Από την άλλη, έχουμε και την αντίθετη πορεία: ο πατριάρχης Αλεξανδρείας Κύρος94, στο πλαίσιο πολιτικών σκοπιμοτήτων, προσπάθησε να πείσει τον αυτοκράτορα Ηράκλειο να παντρέψει την κόρη του Ευδοκία, με τον στρατηγό cAmr ibn al-cās. , αφού πρώτα δεχθεί να ασπασθεί το Χριστιανισμό, προκειμένου να αποφευχθούν οι συγκρούσεις95. Αλλά και η αγανάκτηση από την εσωτερική πολιτική και το σύστημα διοίκησης του Χαλιφάτου αποτελούσε ενίοτε σημαντικό λόγο αλλαγής της θρησκευτικής ταυτότητας96. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της αραβικής φυλής Banu H. abīb, που κατοικούσε στην επαρχία Nisibīn, στη βορειοανατολική Συρία, η οποία απογοητευμένη από την πολιτική του διοικητή της επαρχίας εξαιτίας της επιβολής αβάσταχτων φόρων, αποφάσισε σύσσωμη να μεταναστεύσει, το 930, και να καταφύγει με όλα τα υπάρχοντά της στο Βυζάντιο, όπου περίπου δώδεκα χιλιάδες εξ αυτών ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό97. Ο Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος (913-959) τους υποδέχθηκε παρα90. Το Άγιο Πνεύμα στο Ισλάμ είναι ο Αρχάγγελος Γαβριήλ· βλ. Qur’ān 5 (al-mā’idah):110. 91. Η μεσαιωνική αραβική γραμματεία βρίθει αναφορών θυελλώδους έρωτος μεταξύ των Αράβων και των Ρωμιών γυναικών· βλ. Pseudo-Djāh. iz. 289· al-Is. fahāni V 120-121· al-Is. fahāni VIII 73· Ibn al-Jawzi V 120-121· Field (2004) 133-135· al-Qād. ī I 171-172· el-cheiKh (1997) 242. 92. Συνεχ. Θεοφ. 130: …διὰ τοῦτο ἀνήρ τις τῶν ὑποβεβηκότων (Βοϊδίτζης οὗτος ἐκαλεῖτο ὁ ἄθλιος)· BosWorth (1991) 114· H. assan (2004) 21-22. 93. muhammad (2010) 121-149. Ο Διγενής Ακρίτης ως Σαρακηνός γαμβρός· βλ. Angold (1989) 201-215· Δημητρακοπουλος (1998) 3-16. 94. BadaWi (1990) 201-209. 95. Νικηφόρος, Ιστορία Σύντομος 71-72. 96. Αντίστοιχα, συναντάμε και Βυζαντινούς, που προσφεύγουν στο Χαλιφάτο λόγω πολιτικών διενέξεων, όπως για παράδειγμα ο στρατηγός Ανδρόνικος Δούκας, ο οποίος μετά την ήττα του 906 από τον αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄, προσέφυγε στην Ταρσό και ζήτησε την προστασία του χαλίφη al-muktafi (902-908), ο οποίος τον υποδέχθηκε ασμένως και τον έστειλε στην Βαγδάτη, όπου και ασπάστηκε το Ισλάμ· βλ. BosWorth (1992) 277· Vasiliev (1950) II 181189, όπου βιβλιογραφία. 97. ToynBee (1973) 82-85. Ο ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ 181 χωρώντας τους εδάφη98. Όσοι παρέμειναν στο Χαλιφάτο, όταν πληροφορήθηκαν την τύχη των μεταναστών, αναχώρησαν και αυτοί και εγκαταστάθηκαν στο Βυζάντιο. Στη συνέχεια άρχισαν να επιτίθενται κατά του Χαλιφάτου, με αποτέλεσμα να καταλάβουν πολύ σημαντικά φρούρια, όπως το H. is.n mans.ūr99. Επίσης, εξαιτίας των περιορισμών που υπαγόρευε το Ισλάμ, όπως τα σκληρά μέτρα απαγόρευσης της οινοποσίας, που εφάρμοσε ο χαλίφης cUmar ibn al-Khat.t.āb (634-644), ο Rabīca bin Umayya bin Khalaf, ο οποίος φημιζόταν για την αγάπη του προς τον οίνο (s. āh. ib sharāb), αναγκάστηκε να μεταναστεύσει στο Βυζάντιο αποκηρύσσοντας έτσι το Ισλάμ και εγκαταλείποντας με τον τρόπο αυτό τους περιορισμούς, που επέβαλλε η θρησκεία του100. Ομοίως, όταν ο χαλίφης cUmar ibn c Abd al-cAzīz (717-720) έλαβε γνώση ότι ο al-Wabīs. ī, ο εμίρης του H. idjāz, επιδιδόταν άφοβα στην οινοποσία, του ζήτησε αμέσως να εγκαταλείψει τη μεγάλη αυτή αμαρτία, αλλιώς θα τιμωρηθεί σύμφωνα με την ισλαμική νομοθεσία. Ο al-Wābīs. ī εξοργισμένος από τη στάση του χαλίφη παραιτήθηκε από το αξίωμά του και διάλεξε το Βυζάντιο ως νέο τόπο διαμονής και τον Χριστιανισμό ως νέα θρησκεία του για το υπόλοιπο της ζωής του101. Από τα παραπάνω διαπιστώνεται ότι το Βυζάντιο, μέχρι και την όψιμη περίοδο του Χαλιφάτου, αποτελούσε αγαπητό προορισμό καταφυγής Μουσουλμάνων, που κατηγορούνταν για την αιρετική τους στάση έναντι του ορθοδόξου Ισλάμ102. Συναφές με την αλλαξοπιστία είναι και το θέμα της αποστασίας. Σε ό,τι αφορά στην αποστασία και στους αποστάτες, το Κοράνιο επιτρέπει, ως γνωστόν, την ανοχή έναντι των «λαών της Βίβλου», δηλαδή των Ιουδαίων και των Χριστιανών, αλλά όχι των ειδωλολατρών· αρνείται, όμως, κατηγορηματικά τον διά της βίας εξισλαμισμό103. Ως εκ τούτου, δικαιολογούταν η βίαιη συμπεριφορά ορισμένων 98. Όσον αφορά στην εικόνα των Βυζαντινών αυτοκρατόρων, που προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν τους Μουσουλμάνους Άραβες στη μεσαιωνική αραβική εποποΐα βλ. Abū sacdah (2003) 321. Επίσης, σχετικά με τα επιδόματα, που δίνονταν στους προσηλυτισμένους, οι οποίοι εγκατέλειπαν το Χαλιφάτο βλ. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, De Cerimoniis Aulae Byzantinae II 694-695. Για τη χρονική διάρκεια των φοροαπαλλαγών εκείνων των εκχριστιανισμένων Αράβων, που αποκτούσαν γαίες στο Βυζάντιο βλ. mcgeer (1995) 366. 99. Wheatly (2001) 107· Jonsson (2005) 181. 100. Ibn sacd ΙΙΙ 202. Για το θέμα της οινοποσίας επί Ομαϋαδών βλ. Lammens (1908) 275. 101. al-Is.fahāni VI 126: ‫نب هللادبع نب ةريغملا نب دلاخ نب ةصباو نب يصاعلا نب تلصلا وه يصباولا اذهو‬ ‫موزخم نب ورمع‬. ‫مورلا دالبب قحلو رصنت ناك‬، ‫يف هدح ركذ اميف زيزعلا دبع نب رمع نأل‬ ‫رمخلا‬، ‫زاجحلا ريمأ وهو‬، ‫كانه رصنتو مورلا دالبب قحلف بضغف‬، ‫اينارصن كلانه تامو‬. 102. al-H. anbali VI 74: 103. Qur’ān 2 (al-Baqarah): 265: Ἡ θρησκεία δὲν ἐπιβάλλεται. Ἡ ἀληθὴς ὁδὸς διακρίνεται 182 HesHām m. H. assan Αράβων απέναντι στους Χριστιανούς, είτε αυτοί ήταν ελεύθεροι είτε αιχμάλωτοι, ως αποτέλεσμα πολιτικής πρακτικής και όχι βάσει των διδαχών του Ισλάμ104. Συγκεκριμένα, η ελεύθερη βούληση, η οποία σύμφωνα με το Ισλάμ καθορίζει την επιλογή της θρησκείας, δεν επιτρέπει στον αλλόθρησκο, ο οποίος ασπάσθηκε αυτοβούλως το Ισλάμ, να επιστρέψει αργότερα στην αρχική του πίστη. Και αυτό γιατί κανείς δεν τον ανάγκασε εξαρχής να ασπαστεί τη θρησκεία αυτή. Στην περίπτωση που ο εξισλαμισθείς θελήσει να εγκαταλείψει το Ισλάμ, θεωρείται αποστάτης στα μάτια των ομόθρησκων Μουσουλμάνων105. Ο αποστάτης - murtadd106 –αποτελεί διαρκή κίνδυνο για το σύνολο της κοινωνίας των πιστών– θεωρείται «καφίρης»107 kāfir108, δηλαδή άπιστος, του οποίου η σωματική ακεραιότητα είναι πλέον επισφαλής109. Ο αποστάτης παρομοιάζεται, μάλιστα, με πανώλη που εξαπλώνεται στο εσωτερικό της ισλαμικής κοινωνίας και αποτελεί πηγή φόβου110. Η στάση των Αράβων απέναντι στους αποστάτες ήταν σκληρή και οριστική111. Η ποινή για την αποστασία ήταν, σύμφωνα με το Ισλάμ, ο αποκεφαλισμός με ξίφος: Ανέφερε ο cIkrima ότι κάποιοι αποστάτες προσήχθησαν ενώπιον του χαλίφη cAli, ο οποίος τους έκαψε ζωντανούς. Ο cAbbās έμαθε περί του γεγονότος και είπε ότι ο χαλίφης δεν έπραξε ορθά112, καθώς ο Προφήτης είπε «[H.adīth] τιμωρήστε –αλλά όχι με την τιμωρία του Θεού (χρησιμοποιώντας τη φωτιά)– αυτόν που αλλάζει τη θρησκεία του σκοτώνοντάς τον με το ξίφος»113. ἀρκούντως τῆς πεπλανημένης. Ὁ μὴ πιστεύων εἰς τὸν Ταγούτ, ἀλλ’ εἰς τὸν μόνον Θεόν, λαμβάνει εἰς χεῖρας του ῥομφαίαν στερεάν, ἥτις οὐδέποτε θέλει θλασθῇ. Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν ἀκούει καὶ τὰ πάντα γινώσκει· LecKer (1996) 57-64· sachedina (1988) 76-81. 104. cali (1984) 128· tritton (1970) 100. 105. Arzt (1996) 387-454· Encyclopedia of Religion, «Apostasy» (1987) I, 353. 106. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα λεξικά της νέας ελληνικής (Ανδριώτης, Δημητράκος, Κριαράς, Μπαμπινιώτης) έδωσαν διάφορες ετυμολογίες της λέξης «Μουρντάρης», και παρέλειψαν την πιθανή προέλευσή της από την αραβική murtadd. Βλ. επίσης, την προέλευση της ονομασίας «μουρτατοχώρια» στην Ήπειρο και στον νομό Ηλείας. 107. Ο όρος εννοεί τους Μουσουλμάνους συνοριακούς πολεμιστές στη Μικρά Ασία· βλ. Χρονικόν Μονεμβασίας 22, στίχ. 197. 108. Encyclopædia of Islam IV, 407-409. 109. DemomBynes (1950) 37. 110. saeed, A. και H.. (2005) 91 κ. εξ. 111. al-Kūfi V 564· al-Kūfi VI 439· al-Bayhaqi VIII 206· al-Bayhaqi VI 317· al-Haythami VI 216· al-Hindi I 167· al-Hindi XIII 211· al-cAyni II 27· Levtzion (1990) 289-311. Πρβλ. Khalil και Bilici (2007) 111-124. 112. at. -T. abari ΙΙΙ 78: 113. s.ah.īh. al-Bukhāri IX 14, αριθ. 6922: Ο ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ 183 Ο άγιος Βάκχος ο Νέος (†787/9) ή Δαχάκ (Γελάσιος), όπως τον αποκαλούσαν οι Άραβες, θέλησε, σύμφωνα με το Βίο του, να γίνει Χριστιανός και βαπτίστηκε αποστρεφόμενος το Ισλάμ. Η είδηση έφθασε στον αμηρά των Αράβων, ο οποίος του ζήτησε να εγκαταλείψει τον Χριστιανισμό και όταν ο άγιος αρνήθηκε, ο αμηράς διέταξε να αποκεφαλισθεί προς παραδειγματισμό114. Ανάλογο τέλος είχε ο άγιος Χριστόφορος ο Σαβαΐτης, ο οποίος ήταν Μουσουλμάνος και καταγόταν από την Περσία. Βαπτίστηκε και εκάρη μοναχός στη Λαύρα του αγίου Σάββα115. Όταν μαθεύτηκε ότι αποστάτησε, ὁ τῶν Σαρακηνῶν ἄναξ καὶ πρωτοσύμβουλος διέταξε επίσης τον αποκεφαλισμό του116. Έτσι, στις βυζαντινές πηγές επαληθεύεται ότι εφαρμοζόταν η ποινή της δια ξίφους θανάτωσης στις περιπτώσεις αποστασίας των Μουσουλμάνων, που υπαγόρευσε ο Μωάμεθ. Στις εξεταζόμενες πηγές, ο εξισλαμισθείς αποστάτης παρουσιάζεται ως εξωμότης από τη χριστιανική σκοπιά117. Οι αποστάτες (εξωμότες), όπως είναι αναμενόμενο, αποδοκιμάζονται από την Εκκλησία. Aυτοί αποκαλούνται: μαγαρίτες118, ἀλλότριοι τῆς ἀμωμήτου τῶν Χριστιανῶν πίστεως, ἀλλότριοι ή ξένοι ή ξένοι καὶ ἀλλότριοι ή ἀποξενωθέντες119 και στη θεία δίκη θα υποστούν φρικτό θάνατο120. Η ίδια τιμωρία ίσχυε και για εκείνους που συνωμοτούσαν με τους Άραβες σε βάρος της αυτοκρατορίας121. Οι ποινές, που προβλέπονταν εναντίον των αποστατών στο Βυζάντιο, είχαν ήδη καθιερωθεί από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, όταν η Εκκλησία απέκτησε το δικαίωμα να τιμωρεί τους αιρετικούς θεωρώντας το αδίκημα της αίρεσης ως έγκλημα. Ήδη, πριν από το τέλος του 4ου αι. τουλάχιστον δεκαεπτά 114. Δημητρακοπουλος (1979) 348-349: …ἤρξατο βοᾶν μεγαλοφώνως τοῖς συμπαροῦσιν Ἀγαρηνοῖς ὡς ὅτι ὁμόφυλος ἡμῖν ὤν, βδελυξάμενος τὴν καθ’ ἡμᾶς πίστιν χριστιανὸς γέγονε καὶ ἰδοὺ καὶ μοναδικὸν ἐνδιδύσκεται ἔνδυμα […] κατέκλεισαν αὐτὸν ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ σὺν ἀκαθάρτοις καὶ φονικοῖς ἀνδράσιν […] μετεωρίσας τὸ ξίφος καὶ καταγαγών, τὴν μακαρίαν τοῦ ἀοιδίμου μάρτυρος τέτμηκεν κάραν…. Επίσης, παρόμοιο τέλος έτυχε ο μοναχός Tūmā από την Baclabak του Λιβάνου το 1325, ο οποίος εξισλαμίσθηκε και μετά από τρία έτη θέλησε να επιστρέψει στον Χριστιανισμό· βλ. al-h.anbali VI 75: 115. Βίος Χριστοφόρου Σαβαΐτη 40. Πρβλ. Bulliet (1990) 123-133. 116. Βίος Χριστοφόρου Σαβαΐτη 41. 117. Ὑπόμνημα καθ’ ἱστορίαν τῆς ἀθλήσεως τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Ἠλία τοῦ Νέου τοῦ ἀπὸ Ἡλιουπολιτῶν 48: …οὐ μαρτυρεῖς, ὅτι οὗτος ὁ Ἠλίας ἀπέστη ἀρνησάμενος τὸν Χριστὸν κατὰ τὴν ἑσπέραν ἐκείνην καὶ ἀπεκρίθη˙ «ναί.» καὶ λέγει ὁ ἀποστάτης τῷ ἀγίῳ˙ «ἄγωμεν πρὸς τὸν ἔπαρχον…. 118. Βίος Στεφάνου Σαβαΐτη 543-544. 119. saradi (1994) 517. 120. Μαρτύριον τῶν ἁγίων ἐξήκοντα 5-6. 121. Θεοφάνης, Χρονογραφία 381· mango και scott (1997). 184 HesHām m. H. assan έδικτα καθοδηγούσαν τους δικαστές στην επιβολή ποινών σε βάρος των αρνητών του Χριστιανισμού. Οι ποινές περιελάμβαναν συνήθως τη δήμευση της περιουσίας και τον αποκλεισμό από τις δημόσιες θέσεις, ενώ οι κατηγορούμενοι απειλούνταν με διαπόμπευση και εξορία122. Την ίδια στάση έναντι των αποστατών ακολούθησε και ο Ιουστινιανός Α΄123, ο οποίος μάλιστα έθεσε σε ισχύ νόμου τους κανόνες των τεσσάρων Οικουμενικών Συνόδων124. Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι οι Βυζαντινοί συγγραφείς παρουσίασαν μια εικόνα, σύμφωνα με την οποία ο εκχριστιανισμός των Μουσουλμάνων Αράβων γινόταν πάντα οικειοθελώς είτε με τους γάμους, τη θεραπεία, τα θαύματα κ.λπ. και δεν επιβαλλόταν με τη βία. Ο εξισλαμισμός, αντίθετα, γινόταν πάντοτε με την επιβολή και τον εξαναγκασμό και η άρνησή του οδηγούσε στο θάνατο. Ωστόσο, η συνολική ανάγνωση των πηγών μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι θανατώσεις των Βυζαντινών δεν οφείλονται μόνο στην άρνηση του εξισλαμισμού, αλλά και σε άλλους παράγοντες, όπως η αποστασία (περιπτώσεις του αγίου Βάκχου του Νέου και του αγίου Χριστοφόρου του Σαβαΐτη), η αναφορά στο Ισλάμ με δηκτικούς χαρακτηρισμούς και ο αναθεματισμός125 του Προφήτη Μωάμεθ (πρβλ. την περίπτωση του ανιψιού του αμερουμνή της Συρίας126 και του αγίου Πέτρου Καπετωλέων127). Τέλος, θα μπορούσε να λεχθεί επιγραμματικά ότι, αν και ο αριθμός των Χριστιανών, οι οποίοι μαρτύρησαν επί των Ομαϋαδών δεν ήταν μεγάλος, αυξήθηκε επί των Αββασιδών128. 122. Τρώιανος (1997) 45. 123. Krüeger και mommsen (εκδ.) (1928) I 5. 124. Kroll και schöll (εκδ.) (1968) III, Novellae, 131. 125. Νικήτας Χωνιάτης, Τάξις γινομένη ἐπὶ τοῖς ἀπὸ Σαρακηνῶν ἐπιστρέφουσι πρὸς τὴν καθαρὰν καὶ ἀληθῆ πίστιν ἡμῶν τῶν Χριστιανῶν, PG 140, 124A-Β: Ὁ δεῖνα ὁ ἀπὸ Σαρακηνῶν σήμερον προσερχόμενος τῇ πίστει τῶν Χριστιανῶν [...] Ἀποτάσσομαι πάσῃ τῇ τῶν Σαρακηνῶν θρησκείᾳ, καὶ ἀναθεματίζω Μωάμεδ τὸν καὶ Μουχούμετ, ὃν οἱ Σαρακηνοὶ τιμῶσιν ὡς ἀπόστολον Θεοῦ καὶ προφήτην. Βλ. Επίσης, ash-shirbīni IV 258· al-Qord. obi 30-31· al-Qod. Āh (1989) 585-627. 126. Γρηγόριος Δεκαπολίτης, Περὶ ὀπτασίας ἣν τὶς Σαρρακηνός ποτε ἰδών ἐπίστευσε, μαρτυρήσας διὰ τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν, PG 100, 1208A-B: Καὶ ὁ ποτὲ Σαρακηνὸς ἔφη˙ συγχώρησόν μοι, δέσποτα Πάτερ˙ ἐγω βούλομαι καὶ ποθῶ ἰδεῖν τὸν Χριστόν, πῶς γὰρ ποιήσω; Ὁ δὲ ἱερεὺς λέγων, ἐὰν σὺ βούλει ἰδεῖν τὸν Χριστόν, πορεύου πρὸς τὸν σὸν ἀνεψιὸν καὶ κήρυξον τὸν Χριστὸν καὶ βλασφήμησον καὶ ἀναθεμάτισον τὴν πίστιν τῶν Σαρακηνῶν καὶ τὸν Μωάμεθ τὸν ψευδοπροφήτην αὐτῶν…. 127. Peeters (1939) 320: …ἤρξατο μεγαλοφωνότερον ἀνακράζειν «Ἀνάθεμα Μουάμεδ καὶ τῇ μυθογραφίᾳ αὐτοῦ καὶ πᾶσιν τοῖς πιστεύουσιν αὐτῇ». Τότε τὴν διὰ ξίφους τιμωρίαν ὑποστὰς μάρτυς ἀνεδείχθη. 128. schicK (1987) 43· BooJamra (1991) 223-239. Ο ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ 185 sOmmAIRe La recherche des aspects autour de la question du prosélytisme religieux peut sans doute fournir à la communauté scientifique des informations utiles en matière de la structure et de la composition des identités sociopolitiques et culturelles. Les sources arabes se taisent sur la question de l’imposition de l’Islam sur les peuples de la Bible, mais refusent la conversion forcée des prisonniers byzantins. Par contre, les sources byzantines nous donnent une autre image qui reflète le climat de morosité dans lequel l’islamisation se réalisait par la force. Les écrivains byzantins considèrent que la christianisation des arabes musulmans se réalisait toujours volontairement, à l’encontre de l’islamisation qui, en moyennant la coercition, s’imposait toujours, et un éventuel refus conduisait à la mort. Cependant, une étude totale des sources nous amène à conclure que les meurtres des Byzantins n’étaient pas commis à cause du refus de l’islamisation, mais en raison d’autres facteurs, comme l’apostasie, la référence à l’Islam de façon acerbe et l’anathème contre le prophète mohammad. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Πηγές Ελληνικές Ἀναστάσιος Σιναΐτης, Ἐρωταποκρίσεις, A. munitiz και m. Richard (εκδ.), Anastasii Sinaitae quaestiones et responsiones [Corpus Christianorum. series Graeca 59]. Turnhout 2006. Βαρθολομαίος Εδέσσης, Ἔλεγχος Ἀγαρηνοῦ, K. P. Todt (εκδ.), Bartholomaios von Edessa. Confutatio Agareni, Κommentierte griechisch-deutsche Textausgabe [Corpus Islamo-Christianum, series Graeca 2]. Würzburg-Altenberge 1988. Βίος Ἠλία τοῦ Νέου, G. R. TaiBBi (εκδ.), Vita di Sant’ Elia il Giovane. Palermo 1962. Βίος Θεοδώρου Ἐδέσσης, i. PomJalovsKiJ (εκδ.), Zhitie izhe vo sv. Otca nashego Feodora archiepiskopa Edesskogo. st. Petersburg 1892. Βίος Μιχαήλ Συγκέλλου, m. B. Cunningham (εκδ.), The Life of Michael the Synkellos. Belfast 1991. 186 HesHām m. H. assan Βίος Νίκωνος τοῦ Μετανοεῖτε, D. F. sullivan (εκδ.), Life of Saint Nikon Metanoeite, Text, Translation and Commentary. Brooklin 1987. Βίος Στεφάνου Σαβαΐτη, Vita S. Stephani Sabait, Acta Sanctorum Julii, τόμ. 3, 524-613. Paris-Rome 1867. Βίος Χριστοφόρου Σαβαΐτη, στο A. Παπαδοπουλος-Κεραμευς (εκδ.), Συλλογή Παλαιστινής και συριακής αγιολογίας, 40-41. Θεσσαλονίκη 2001. Γεώργιος Μοναχός, C. de Boor (εκδ.), Χρονικόν. Leipzig 1904. Ζαχαρίας ὁ Ῥήτωρ, e. W. BrooKs (εκδ.), Historia Ecclesiastica Zachariae Rhetori vulgo adscripta [CsCO scr. syr. ser. 5]. Louvain 1924. Θαύματα ἁγίου Γεωργίου, J. B. Aufhauser (εκδ.), Miracula S. Georgii. Leipzig 1913. Θεοφάνης, Χρονογραφία, C. de Boor (εκδ.), Theophanis chronographia. Leipzig 1883 (ανατύπωση Hildesheim 1963). Ιωάννης ο Δαμασκηνός, Περὶ αἱρέσεων, P. B. Kotter (εκδ.), Die Schriften des Johannes von Damaskos, τόμ. IV [Patristische Texte und studien 22]. Berlin 1981. Ιωάννης Μόσχος, Λειμωνάριον, PG 873, στ. 2852-3112. Kroll, W. και schöll, R. (εκδ.) (1895 επανέκδ. 1968), Corpus iuris civilis, τόμ. Ι-ΙΙΙ. Berlin. Κύριλλος Σκυθοπολίτης, e. schWartz (εκδ.), Kyrillos von Skythopolis. Leipzig 1939. Κωνσταντίνος Ακροπολίτης, Λόγος εἰς τὸν ἅγιον Βάρβαρον, στο Α. Παπαδοπουλος-Κεραμευς (εκδ.), Ανάλεκτα ιεροσολυμιτικής σταχυολογίας, τόμ. I, 405-420. Brussels 1963. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, De Cerimoniis Aulae Byzantinae, τόμ. Ι-ΙΙ, I. ReisKe (εκδ.) [Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae]. Bonnae 18291830. Λέων ο Διάκονος, K. B. Häse (εκδ.), Leonis diaconi Caloënsis historiae libri decem [Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae]. Bonnae 1828. Μάξιμος ο Συμαίος, Οἱ ἀπὸ τῆς ἕκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου πατριάρχαι τῆς Ἱερουσαλὴμ ἄχρις ἔτους 1810ου, στο Α. Παπαδοπουλος-Κεραμευς (εκδ.), Ανάλεκτα ιεροσολυμιτικής σταχυολογίας, τόμ. ΙΙΙ, 1-86. Brussels 1963. Μαρτύριον τῶν ἁγίων ἐξήκοντα, Α. PaPadoPoulos-Kerameus (εκδ.), Μαρτύριον τῶν ἁγίων ἑξήκοντα νέων μαρτύρων τῶν ἐν τῇ ἁγίᾳ Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν πόλει ἐπὶ τῆς τυραννίδος τῶν Ἀράβων μαρτυρησάντων. Pravoslavnii Palestinski Sbornik 12, 1-7. 1892. Μένανδρος ὁ προτήκτωρ, C. R. BlocKley (εκδ.), The History of Menander the Ο ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ 187 Guardsman. Liverpool 1985. Νικηφόρος, Ἱστορία Σύντομος, C. mango (εκδ.), Short history, Nikephoros Patriarch of Constantinople, text, translation, and commentary. Washington, D.C. 1990. Βλ. επίσης, N. Tobias και A. R. santoro (μτφρ.), An Eyewitness to History: Patriarch Nikephoros of Constantinople [The Archbishop Iakovos Library of ecclesiastical and Historical sources, 15]. Brookline, mass. 1990. Προκόπιος, Ὑπὲρ τῶν Πολέμων, G. Wirth και J. Haury (εκδ.), Procopii Caesariensis opera omnia, τόμ. 1-2: De bellis. Leipzig 1962. Συνεχ. Θεοφ., I. BeKKer (εκδ.), Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata, Symeon Magistger, Georgius monachus [Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae], 3-486. Bonnae 1838. Σωζομενός, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, J. Bidez και G. Hansen (εκδ.), Sozomenus, Kirchengeschichte [Die griechischen christlichen schriftsteller 50]. Berlin 1960. Ὑπόμνημα καθ’ ἱστορίαν τῆς ἀθλήσεως τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Ἠλία τοῦ Νέου τοῦ ἀπὸ Ἡλιουπολιτῶν, ἐν Δαμασκῷ μαρτυρήσαντος, Α. Παπαδοπουλος-Κεραμευς (εκδ.), Συλλογή παλαιστινής και συριακής αγιολογίας, 42-59. Θεσσαλονίκη 2001. Φιλοστόργιος, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, F. WinKelmann και J. Bidez (εκδ.), Philostorgius. Kirchengeschichte [Die griechischen christlichen schriftsteller]. Berlin 1981. Χρονικὸν Μονεμβασίας, I. DuJcev (εκδ.), Cronaca di Monemvasia: introduzione, testo critico e note. Palermo 1976. Αραβικές al-cAyni, Αh. mad, comdat al-qāri’ fī sharh. s.ah.īh. al-Bokhāri. Βηρυτός α. χ. al-Bayhaqi, Ah. mad Ibn al-h.assan, m. cA. cat. Ā (εκδ.), sonnan al-Bayhaqi al-kobra. Μέκκα 1994. al-Bayhaqi, Ah. med Ibn al-h.assan, K. s. h.assan (εκδ.), macrifat as-sonnan wa alathār can al-imām Abī cAbd Allāh Mùhammad bin Idrīs ash-Shāfcī. Βηρυτός α.χ. Pseudo-Djāh. iz. , al-mah.āsin wa al-ad.ād.. Leiden 1898. al-h.anbali, Ibn Ah. mad, cA. al-arnĀ’ot και m. al-arnĀ’ot (εκδ.), shadharāt adhdhahab fī akhbār man dhahab. Δαμασκός 1986. al-Haythami, cAli Ibn Abi Bakr, madjmac az-zawā’id wa manbac al-fawā’id. Κάιρο 1986. al-Hindi, cAlā’ ad-Dīn bin h.ūsām ad-Dīn, cU. m. Ad-doMiyĀt. i (εκδ.), kinz al- 188 HesHām m. H. assan ommāl fī sonnan al-aqwāl wa al-afcāl. Βηρυτός 1998. Ibn ādam, Yahia, A. m. shĀrih. (εκδ.), al-kharādj. Κάιρο 1928. Ibn Hishām, as-sīrah an-nabawiyyah, T. . sacd (εκδ.). Βηρυτός 1990. Ibn al-Jawzi, al-muntaz.m fī tārīkh al-mulūk wa-l-umam. Βηρυτός 1939. Ibn Kathīr, al-bidayah wa an-nihayah. Βηρυτός α. χ. Ibn-mubārak, al-djihād l’ibn al-Mubārak. Βηρυτός 1988. Ibn sacd, kittāb a.t-.tabaqāt al-kabīr. Leiden 1904. al-Is. fahāni, kitāb al-aghāni. Βηρυτός 1970. al-Kūfi, Abi shība, h.. al-acz. ami (εκδ.), al-kitāb al-mos.annaf fī al-ah.ādīth wa al-athār. Ριάντ 1988. al-maqdisi, ah.san at-taqāsīm fi macrifat al-aqālīm. Leiden 1967. an-Nimri, Ibn cAbd al-Barr, m. al-calWi και m. al-BaKri (εκδ.), at-tamhīd limā fī al-maw.ti’ min al-macāni wa al-asānīd. Μαρόκο 1967. al-Qād. ī, cAbd al-Djabbār, K. cUthMĀn (εκδ.), tathbīt dalā’il an-nubuwwah. Βηρυτός 1966. al-Qort.obi, aqd.iat rasūl Allah. Δαμασκός 1976. s.ah.īh. al-Bokhāri, m. an-nĀs. ir (εκδ.). Βηρυτός 2001. s.ah.īh. Muslim, A. al-FariĀbi (εκδ.). Ριάντ 2006. ash-shirbīni, moghni al mohtādj ila macrifat macāni alfaz. al-minhādj. Κάιρο 1958. at. -T. abari, Ibn Djacfar muh. ammad, tahdhīb al-athār wa tafs.īl ath-thābit can rasūl Allāh min al-akhbār, m. m. shĀKir (εκδ.). Κάιρο α.χ. at. -T. abarāni, al-ah.ādīth a.t-.tuwāl, h.. as-salafi (εκδ.). Μουσούλη 1983. c Βοηθήματα al-cayeB-s.álih. (1998) al-masīh.iyyah al-carabiyyah wa ta.tawratoha wa nash’atha ila al qarn ar-rābic al-hīdjri. Βυρητός. abū sacdah, a. (2003) Bizant.a fī al-malāh. im al-carabiyyah: Qirā’ah fī sīrat al-amīrah dhāt al-Himmah, στο H. at. -T. ah. āwi (επιμ.), dirasāt fī tarīkh al-cus.ūr al-wus..ta, 313-343. Κάιρο. c al- adaWi (1958) ad-dawla al-islamiyyah wa imbra.toriat ar-rūm. Κάιρο. ahrWeiler, h. (1962) L’Asie mineure et les invasions arabes. Revue Historique 227, 1-32. ahrWeiler, h. (1998) Byzantine Concepts of the Foreigner: The Case of Nomads, στο H. Arhweiler και e. A. Laiou (επιμ.), Studies on International Diaspora of Byzantium, 1-16. Washington, D.C. c ali, n. m. (1984) Islam: A Christian Perspective. Washington, D.C. Ο ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ 189 amidon, r. Ph. (1997) Church History of Rufinus of Aquileia. New York. andrae, t. (1960) Mohammed: The Man and His Faith. New York. angelov, A. B. (2011) Conversion and Empire: Byzantine Missionaries, Foreign Rulers, and Christian Narratives (CA. 300-900). Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, University of michigan. angold, m. (1989) The Wedding of Digenes Akritas: Love and marriage in Byzantium in the eleventh and Twelfth Centuries. Στο Η Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο: τομές και συνέχειες στην ελληνιστική και ρωμαϊκή παράδοση, πρακτικά του Α΄ Διεθνούς Συμποσίου, 15 - 17 Σεπτεμβρίου 1988, 201-215. Αθήνα. arKoun, m. (1988) The Notion of Revelation: From Ahl al-Kitab to the societies of the Book. Die Welt des Islams 28 IV, 62-89. arzt, D. e. (1996) The Treatment of Religious Dissidents under Classical and Contemporary Islamic Law, στο J. van der Vyver και J. Witte Jr. (επιμ.), Religious Human Rights in Global Perspective: Religious Perspective, 387-454. Den Haag. BadaWi, H. (1990) Για την ταυτοπροσωπία του Μουκάουκας, του Κύρου και του Βιενιαμίν επισκόπου των Κοπτών. Βυζαντιακά 10, 201-209. Βλυςιδου, Β. (2001) Σχετικά με τα αίτια της εκθρόνισης του πατριάρχη Νικολάου Α’ Μυστικού (907). Σύμμεικτα 11, 23-36. BooJamra, J. (1991) Christianity in Greater syria After Islam. St. Vladimirs’ Theological Quarterly 35.2-3, 223-239. BosWorth, C. e. (μτφρ.) (1991) The History of al-Tabari, vol. 33. Storm and Stress along the Northern Frontiers of the ‘Abbasid Caliphate: The Caliphate of alMuctas.im A.D. 833-842/A.H., 218-227 [sUNY series in Near eastern studies]. Albany. BosWorth, C. e. (1992) The City of Tarsus and the Arab-Byzantine Frontiers in early cAbbasid Times. Oriens 33, 268-362. BroWn, P. (1971) The Rise and Function of the Holy man in Late Antiquity. Journal of Roman Studies 61, 80-101. Bulliet, R. W. (1990) Conversion stories in early Islam, στο m. Gervers και R. J. Bikhazi (επιμ.), Conversion and Continuity: Indigenous Christian Communities in Islamic Lands Eighth to Eighteenth Centuries [Papers in mediaeval studies 9], 123-133. Toronto. Bury, J. B. (1966) History of the Later Roman Empire: From Arcadius to Irene (395 A.D. to 800 A.D.), τόμ. Ι-ΙΙ. Amsterdam. Canart, P. (1962) Une nouvelle anthologie monastique: le vaticanus graecus 2592. 190 HesHām m. H. assan Le Muséon 75, 109-129. Charles, H. (1936) Le christianisme des arabes nomades sur le limes et dans le désert Syro-Mésopotamien aux alentours de l’Hégire. Paris. El-cheiKh, N. m. (1997) Describing the Other to Get at the self: Byzantine Women in Arabic sources (8th-11th Centuries). Journal of Economic and Social History of the Orient 40.2, 239-250. Crone, P. (1987) Meccan Trade and the Rise of Islam. Princeton. Delehaye, H. (1904) Passio sanctorum sexaginta martyrum. Analecta Bollandiana 23, 300-307. Δημητρακοπουλος, Φ. (1979) Άγιος Βάκχος ο Νέος. Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών 26, 331-363. Δημητρακοπουλος, Φ. (1998) «Σαρακηνός γαμβρός» παρατηρήσεις στον Βασίλειο Διγενή Ακρίτη. Ακτή 37, 3-16. DemomBynes, m. D. (1950) Muslim Institutions, μτφρ. από τα Γαλλικά: J. D. macGregor. London. Δετορακης, Θ. Ε. (1974) Ανέκδοτος Βίος Κοσμά του Μαϊουμά. Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 41, 259-296. Encyclopædia of Islam, C. e. Bosworth κ.ά. (επιμ.). Leiden 1960-2005. Encyclopedia of Religion (1987) «Apostasy», τόμ. Ι. New York. Field, C. (2004) Mystics and Saints of Islam. London. Fisher, G. (2011) Kingdoms or Dynasties? Arabs, History, and Identity before Islam. Journal of Late Antiquity 4.2, 245-267. FoWden, G. (1993) Empire to Commonwealth: Consequences of Monotheism in Late Antiquity. Princeton. Gil, m. (1984) Dhimmi Donations and Foundations for Jerusalem (638-1099). Journal of the Economic and Social History of the Orient 27.2, 156-174. Goitein, s. D. (1982) Jerusalem in the Arab period (638-1099). The Jerusalem Cathedra 2, 168-196. Griffith, s. H. (1995) muhammad and the monk Bah. īrā: Reflections on a syriac and Arabic Text from early Abbasid Times. Oriens Christianus 79, 146-174. Grillmeier, A. και hainthaler, T. (1995) Christ in Christian Tradition, τόμ. 2: From the Council of Chalcedon (451) to Gregory the Great (590-604), μέρος 4ο: The Church of Alexandria with Nubia and Athiopia After 451, μτφρ. P. Allen και J. Cawte. Louisville. Guillaume, A. (1955) The Life of Muhammad: A Translation of Ish.āq’s Sīrat Rasūl Allāh. London. haBle-selassie, s. (1972) Ancient and Medieval Ethiopian History to 1270. Addis Ο ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ 191 Ababa. hainthaler, Th. (2007) Christliche Araber vor dem Islam: Verbreitung und konfessionelle Zugehörigkeit. Louvain. haslucK, F. W. (1929) Christianity and Islam under the Sultans, τόμ. Ι-ΙΙ. Oxford. h.assan, H. m. (2004) Το Αμόριο στη βυζαντινή και αραβική ποίηση. Αδημοσίευτη διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Αθηνών. h.assan, H. m. (2007-2008) Ο χοίρος στην αραβική γραμματεία. Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών 39, 513-553. h.assan, h. m. (2012) Η εικόνα των Αράβων στη βυζαντινή γραμματεία του 7ου και 8ου αιώνα. Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών. hoyland, R. G. (1997) Seeing Islam as Other Saw It. A Survey and Evaluation of Christian, Jewish and Zoroastrian Writings on Early Islam. Princeton. hoyland, R. G. (2001) Arabia and Arabs: from the Bronze Age to the Coming of Islam. New York. IbrahiM, μ. (1982) social and economic Conditions in Pre-Islamic mecca. International Journal of Middle East Studies 14.3, 343-358. IldiKó, C. (2010) The Theological Other: Religious and Narrative Identity in 5th7th Century Byzantine miracle Collections, στο A. marinkovic και V. Trpimir (επιμ.), Identity and Alterity in the Making and Practice of Cults [Bibliotheca Hagiotheca], 59-72. Zagreb. JenKins, J. H. R. (1970) The emperor Alexander and the saracen Prisoners, στο J. H. R. Jenkins (επιμ.), Studies on Byzantine History of the 9th and 10th Centuries [Variorum Reprints XV]. London. Jonsson, J. D. (2005) The Clash of Ideologies. New York. Kaegi, e. W. (1989) Observations of Warefare between Byzantium and Umayyad syria, στο a. Bakhit και r. schick (επιμ.), The IVth International Conference on Bilad al Sham during the Umayyad Period, 49-70. Amman. Kazhdan, A. (1990) Byzantine Hagiography and sex in the Fifth to Twelfth Centuries. Dumbarton Oaks Papers 44, 131-143. Kenneth, C. (1992) The Arab Christian: A History in the Middle East. London. Khalidi, t. (2009) Images of Muhammad: Narratives of the Prophet in Islam Across the Centuries. New York. Khalil, m. H. και Bilici, m. (2007) Conversion out of Islam: A study of Conversion Narratives of Former muslims. Muslim World 97, 111-124. Khouri, O. (1983) Άραβες και Βυζαντινοί: Το πρόβλημα των αιχμαλώτων πολέμου. Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή. Θεσσαλονίκη. Κολια-Δερμιτζακη, Α. (1991) Ο Βυζαντινός «ιερός πόλεμος»: η έννοια και η 192 HesHām m. H. assan προβολή του θρησκευτικού πολέμου στο Βυζάντιο. Αθήνα. Krüeger, P. και mommsen, T. (εκδ.) (1928) Corpus iuris civilis: Institutiones, Digesta, Codex Justinianus, Novellae, τόμ. Ι-ΙΙΙ. Berlin. Lammens, h. (1908) Études sur le règne du calife Omaiyade mo‘awiya Ier. Mélanges de la Faculté orientale/Université Saint-Joseph 3.1, 145-312. LecKer, m. (1996) cAmr ibn h.azm al-Ans. ārī and Qur’ān 2, 256: “No Compulsion Is There in Religion”. Oriens 35, 57-64. Levtzion, n. (1990) Conversion to Islam in syria and Palestine and the survival of Christian Community, στο m. Gervers και J. R. Bikhazi (επιμ.), Conversion and Continuity: Indigenous Christian Communities in Islamic Land Eightth to Eighteenth Centuries, 289-311. Toronto. maKris, G. (1995) Zur epilepsie in Byzanz. Byzantinische Zeitscrift 88, 363-404. mango, C. (1973) La culture grecque et l’Occident au VIIIe siècle. Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’alto medioevo 20, 683-721. mango, C. και scott, R. (1997) The Chronicle of Theophanis Confessor: Byzantine and Near Eastern History AD 248-813. New York. mcauliffe, J. D. (1991) Quranic Christians: An Analysis of Classical and Modern Exegesis. Cambridge. mcgeer, e. (1995) Sowing the Dragon’s Teeth: Byzantine Warefare in the Tenth Century [Dumbarton Oaks studies XXXIII]. Washington, D.C. Μηλιώρη, Ε. Ν. (1962) Οι κρυπτοχριστιανοί. Αθήνα. morris, R. (1995) Monks and Laymen in Byzantium 843-1118. Cambridge. muhammad, T. m. (2010) The Conversion from Islam to Christianity as Viewed by the Author of Digenes Akrites. Collectanea Christiana Orientalia 7, 121-149. munitiz, J. (1998) Anastasios of sinai: speaking and Writing to the People of God, στο m. B. Cunningham και P. Allen (επιμ.), Preacher and Audience: Studies in Early Christian and Byzantine Homiletics, 227-246. Leiden. nau, F. (1902) Le texte grec des récits du moine Anastase sur les saints pères du sinai. Oriens Christianus 2, 58-89. Osman, gh. (2005) Pre-Islamic Arab Converts to Christianity in mecca and medina: An Investigation into the Arabic sources. Muslim World 95 I, 67-80. PaPaconstantinou, A. (2005) Confrontation, Interaction, and the Formation of the early Islamic Oikoumene. Revue des Études Byzantines 63, 167-181. Παπαχρυςανθου, Δ. (2004) Ο αθωνικός μοναχισμός: αρχές και οργάνωση. Αθήνα. Πατουρα, Σ. (1994) Οι αιχμάλωτοι ως παράγοντες επικοινωνίας και πληροφόρησης (4ος – 10ος αι.). Αθήνα. Πατουρα-Σπανου, Σ. (2008) Χριστιανισμός και παγκοσμιότητα στο πρώιμο Ο ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ 193 Βυζάντιο: από τη θεωρία στην πράξη. Αθήνα. Payne, s. R. κ.ά. (1879-1901) Thesaurus Syriacus. Oxford. Peeters, P. (1939) Le Passion de s. Pierre de Capitolias (13 janvier 715). Αnalecta Βolandiana 57, 299-333. Πεπονακης, Μ. (1997) Εξισλαμισμοί και επανεκχριστιανισμοί στην Κρήτη (16451899). Ρέθυμνο. QĀshĀ, s. (2005) Ah.wāl an-nas.ārā fī khilāfat banī Umayya. Βηρυτός. al-qod. ah, m. A. (1989) mocāmalāt ghayr al-muslimīn fī diār al-islām wa mocāmalāt al-moslimīn fī ghayr diār al-islām: dirāsah moqāranah. Στο mocāmalat ghayr al-moslimīn fī al-islām, 585-627. Αμμάν. Rignell, K. e. (1979) A Letter from Jacob of Edessa to John the Stylite of Litarab Concerning Ecclesiastical Canons. Ed. from Ms. Br. Mus. Add. 14,493 with Introduction, Translation and Commentary. Lund. Rydén, l. (1984) The Portrait of the Arab samonas in Byzantine Literature. GrecoArabica 3, 101-110. sachedina, a. a. (1988) Freedom of Conscience and Religion in the Qu’ran, στο D. Little, J. Kelsay και A. A. sachedina (επιμ.), Human Rights and the Conflict of the Cultures: Western and Islamic Perspectives on Religious Liberty, 53-90. Columbia. saeed, a. και h. . (2005) Freedom of Religion: Apostasy and Islam. Burlington, VT. sahas, d. (1991) Ritual of Conversion from Islam to the Byzantine Church. Greek Orthodox Theological Review 36.1, 57-69. saradi, h. (1994) Cursing in the Byzantine Notarial Acts: A Form of Warranty. Βυζαντινά 17, 441-533. scher, a. (1919) Histoire nestorienne (Chronique de Séert) [Patrologia Orientalis 13.4]. Paris. schicK, r. (1987) The Fate of Christians during the byzantine-Umayyad Transition, 600-750 A.D. Διδακτορική διατριβή, University of Chicago. shahid, i. (1984) Byzantium and the Arabs in the Fourth Century [Dumbarton Oaks Research Library and Collection]. Washington, D.C. shahid, i. (1989) Byzantium and the Arabs in the Fifth Century [Dumbarton Oaks Research Library and Collection]. Washington, D.C. shahid, i. (2002) Byzantium and the Arabs in the 6th Century [Dumbarton Oaks Research Library and Collection]. Washington, D.C. shBoul, a. m. h. (1981) Byzantium and the Arabs: The Image of the Byzantines as mirrored in Arabic Literature. Στο Proceedings of the First Australian Byzantine Studies Conference, 235-260. Canberra. 194 HesHām m. H. assan shedd, h. W. (1904) Islam and the Oriental Churches. Philadelphia. Στρατος, ν. α. (1969) Το Βυζάντιο στον Ζ΄ αιώνα, τόμ. Γ΄. Αθήνα. suleiman, m. (2004) Christian monks in Islamic Literature: A Preliminary Report on some Arabic Apophthegmata Patrum. Bulletin of the Royal Institute for Inter-Faith Studies 6.2, 81-98. sWanson, m. (2003) The Christian al-ma’mūn Tradition, στο D. Thomas (επιμ.), Christians at the Heart of Islamic Rule: Church Life and Scholarship in cAbbasid Iraq, 63-92. Leiden. Tougher, sh. (1997) The Reign of Leo VI (886-912): Politics and People. Leiden. ToynBee, a. (1973) Constantine Porphyrogenitus and his World. London. Trimingham, J. s. (1978) mawiyya: The First Christian Arab Queen. Theological Review of the Near East School of Theology 1.1, 3-10. Trimingham, J. s. (1979) Christianity among the Arabs in Pre-Islamic Times. London. Tritton, a. s. (1970) The Caliphs and their Non-Muslim Subjects: A Critical Study of the Covenant of ‘Umar. London. Τρώιανος, ςπ. (1997) Οι ποινές στο Βυζαντινό δίκαιο, στο Σπ. Τρωιάνος (επιμ.), Έγκλημα και Τιμωρία στο Βυζάντιο, 13-65. Αθήνα. Vasiliev, A. A. (1950), Byzance et les Arabes, τόμ. ΙΙ: La dynastie Macédonienne (867-959), edition français préparée par Gregoire H. και Canard m. [Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 2.2]. Brussels. VoulgaraKis, e. (1963) Nikon metanoeite und die Rechristianisierung der Kreter vom Islam. Zeitschrift für Missionswissenschaft und Religionwissenschaft 47, 192-269. Ward, s. (1990) A Fragment from an Unknown Work by al-T. abarī on the Tradition “expel the Jews and Christians from the Arabian Peninsula (and the lands of Islam)”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 53, 407-420. Wheatly, P. (2001) The Places where Men Pray Together: Cities in Islamic Lands, Seventh through the Tenth Centuries. Chicago - London. WilKen, r. l. (1992) The Land Called Holly: Palestine in Christian history and Thought. New Haven. Woods, d. (2003) The 60 martyrs of Gaza and the martyrdom of Bishop sophronius of Jerusalem. ARAM 15, 129-150. ZiĀd, n. (2001) al-masīh.iyyah wa al-carab. Qadmos l’il nashr wa at-tawzīc. Δαμασκός.