“Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Indie Vandenbrouck 0545198 Paper ingediend voor het behalen van de graad van bachelor in de Kunstwetenschappen en archeologie “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” VERGELIJKEND ONDERZOEK VAN VERMEENDE VROUWENGRAVEN MET ZWAARDEN ALS GRAFGIFTEN UIT DE 5E TOT DE 10E EEUW IN SCANDINAVIË MET BETREKKING TOT DE SEXINGPROBLEMATIEK. Promotor: Henrica Annaert Studiegebied Kunstwetenschappen en Archeologie SKAR Vrije Universiteit Brussel Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte Academiejaar 2020 - 2021 Vrije Universiteit Brussel 1 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Inhoudstabel I. VERKLARING VAN AUTHENTICITEIT ....................................................................................................... 4 II. INLEIDING ............................................................................................................................................. 5 A. ONDERZOEKSTHEMA ...................................................................................................................................... 5 1. Probleemstelling .................................................................................................................................. 5 a) Sexingproblematiek ........................................................................................................................................ 7 b) Andere definities ............................................................................................................................................. 7 c) 2. 3. B. STRUCTUUR PAPER, AFBAKENING EN PERSPECTIEF ................................................................................................ 9 C. III. STATUS QUAESTIONIS EN EVOLUTIE VAN HET GENDER EN SEXING-ONDERZOEK IN DE ARCHEOLOGIE .............................. 11 a) 1e tendens: Cultuurhistorische tendensen van de 19e .................................................................................. 12 b) 2e tendens: processuele archeologie............................................................................................................. 12 c) 3e tendens: Post processuele archeologie .................................................................................................... 13 SCANDINAVIË ..................................................................................................................................... 15 A. ALGEMEEN ................................................................................................................................................ 15 1. Benoeming ........................................................................................................................................ 15 2. Geografische situering en cartografie ............................................................................................... 17 HISTORISCH OVERZICHT ................................................................................................................................ 18 B. a) C. 1. Tijdlijn ............................................................................................................................................................ 21 SOCIALE STRATIFICATIE EN DE ROL VAN DE VROUW ............................................................................................. 21 Religie ................................................................................................................................................ 24 a) Vooroudercultus ........................................................................................................................................... 25 b) Christianisering.............................................................................................................................................. 26 2. IV. Sleutelwoorden ............................................................................................................................................... 7 Onderzoeksvragen ............................................................................................................................... 8 Onderzoeksmethodologie.................................................................................................................... 8 Funeraire praktijken .......................................................................................................................... 26 a) b) Begravingriten als geheugensteuntjes .......................................................................................................... 27 Grafgiften ...................................................................................................................................................... 27 c) Interpretaties ................................................................................................................................................ 28 GENDER, SEKSE EN IDENTITEIT ............................................................................................................ 30 A. GENDEREXPRESSIE EN QUEER-THEORIE IN HET VROEGMIDDELEEUWSE SCANDINAVIË ................................................. 30 B. V. SEXINGPROBLEMATIEK ................................................................................................................................. 33 a) Verkeerde toewijzingen ................................................................................................................................ 33 b) c) Paradigma onderzoekers .............................................................................................................................. 34 Foutenbereik ................................................................................................................................................. 34 HET ZWAARD ALS PARAMETER IN HET GENDER- EN SEKSE-ONDERZOEK ............................................. 35 A. B. VI. ZWAARDEN IN DE VROEGE MIDDELEEUWEN ..................................................................................................... 35 1. Zwaarden als grafgiften .................................................................................................................... 37 2. Wapen = identiteit krijger? ................................................................................................................ 38 WAT IS DE RELATIE TUSSEN ZWAARD EN VROUW? .............................................................................................. 39 CASUSSEN VAN VROUWENGRAVEN MET ZWAARDEN ......................................................................... 42 A. DE DRIE CASUSSEN ...................................................................................................................................... 43 1. Casus Birka Bj.581 ............................................................................................................................. 43 a) Eerste twijfels: 1975 ...................................................................................................................................... 45 b) c) Langverwachte bewijzen: onderzoek 2016 ................................................................................................... 45 Betekenis ....................................................................................................................................................... 46 d) Kritiek ............................................................................................................................................................ 47 Vrije Universiteit Brussel 2 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” 2. Casus Nordre Kjølen C22541 ............................................................................................................. 49 Casus Aunvollen T20248.................................................................................................................... 51 3. B. ONDERLINGE VERGELIJKING ........................................................................................................................... 52 a) b) Tabel ontdekking resten................................................................................................................................ 52 Tabel onderzoek ............................................................................................................................................ 53 c) Tabel grafgiften ............................................................................................................................................. 53 d) Conclusie ....................................................................................................................................................... 54 VII. DISCUSSIE: WAT LEREN DEZE CASUSSEN OVER DE GENDER- EN SEKSEPROBLEMATIEK? ...................... 55 A. PRO: ARGUMENTEN TEN VOORDELE VAN DE VROUWELIJKE KRIJGER EN VERANDERLIJKE GENDERROLLEN........................ 55 B. a) Belang van nieuwe onderzoekstechnieken ................................................................................................... 55 b) Slechte documentatie uit het verleden ......................................................................................................... 56 c) d) Sociale status................................................................................................................................................. 57 Bevestigingen uit de literatuur...................................................................................................................... 57 e) f) Bevestigingen uit de kunst ............................................................................................................................ 58 Queer ............................................................................................................................................................ 58 CONTRA: ARGUMENTEN TEGEN DE VROUWELIJKE KRIJGER EN VERANDERLIJKE GENDERROLLEN .................................... 59 a) Klassieke genderrollen .................................................................................................................................. 59 b) c) Moderne waarden ........................................................................................................................................ 59 Symbolisme achter de zwaarden .................................................................................................................. 59 d) Standvastige percepties onderzoekers ......................................................................................................... 60 e) Beperkt aantal casussen................................................................................................................................ 60 C. AFWEGING ................................................................................................................................................ 61 VIII. BESLUIT .............................................................................................................................................. 62 IX. TOEKOMSTIGE ONDERZOEKSFASE ...................................................................................................... 64 X. BIBLIOGRAFIE ..................................................................................................................................... 65 A. PUBLICATIES............................................................................................................................................... 65 B. XI. ELEKTRONISCHE PUBLICATIES ......................................................................................................................... 71 ILLUSTRATIELIJST ................................................................................................................................ 72 Vrije Universiteit Brussel 3 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” I. Verklaring van Authenticiteit De ondertekende verklaring van authenticiteit is een integrale component van het geschreven werk (Bachelorproef of Masterproef) dat wordt ingediend door de student. Met mijn handtekening verklaar ik dat: − ik de enige auteur ben van het ingesloten geschreven werk − ik dit werk in eigen woorden heb geschreven; − ik geen plagiaat heb gepleegd zoals gedefinieerd in artikel 118 van het Onderwijs- en Examenreglement van de VUB; waarbij de meest voorkomende vormen van plagiaat zijn (nietlimitatieve lijst): − − aard 1: tekst overnemen van andere auteurs, weliswaar met bronvermelding maar zonder gebruik van aanhalingstekens waar het om een letterlijke overname gaat; − aard 2: tekstfragmenten overnemen van andere auteurs, al dan niet letterlijk, zonder bronvermelding; − aard 3: verwijzen naar primair bronmateriaal waar de tekst en bronvermelding al dan niet letterlijk wordt overgenomen uit niet-vermelde secundaire bronnen; − aard 4: tekstfragmenten overnemen van andere auteurs, al dan niet met bronvermelding, met geringe en/of misleidende tekstaanpassingen. ik in de tekst en in de referentielijst volledig heb gerefereerd naar alle internetbronnen, gepubliceerde of ongepubliceerde teksten die ik heb gebruikt of waaruit ik heb geciteerd; − ik duidelijk alle tekst heb aangeduid die letterlijk is geciteerd; − ik alle methoden, data en procedures waarheidsgetrouw heb gedocumenteerd; − ik geen data heb gemanipuleerd; − ik alle personen en organisaties heb vermeld die dit werk hebben gefaciliteerd, dus alle ingediende werk ter evaluatie is mijn eigen werk dat zonder hulp werd uitgevoerd tenzij uitdrukkelijk anders vermeld; − dit werk noch een deel van dit werk werd ingediend aan een andere instelling, universiteit of programma; − − ik op de hoogte ben dat dit werk zal gescreend worden op plagiaat; ik alle origineel onderzoeksmateriaal onmiddellijk zal indienen op het Decanaat wanneer hierom wordt gevraagd; − ik op de hoogte ben dat het mijn verantwoordelijkheid is om na te gaan dat ik word opgeroepen voor een hoorzitting en tijdens de periode van hoorzittingen beschikbaar te zijn; − ik kennis genomen heb van artikel 118 van het Onderwijs- en Examenreglement van de VUB omtrent onregelmatigheden en dat ik op de hoogte ben van de disciplinaire sancties; − de afgedrukte kopie die ik indiende identiek is aan de digitale kopie die ik oplaadde op Turnitin. Student familienaam, voornaam: Vandenbrouck Indie Datum: 25 mei 2021 Handtekening: I.Vandenbrouck, op 25/05/2021 te Hoeilaart Vrije Universiteit Brussel 4 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” II. Inleiding A. Onderzoeksthema 1. Probleemstelling We hebben allemaal al gehoord van die enkele roemrijke vrouwelijke personages die, ondanks hun genderrollen, zich hebben kunnen opwerken tot een volwaardige krijger. Als we denken aan typische voorbeelden komen we al snel bij legendarisch bekende dames als Lagertha, Freydis Eiríksdóttir en Sigrid Tostaottir. Geschiedenis is geen fan van vrouwelijke figuren (RILEY, 1988; MEDIEVALISTS.NET, 2019). Dit concludeer ik aan de hand van de vele bewijzen waarbij vrouwelijke personages doorheen de geschiedenis worden vergeten of anders geïnterpreteerd. Denk hierbij maar aan de wereldberoemde casus van Birka Bj.581, waar vrouwelijke resten gevonden zijn in een rijk graf samen met een zwaard, twee paarden en meerdere wapens. In dit geval accepteren bepaalde onderzoekers de case niet als een volwaardig krijgersgraf omdat de overledene een vrouw blijkt te zijn (JESCH, 1991). Nochtans hebben verschillende onderzoeken aangetoond dat dit wel het geval kan zijn. (MCLAUGHIN, 1990; BLYTHE, 2001; LAURITSEN & HANSEN, 2003; SIMNISKYTĖ, 2007; MAGNUSSON, 2015; PINTAR, 2016; PRICE et al., 2017; HEDENSTIERNA-JONSON et al., 2017; WRAY, 2018; PRICE et al., 2019) Wat indien deze figuren destijds wel bestonden, maar verkeerd werden geïnterpreteerd vanuit bepaalde onderzoeksvisies in een vroegere tijdsgeest? Wat als deze gedachten zorgen voor een sexingproblematiek waardoor bepaalde figuren niet het correcte gender toegewezen kregen, waardoor we als onderzoekers het verkeerde verhaal lezen? Het doel van dit onderzoek is om enerzijds te verduidelijken wat de sexingproblematiek betekent in de archeologie met focus op het Scandinavië van de 5e tot 10e eeuw en wat de oorzaak is van deze problematiek. De bedoeling aan het einde van dit onderzoek is om een bijdrage te leveren aan het openstaande archeologisch genderdebat door te onderzoeken of de sexingproblematiek in stand wordt gehouden door het weigeren van een debat omtrent vrouwelijke krijgers. Anderzijds wordt er nagegaan of de sexingproblematiek ervoor heeft gezorgd dat meerdere personen de verkeerde sekse toegewezen kregen als gevolg van gendertoegewezen grafgiften. Deze vraag is belangrijk in de archeologie omdat er tot op heden onderzoek is gedaan naar genderrollen uit deze periode waarbij voorgaande percepties soms foutief bleken te zijn en skeletresten de verkeerde sekse toegewezen kregen. (cfr.infra: casus Birka Bj.581). Vrije Universiteit Brussel 5 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Het onderzoek naar de correctheid van zowel sekse als gender is in feite relevant voor het belang van het vrouwelijke geslacht in het algemeen. Dit is omdat er hedendaags nog steeds een gebrek is aan impact door voorgaande onderzoeken waar bij bepaalde casussen (cfr. infra). Bij deze casussen werd er bewezen dat hun genderrollen niet klopten met de oorspronkelijk gegeven sekse, die in een latere fase foutief bleek te zijn. Aangezien dit een impact kan hebben op zowel oudere als hedendaagse representaties van vrouwelijke krijgers, is dit onderzoek een interessante mijlpaal binnen de genderstudies, zeker wanneer zij in verband worden gebracht met archeologieonderzoeken in Scandinavische gebieden. Hierbij wens ik als onderzoeker aan te geven dat de resultaten van het onderzoek mijn eigen visies zijn die gevormd zijn op basis van wetenschappelijk gevonden resultaten en onderzoeken. Wat het resultaat ook van dit onderzoek zal zijn, we moeten ons er altijd van bewust blijven dat dergelijke percepties als het bewijzen van gender, krijgers of andere zaken steeds onze moderne opvattingen zijn en niet noodzakelijk die van mensen uit de Viking- of Noormannentijd. Deze paper wordt om deze redenen een vergelijkend onderzoek naar gevonden wapens bij vrouwelijke graven van Noormannen hun inhumaties en crematies in Scandinavië. Meer specifiek zal de focus liggen op de aanwezigheid van zwaarden in de graven en hun symbolische betekenis als grafgift. Verder zal binnen dit onderzoek gezocht worden naar de mogelijke verschillen tussen vrouwengraven met gevonden wapens en specifiek zwaarden, waarvan sommigen mogelijks toebehoren tot de rol van krijgers. De bijdrage van dit onderzoek draait om het aantonen van de sekseproblematiek, waarvoor reeds wetenschappelijke onderbouwing is, en aantonen dat deze een effect kan hebben op het archeologisch onderzoek (SIMNISKYTĖ, 2007, p.283; HÄRKE, 2011, p.9; LUCY, 2012, p.2; HÄRKE, 2014, p.13; WRAY, 2018, p.13; HLAD et al. 2021, p.32). Om tot de nodige conclusies te komen zal er gekeken worden naar verschillende casussen van vrouwengraven of graven waarvan het aangewezen gender bedenkelijk kan zijn of wordt uitgedaagd door onderzoekers. Omdat tot een coherente selectie van cases te komen, werden aan een aantal criteria opgesteld voor inclusie. De belangrijkste criteria zijn het vinden van een zwaard in het graf en dat er bewezen moet zijn dat de persoon in kwestie een vrouw is. De specifieke casussen die later in de paper worden besproken zijn de volgenden: Birka Bj.581(Zweden), Nordre Kjølen C22541 (Zweden) en Aunvollen T20248 (Noorwegen). Deze cases zijn het resultaat van het onderzoek naar dergelijke gevallen. Om dit te kunnen onderzoeken zal eerst een onderzoek nodig zijn naar de lokale en tijdsgebonden verschillen tussen gender (culturele uitdrukking) en sekse (biologische verschillen) in het vroegmiddeleeuwse Scandinavië. De vraag is namelijk of deze verschillen in gender en sekse al dan niet in het hedendaagse archeologische record duidelijk zijn en of er gevallen waren waarbij bijvoorbeeld sprake was van fluïditeit van gender waar er mogelijks lokale verschillen waren. Op de volgende pagina zullen er definities worden toegelicht van een paar belangrijke woorden doorheen de bachelorthesis als sexingproblematiek, gender en sekse. Dit is gedaan om zo duidelijk mogelijk aan te geven wat er exact bedoeld wordt met deze termen in dit onderzoek. Vrije Universiteit Brussel 6 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” a) Sexingproblematiek Sexingproblematiek: De sexingproblematiek is een probleem in de archeologie waarbij menselijke resten systematisch het verkeerde geslacht toewijzen tijdens het onderzoek. (SIMNISKYTĖ, 2007, p.283; HÄRKE, 2011, p.9; LUCY, 2012, p.2; HÄRKE, 2014, p.13; WRAY, 2018, p.13; HLAD et al. 2021, p.32) Deze verkeerde toewijzingen komen door verouderde sekse-methoden, de onervarenheid of soms zelf halsstarrigheid van onderzoekers (cfr. infra). Verder kan de slechte bewaringstoestand van skeletmateriaal een belemmering vormen voor het archeologisch onderzoek en de osteologie. (SIMNISKYTĖ, 2007, p.285; WRAY, 2018) Cfr infra: Zie voor meer informatie omtrent deze term bij deeltje “sexingproblematiek” onder het hoofdstuk Gender, sekse en identiteit. b) Andere definities Gender: “Dit zijn de sociaal-culturele aspecten die inherent verbonden zijn aan het feit of er sprake is van een man, vrouw of iets anders. Gender is de sociale constructie die reageert op sociaal waargenomen verschillen tussen lichamen en mensen, verschillen die gewoonlijk worden gecategoriseerd als variaties op mannelijk en vrouwelijk. Deze kan ook andere categorieën of subgroepen omvatten (LORENZEN 2018, p.11, SØRENSEN 2009, p.254). Genderrol: “Dat is het observeerbare en daadwerkelijke gedrag dat volgens de maatschappelijke normen verbonden is aan het mannelijke of het vrouwelijke.” Genderrollen zijn tijd- en cultuurgebonden en kunnen gezien worden als culturele artefacten (DOLSTRA, 2006, p. 13). Geslacht & sekse: De begrippen waarmee de biologische en fysiologische eigenschappen worden beschreven die de vrouw en man van elkaar onderscheiden. Of je een man of vrouw bent hangt af van de aanwezigheid van een penis of vagina. (WOORDEN.ORG, 2021) Noormannen Er wordt doorheen de paper gekozen voor de term Noormannen omdat dit een overkoepelende term is voor al de personen die leefden in het Scandinavische gebied. (TAALDRACHT, 2021) Vikingen: De term Viking zal ook gebruikt worden, maar hier wordt er enkel een specifieke groep van de Noormannen mee aangeduid die onder andere op handelsmissies vertrokken (cfr. infra) (HEDENSTIERNA-JONSON, 2006, p.11). c) Sleutelwoorden Birka – Gender - Genderrollen - Geslacht - Opgravingen – Scandinavië - Seksualiteit Sexingproblematiek - Vikingen – Vrouw - Vrouwelijke krijgers – Wapens – Zwaarden Vrije Universiteit Brussel 7 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” 2. Onderzoeksvragen Wat is de sexingproblematiek in de archeologie, wat de oorzaak is van deze problematiek en wat heeft het te maken met vrouwelijk krijgers? Deze zijn de algemene vragen van dit onderzoek, maar er zijn nog een aantal andere vragen waarop een antwoord zal gezocht worden. Wanneer het thema gender ter sprake komt, rijzen er meteen onderzoeksvragen naar boven als: hoe werd gender en sekse in de 5e tot 10e eeuw gepercipieerd? Wat hebben gender en genderrollen te maken met de sexingproblematiek? En wat heeft seksualiteit te maken met vrouwelijke krijgers? De verschillende bestudeerde categorieën als gender en sekse moeten in twijfel getrokken worden, omdat dit thesisonderzoek op zoek gaat naar een bewijs voor het bestaan van ‘legendarische vrouwen’ waarvan de genderrollen tegen de aangenomen genderpatronen ingaan van voorgaande onderzoekers (MØRCK, 1901, p.73; BLYTHE, 2001, p.246, PRICE et al., 2017, p.189). Een van de mogelijke problematieken die het onderzoek hebben bemoeilijkt, is het feit dat verschillende belangrijke en interessante artikels en bronnen in een voor mij niet begrijpelijke taal geschreven zijn. Denk hierbij maar aan in het Noors of Deens geschreven onderzoeksrapporten. Dit was een struikelblok doorheen deze studie, zeker wanneer er werd gebruik gemaakt van oude opgravingsverslagen. Deze verslagen waren meestal ook bronnen waarvan de noch in getypte nog in digitale versie beschikbaar waren. Dit wil zeggen dat deze bronnen niet zomaar vertaald konden worden via online platformen als Deepl en Google Translate. Dit probleem kon voor verschillende bronnen gecounterd worden aan de hand van slimme AI-technologie dat de scans kon omzetten naar tekst, waarna deze te vertalen waren via Deepl. In een vervolgonderzoek kan er eventueel een tolk ingeschakeld worden om dit probleem aan te pakken. 3. Onderzoeksmethodologie Gezien de huidige situatie waarbij een beperking geldt op de bewegingsvrijheid ter preventie van verspreiding van het coronavirus werd gekozen voor literatuuronderzoek in plaats van veldonderzoek. Dit meta onderzoek is ontstaan na het intensief verzamelen en bestuderen van verschillende literaire bronnen waarbij er een zoektocht is gedaan naar foutieve analyses uitgevoerd door voorgaande onderzoekers en archeologen om tot een preciezere uitspraak te komen over de sexingproblematiek en vrouwelijke krijgers. Onderzoeksveld De verschillende onderwerpen als gender, identiteit en materiële cultuur in verschillende gebieden en eeuwen in Scandinavië, maken het onderzoeksveld redelijk breed. De casussen zijn immers pas vergelijkbaar wanneer het onderzoek niet te veel afgebakend wordt. Er is gekozen geweest voor Scandinavië omdat dit gebied me als onderzoeker enorm aantrekt mede omdat de bronnen aantonen dat de status van de vrouw redelijk gelijk was aan die van de man, heel erg anders dan wat er bekend is van de rest van vroegmiddeleeuws Europa. Ook Vrije Universiteit Brussel 8 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” heb ik sinds de ontdekking van Birka Bj.581 een enorme aantrekkingskracht gevoeld naar het onderzoek omtrent genderrollen en krijgers in het vroegmiddeleeuwse Scandinavië. Verder is er gekozen om gebruik te maken van één onderscheidende maatstaf om de scope van het onderzoek duidelijk te houden: de aanwezigheid van een zwaard als grafgift in het graf en wat de rol van dat zwaard zou zijn tegenover de overleden vrouw. Dit criterium zorgt ervoor dat het onderzoeksveld niet te breed wordt. Messen, dolken, bijlen en andere wapens zullen dus niet als discriminerende aspecten beschouwd worden bij de inclusie van de casussen. Het onderzoek betekende tevens een zoektocht naar andere casussen via het raadplegen van bronnen en het navragen bij instanties als het Museum voor Culturele geschiedenis van Oslo. Er is ook zeer vruchtbaar contact geweest met onderzoekers en archeologen uit de regio’s als Leszec Gardela (Nationaal Museum Denemarken), Marianne Moen (Universiteit Oslo) en Ingunn Marit Røstad (Universeit Oslo). B. Structuur paper, afbakening en perspectief Voorgaande werd de probleemstelling, de onderzoeksvragen en de status quaestionis van dit onderzoek besproken. In de eerste alinea’s van deze inleiding werd gekeken naar wat er centraal staat in dit onderzoek en welke bijdrage deze paper hoopt te leveren aan het domein van de archeologie. In deze alinea wordt de structuur van de paper ingeleid om een duidelijk beeld te scheppen aleer verder wordt gelezen. Daarna zal er de status quaestionis worden besproken met het doel een beeld te scheppen van waar het huidige onderzoek rond genderdebat zich bevindt. Om dit goed te kunnen kaderen zal er even ingegaan worden in de evolutie van het gender en het onderzoek naar sekse in de archeologie. Wanneer deze punten besproken zijn moet ik als onderzoeker mijn eigen perspectief bekijken om aan te geven of ik niet dezelfde fouten gemaakt heb als de voorgaande onderzoekers. Daarna komen we bij het derde hoofdstuk: Scandinavië. Dit hoofdstuk bakent het onderzoeksgebied af zowel ruimtelijk als chronologisch. Het schetst ook de contextuele achtergrond van dit onderzoek zowel op historisch, sociaal en geestelijk vlak. Wat dit laatste betreft, zal ook worden ingegaan op de religieuze context en de begrafenisritus, waarbij het belang van grafgiften aangehaald zal worden. Dit inleidend stuk is vooral bedoeld om het onderzoek correct te kunnen contextualiseren, de afbakening te kaderen en correct te interpreteren. Er zal hier onder andere ook gekeken worden naar wat een zwaard te maken heeft met de identiteit van een krijger en/of vrouw. In deze bachelorthesis wordt de voorkeur gegeven om gebruik te maken van de term ‘Noormannen’, omdat de term ‘Viking’ uit de scope van dit onderzoek valt. In de conclusie van dit hoofdstuk zal worden aangetoond dat de interpretatie van grafgiften niet altijd correct is, wat van belang is om de sexingproblematiek te begrijpen. Vrije Universiteit Brussel 9 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Nadat het belang van de Scandinavische wereld en zijn grafritus duidelijk geworden is, wordt er uitleg gegeven over “sekse, gender en identiteit’, dit gebeurt in het vierde hoofdstuk. Hierin komen genderrollen en genderexpressie bij de Noormannen aan bod en hoe deze besproken kunnen worden in functie van het onderzoek naar de sexingproblematiek. In deze studie gaan we ervan uit dat de uitingen van het geslacht of het gender het sociaal/culturele aspect zijn van het biologische, namelijk de sekse of het geslacht. Deze twee moeten als onafhankelijke variabelen worden geanalyseerd omdat ze absoluut niet hetzelfde betekenen en ook niet als dergelijke worden beschouwd. Hierbij komen genderrollen in beeld en hoe deze te bespreken zijn in functie van het onderzoek naar de sexingproblematiek. Zeer specifiek wordt aandacht besteed aan de verschillende invullingen die het woord ‘krijger’ kunnen krijgen. Dit is van groot belang om het onderzoek te kaderen, de sexingproblematiek te verduidelijken en de invulling van het paradigma van de onderzoekers te staven. Het thema van het vijfde hoofdstuk handelt over het belang van een zwaard als grafgift in een vroegmiddeleeuws graf. Het is ook het belangrijkste selectiecriterium om dit onderzoek uit te voeren. Indien er zou gekeken worden naar andere wapens als bijlen en messen zou de reikwijdte van het onderzoek te breed worden. Het zwaard en heel de symboliek errond zal gebruikt worden om duidelijk te maken wat de sexingproblematiek te maken heeft met het Scandinavië van de 5e tot 10e eeuw. Dit hoofdstuk zal meteen ook duidelijkheid scheppen bij de drie casussen die in het zesde hoofdstuk besproken zullen worden. In dat hoofdstuk zal er een vergelijkende studie worden opgemaakt worden aan de hand van drie casussen waarvan de bestaande genderrollen in contrast staan met de mogelijke betekenissen van de gevonden zwaarden als grafgiften. Zo hebben we het voorbeeld van Birka Bj.581 (Zweden), Nordre Kjølen C22541 (Zweden) en Aunvollen T20248 (Noorwegen). Als laatste deeltje van dat hoofdstuk worden de casussen met elkaar vergeleken aan de hand van een tabel. Omdat er zowel tegen- als voorargumenten doorheen de paper worden genoteerd, worden deze in het volgende hoofdstuk ‘Pro en contra’ even tegen elkaar uitgewogen. Enkel op deze manier kan een zo wetenschappelijk en objectief mogelijke vergelijking worden opgemaakt waarna er een antwoord op de onderzoeksvragen zal geformuleerd worden. Ten slotte komen we bij het belangrijkste punt van dit onderzoek: het besluit. Hier wordt er benadrukt waarom de sexingproblematiek een groot probleem is in de archeologie en hoe dit het debat rond vrouwelijke krijgers in stand houdt. We sluiten de paper af met een paar ideetjes voor een volgende onderzoeksfase, de bibliografie en de figurenlijst. Focus en afbakening De focus en afbakening van mijn onderzoek ligt in het Vroegmiddeleeuwse Scandinavië van de 5e tot 10e eeuw na christus. Hedendaags zou dit gebied gezien worden als Noorwegen, Denemarken en Zweden. Finland werd technisch ook meegerekend tot de plek waar de Vikingen verbleven, maar dit wordt niet meegerekend onder deze benoeming van Scandinavië omdat dit pas in een latere fase deel uitmaakte van Scandinavië. Vrije Universiteit Brussel 10 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” C. Status quaestionis en evolutie van het gender en sexingonderzoek in de archeologie Het onderzoek omtrent gender in de Scandinavische wereld wordt vandaag de dag vaak geleid door prominente onderzoekers als Guy Halsall, Neill Price, Sean Martin Wray en Ben Raffield. Deze onderzoekers hebben aandacht geschonken aan het Scandinavische genderdebat en daarmee ook de sexingproblematiek. (SIMNISKYTĖ, 2007, p.283; HÄRKE, 2011, p.9; LUCY, 2012, p.2; HÄRKE, 2014, p.13; WRAY, 2018, p.13; HLAD et al. 2021, p.32) Als er wordt gekeken naar onderzoek in verband met vrouwelijke krijgers of schildmaagden, zijn er onderzoekers op te sommen die ofwel tegen ofwel voor dit idee zijn. Er zijn verschillende auteurs als Charlotte Jonson Hedenstierna (2017), Leszec Gardela (2013), Judith Jesch (1990), Andrea Pintar (2016) en Neil Price (2008) die de zoektocht naar veranderlijke genderrollen en hun rolmodellen in de Scandinavische wereld hebben verder gezet. Zo hebben sommigen onder hen onderzoek verricht naar de mogelijkheid van andere gendermodellen dan dat er in de archeologische wereld geaccepteerd worden. (SIMNISKYTĖ, 2007, p.289; HÄRKE, 2011, p.9; GILCHRIST, 1999; PINTAR, 2016, p.6; PRICE et al. 2017, p.191; WRAY, 2018, p.14) Deze onderzoekers en hun onderzoeksresultaten worden doorheen deze paper aangehaald en besproken. De verschillende ideeën omtrent sekse, gendermodellen en het debat rond vrouwelijke krijgers zullen worden gekaderd omdat deze voor het verdere verloop van het onderzoek van belang zijn om de verschillen eromheen te begrijpen. Het is vandaag de dag dankzij de continue evoluerende wetenschappelijke kennis meer waarschijnlijk om een vrouwengraf te vinden en deze aan een correct sekse toe te wijzen dan pakweg dertig jaar geleden. (PRICE et al., 2017, p.) Dit komt mede door de verbeterde onderzoekstechnieken (cfr. infra) en het inherent betrekken van natuurwetenschappelijke onderzoeksmethoden (zoals fysisch antropologisch onderzoek) in de archeologie. Er is al enorm veel veranderd tijdens de afgelopen periode in de archeologie. In de laatste 15 jaar hier heel wat aandacht aan besteed (HÄRKE, 2011, p.9), waardoor deze bachelorthesis gebaseerd is op voorgaande onderzoeken die wetenschappelijk onderbouwd zijn. Zo is er hedendaags een project opgestart om gender in het Scandinavië van vroeger beter te begrijpen. Dit project, genaamd Gendering The Nordic Past1 wordt ondersteund door vele voorname onderzoekers als Marianne Moen en Charlotte Hedenstierna-Jonson Dit project geeft samen met andere onderzoeken aan dat het debat rond gender en sekse die hedendaags wordt gevoerd wordt verder zal worden gebracht. Hierdoor kan men nu al aannemen dat het beeld dat men nu heeft van dit onderzoeksdomein in de nabije toekomst zal veranderen. Hieronder wordt hierop verdergegaan in de evolutie van de genderarcheologie (cfr. infra) met de bedoeling om de belangrijkste evoluties te kaderen die invloed hebben gehad op het debat rond skeletresten te seksen en verschillende genderrollen die centraal staan in deze paper. 1 Meer informatie op de volgende link: https://www.uio.no/english/research/strategic-researchareas/nordic/research/research-groups/gendering-the-nordic-past/index.html. Online geraadpleegd op 12 mei. Vrije Universiteit Brussel 11 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Evolutie van de genderarcheologie Doorheen de tijd is er in de archeologie veel veranderd. De verschillende onderzoekstechnieken en geïntegreerde natuurwetenschappelijke analyses blijven evolueren en er is bovendien sprake van een groter bewustzijn bij de onderzoekers (MCLAUGHIN, 1990, p.193). Voor de genderarcheologie is er zelf sprake van een ware revolutie, vooral sinds de afgelopen 50 jaar. (GILCHRIST, 1999) Hieronder worden de grootse evoluties in de geschiedenis van de genderarcheologie even besproken om hier de plaats van de sexingproblematiek in te kunnen duiden. a) 1e tendens: Cultuurhistorische tendensen van de 19e Bij de cultuurhistorische tendensen van de negentiende eeuw werd het verleden niet gepresenteerd als een wetenschappelijke weerspiegeling van het gevonden archeologische materiaal, maar wel als een afschrift van de Victoriaanse idealen (PINTAR, 2016, p.18). De onderzoekers uit die tijd hadden nog niet het wetenschappelijke inzicht dat zich later zou ontwikkelen in de archeologie. De nationalistische gevoelens speelden toen ook een grote rol vermits juist in deze periode de verschillende naties werden opgericht. Archeologische vondsten moesten de identiteit van deze naties bevestigen (BAHN & RENFREW, 2016, p.32). Zelf na jarenlang onderzoek naar bewijsmateriaal vanuit verschillende invalshoeken bij Noormannen, was het moderne paradigma nog steeds een afspiegeling van de bekende historische en destijds moderne genderidealen van de negentiende eeuw. Hierbij stond de man centraal in beeld en werd het belang van de vrouw enkel in huishoudelijke sfeer geopperd (GILCHRIST, 1999; BAHN & RENFREW, 2016, p.38). Het was in deze periode, specifiek in 1889 dat de casus van Birka Bj.581 opgegraven werd. Destijds werd de mannelijke identiteit vrijwel automatisch toegewezen aan graven met zwaarden en wapens. (GILCHRIST, 1999) Dit was zo omdat het verondersteld werd dat oorlogsvoering een exclusief mannelijke bezigheid was. Deze interpretatie zou ook van toepassing zijn indien er geen botresten gevonden zouden zijn. (PRICE et al., 2017, p.89) b) 2e tendens: processuele archeologie In een volgende fase kwam de processuele archeologie (of New Archeology) tot ontwikkeling. Deze archeologische stroming ontstond in de jaren 1960. Men probeerde meer wetenschappelijk te werk te gaan dan tijdens de voorgaande stromingen waardoor de archeologie meer werd gezien als een exacte wetenschap. Hierdoor trachtten de onderzoekers niet enkel zaken te beschrijven, maar ook te verklaren. Er werd hierbij gekeken naar de invloed van de natuurlijke omgeving waardoor er een samenwerking was met de natuurwetenschappen. (BAHN & RENFREW, 2016, p.41) Omdat men de menselijke aanpassing en zijn wisselwerking tussen zijn omgeving bestudeerde, werd ook de antropologie betrokken. Dit heeft ervoor gezorgd dat er in de Scandinavische archeologisch records meer gekeken werd naar grafgiften en dieper gezocht werd naar wat de betekenissen van deze konden zijn. Vrije Universiteit Brussel 12 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” c) 3e tendens: Post processuele archeologie Bij de post processuele of interpretatieve archeologie (vanaf de jaren 1970- 2000) probeerde men de cultuur te bekijken als een systeem met subsystemen (sociaal, economisch, religieus, psychisch, …). (GILCHRIST, 1999, p.19) Deze parameters behoren tot een systeem (de cultuur) waarbij de parameters procesmatig op elkaar inspelen. Er werd gezocht naar de invloed van de natuurlijke omgeving op sociaal en economisch vlak. Hiervoor bestudeerde men verschillende factoren in een ecologisch systeem alvorens men naar de menselijke samenleving keek. Een belangrijk gevolg van deze stroming was dat men alles in modellen onderbracht waarbij de systemen streefden naar evenwicht dat te veralgemenen was en waarmee alle culturen te interpreteren waren. (BAHN & RENFREW, 2016, p.45) En juist om die reden werd het algemeen aangenomen dat de culturele artefacten uit vroegmiddeleeuwse graven een juiste weergave waren van het biologische geslacht van de overledene. (EFFROS, 2000; HÄRKE, 2011, p.9). Dit is was zeker van toepassing in het Scandinavische gebied. Het streven naar een veralgemening van de post processuele archeologie bracht het archeologische debat en de opkomst van de feministische stromingen aan het einde van de jaren 1970 met zich mee. Omdat deze stromingen een impact hebben gehad op het debat waar dit onderzoek deel van uitmaakt, zullen deze hier even worden toegelicht. Genderarcheologe Roberta Gilchrist (2007) heeft zich gespecialiseerd in genderarcheologie en zijn geschiedenis en heeft de verschillende feministische evoluties onderverdeeld in drie onderstromingen; Feministische stromingen De eerste feministische stroming was deze van het feministische empirisme, waarbij er een sterke focus werd gelegd op het uitroepen van de foute principes van de androcentristische archeologie met zijn patriarchale vooroordelen (HEDENSTIERNA-JONSON et al., 2017, p.858). De archeologen die specifiek keken naar gender concentreerden zich hierdoor op de interpretaties van ongegronde stereotypen die het leven van de vrouw zouden hebben bepaald. Ook onderzocht men of deze stereotypen de vrouwelijke bijdragen aan de geschiedenis onzichtbaar maakte. (HEDENSTIERNA-JONSON et al., 2017, p.858; MOEN, 2011) Hierbij werd seks gezien als een vaste categorie in de archeologie, in plaats van een onderdeel van andere categorieën, dat afhankelijk was van culturele en sociale contexten (PINTAR, 2016, p.4). Er is sindsdien een heuse opstand gekomen in de archeologische wereld. De tweede stroming was die van de feministische standpuntstroming waarbij getracht werd wetenschappelijke kennis getracht werd te reconstrueren vanuit de perspectieven van het leven van de vrouw. Bij deze stroming werd gender als het sociale aspect van sekse een populair concept in feministisch onderzoek. Het werd gebruikt als middel om biologisch determinisme te vermijden. (DAVIES 2013) Vrije Universiteit Brussel 13 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Als laatste was er het feministisch postmodernisme. Deze verzette zich tegen het essentialisme en was op zoek naar pluraliteit van kennis. (GILCHRIST, 1999) Bij deze stroming werd er geconcludeerd dat het genereren van feministische inzichten, zich niet beperkte tot vrouwen, maar ook tot de queer- en trans-theorie. (SIMNISKYTĖ, 2007, p.289; HÄRKE, 2011, p. 9; GILCHRIST, 1999; PINTAR, 2016, p.6; PRICE et al. 2017, p.191; WRAY, 2018, p.14) Deze stroming is voor dit onderzoek van belang omdat de trans- en queer-theorie van toepassing zijn op de sexingproblematiek en zijn casussen (cfr. infra). Reactie op de feministische stromingen Sinds er sprake is van feministische- of genderarcheologie, is er altijd wel een vorm van terugslag geweest (RILEY, 1988; GILCHRIST, 1999). De aanhangers van de standpunten van deze stromingen werden uitgedaagd om hun eigen politieke opvattingen te verdedigen, waarbij zij op hun beurt werden beschuldigd van vooringenomenheid. Er werd zelf verondersteld dat deze feministische onderzoekers het onvermogen zouden hebben om objectief te zijn en hierdoor niet-bruikbare analyses zouden maken. (MOEN, 2019, p.18) Waarom is archeologie zo gender gerelateerd? Roberta Gilchrist heeft intensief onderzoek gedaan naar de gendergerelateerdheid van de archeologie. Hierin heeft ze opgemerkt dat de wetenschap van de archeologie voornamelijk bestond uit androcentristische percepties waar de vrouw onderhevig bleef aan de man. Zo bestond er de mogelijkheid dat verzamelde verslagen op een verkeerde manier werden geanalyseerd, omdat men zich niet bewust was van het gaande androcentristische paradigma. (GILCHRIST, 1999) Perspectief Perspectief is zeker van belang bij een paper over zowel gender, seksualiteit als tijdsgeest. Hiervoor moet ik als onderzoeker mijn eigen perspectief bekijken en onderzoeken of ik zo wetenschappelijk en objectief mogelijk kan blijven doorheen het onderzoek om niet dezelfde fouten te maken als de voorgaande onderzoekers. Hierbij wil ik benadrukken dat ik het besef heb een vrouwelijke studente te zijn die leeft in de 21e eeuw en een bepaalde feministische blik heb op gender, sekse en dergelijk structureel opgelegd gedachtengoed. Elke tijd heeft zijn eigen blik en tijdsgeest en kan daardoor zaken anders interpreteren dan zou moeten. In dat opzicht zijn wetenschappelijke onderzoeken en genetica broodnodig voor onbetwistbare duidelijkheden. Vrije Universiteit Brussel 14 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” III. Scandinavië A. Algemeen 1. Benoeming Na de inleiding op het onderzoek zal er verdergegaan worden met de omkadering van het onderwerp. Dit zal gedaan worden aan de hand van een woordje uitleg over het Scandinavische wereld en de situering van de begravingsritus en gender daarin. Tijdens dit onderzoek wordt er zowel naar Noormannen als Vikingen gerefereerd. Ondanks dat deze termen op elkaar lijken, dragen ze niet dezelfde betekenis. De term Viking wordt vaak met de term Noormannen verwisseld, omdat deze eerste term toch het vaakste voorkomt in bronnen en media. Het wordt vaak gezien als een etiket waarmee de hele Noorse religie of cultuur wordt aangeduid. Toch moet er een duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen de twee termen. Noormannen waren gemengde bevolkingsgroepen of stammen met eenzelfde etniciteit die in het Noorden van Europa leefden in gebieden als het huidige Denemarken, Zweden en Noorwegen (HOFSTRA, 2003; KUNST-EN-CULTUUR.INFONU.NL, 2020). Deze Noormannen waren niet gebonden aan hun land of overheersende koning. Het waren eerder boeren die verbonden waren met elkaar in een complex netwerk van pan-Europese handel. (HEDENSTIERNA-JONSON, 2006, p.11) De term Viking slaat meer op de varende en rovende Noormannen die een luide expansiedrift kenden vanaf de 8e eeuw. Deze term kwam al voor in de zevende eeuw na Christus in een gedicht door de schrijver Wídsíð (‘wijd-reis’) (VAN RENSWOUDE, 2016). Hier kwam de term Wícingum in voor. Het is een woord dat staat in de derde naamval van het meervoud wícingas. (HOFSTRA, 2003, p.2; VAN RENSWOUDE, 2016) Men is onzeker of hier een stam mee wordt bedoeld of dat het woord zeelui betekende. Wel is geweten dat een soortgelijk woord in het Oud-Engels werd gebruikt door de Angelsaksen wanneer de Noormannen hun gebieden begonnen in te vallen. Hierdoor kwam de term wícing in gebruik. Het verwees naar de zeerovers die hun land betraden met doel tot het plunderen van goederen. Dit stond wel in contrast met de gemiddelde neergestreken Scandinaviër (Noorman in deze paper), die doorgaans niet met deze term werd aangeduid. Met de term wícing werd dus eerder een beroep of bezigheid bedoeld dan een nationaliteit of identiteit. (VAN RENSWOUDE, 2016) Personen in Brittania die de Oud-Engelse taal spraken, gebruikte ook het woord æscman (someone who sails in an ash-wood boat/ iemand die in een essenhouten boot vaart) (VAN RENSWOUDE, 2016). Andere woorden voor deze personen kwamen ook voor en zijn redelijk transparant over hun fundamentele betekenis. Dit wil zeggen dat ze duidelijk de ‘anderen besproken die van over de Noorse zee kwamen’ Andere talen als het Oudhoogduits beschreven specifiek de Vikingen als heidineman 'heidenen' of noordman 'mensen uit het noorden' (HOFSTRA, 2003, p.2). Vrije Universiteit Brussel 15 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Kort samengevat staat de term Noorman voor de gehele Scandinavische bevolkingsgroep. De term Viking betreft dan weer een kleinere groep binnen deze bevolkingsgroep die bekend stond vanwege hun zeevarende capaciteiten waarmee ze onder andere op expansietocht gingen doorheen Europa. Indien specifiek de Vikingen besproken zouden worden in deze paper, zou de reikwijdte van het onderzoek te breed worden omdat we de andere gebieden mee zouden moeten betrekken in het onderzoek om hier een duidelijk beeld van te krijgen. Hiernaast wordt er geen verschil verwacht tussen de Vikingen en de Noormannen in verband met sekse, gender of krijgers. Om alles overzichtelijk te houden gaat er doorheen het onderzoek gerefereerd worden met de term Noormannen. Hieronder staat er een kaart afgebeeld waar de expansie van de Noormannen en later de Vikingen doorheen Europa en andere gebieden worden aangeduid (figuur 1). “Noormannen waren gemengde bevolkingsgroepen of stammen met eenzelfde etniciteit die in het Noorden van Europa leefden in gebieden als het huidige Denemarken, Zweden en Noorwegen.” (HOFSTRA, 2003) Vrije Universiteit Brussel 16 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” 2. Geografische situering en cartografie Figuur 1: Kaart van de Vikingexpansie 790-1066 Vrije Universiteit Brussel 17 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” B. Historisch overzicht Er zal gestart worden met het opstellen van een historisch overzicht waarin er kort verduidelijkt zal worden wat er van belang was en wat er gaande was in de periodes die er zullen besproken worden. Deze onderzoeksperiodes beginnen in de vijfde eeuw en gaan door tot het einde van de tiende eeuw. Tijdens de vijfde eeuw was de overgang gaande van de oude ijzertijd (500 v.Chr.- 400 n.Chr.) naar de jonge ijzertijd (400 – 1050). Een andere bron geeft aan dat deze periode van 400 tot 800 na Christus moet gezien worden als de germaanse ijzertijd. (MAENHOUT, 2009, p.2) In deze periode is er sprake van een grote onrust doorheen heel Europa als gevolg van de val van het Romeinse Rijk, waarna er sprake was van grote volksverhuizingen, met name naar de omgeving van Scandinavië (MAENHOUT, 2009, KUNST-EN-CULTUUR.INFONU.NL, 2020). Hierdoor begon er zich een nieuwe politieke structuur te vormen in Scandinavië. Rond deze tijd ontstonden er koninkrijke genealogieën die op hun eigen manieren een organisatorische rol trachtten te spelen bij de oprichting van de nieuwe koninkrijken en krijgersmaatschappijen die gebaseerd waren op allianties en militaire macht. (HEDEAGER, 2008) Deze krijgersmaatschappijen draaiden rond dynamische en veranderlijke politieke situaties waardoor er een nood kwam aan voldoende landbouwmiddelen. Verschillende factoren, zoals de reorganisatie van het bouwland en het gebruik van hulpbronnen evenals kwaliteitsvol metaalwerk, speelden in op deze noden (KUNST-EN-CULTUUR.INFONU.NL, 2020). De bevolking groeide en ontwikkelde zich tot een ervaren handelsvolk, met een groot scala aan geïmporteerde goederen. De elite was enorm betrokken bij de handel, omdat zij middelen van buitenaf naar hun samenleving brachten, waarna ze getransformeerd werden door gespecialiseerde stielmannen in verschillende eindproducten (HEDEAGER, 2008). Vanaf de vijfde eeuw begon de migratieperiode in Scandinavië. Deze duurde ongeveer van 400 tot 575 (MAENHOUT, 2009; WELCH, 2011, p.5). Rond deze periode is er enkel archeologisch bewijs gekend om deze te kunnen beschrijven. Dit is omdat de Noormannen geen geschreven bronnen hadden op het gebruik van runentekens na. Deze waren ontstaan in de loop van de eerste eeuw na Christus en dat doorheen verschillende landen in Noord-Europa (KUNST-ENCULTUUR.INFONU.NL, 2020). Hierdoor hadden ze geen eigen geschreven geschiedenis. Bij de Noormannen was het namelijk eeuwenlang de gewoonte om de historische traditie enkel mondeling over te dragen aan de nieuwe generaties. Orale overlevering aan de hand van verhalen, mythes en folklore speelden hierin dus een grote rol. De periode (eind 6e – 8e eeuw) tussen de Migratieperiode en de Vikingperiode staat bekend als de Vendelcultuur. Deze benaming gaat terug naar het archeologisch onderzochte grafveld bij de kerk van Vendel nabij Uppsala, Zweden. Hier zijn een reeks mannelijke bootbegravingen aangetroffen met rijke Europese importwaar en militaire grafgiften. (ARBMAN, 1961, p.27; MAENHOUT, 2009, p.2) Ook in andere gebieden als onder andere Denemarken is er heel wat Vrije Universiteit Brussel 18 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” archeologisch materiaal gevonden dat afkomstig is uit opgegraven deposities van rijke nederzettingen. In dit gebied waren crematiegraven waarschijnlijk de norm, omdat er redelijk weinig inhumatiegraven gevonden zijn (HEDEAGER, 2008). Ondanks dergelijke rijke vondstconcentraties, is er voor de periode van het jaar 800 geen tekstueel bewijs van specifieke locaties voor religieuze of politieke macht. Hierdoor vormen de archeologische bronnen en toponymische bewijzen de enige stabiele basis voor het analyseren van deze geschiedenis. Het staat vast dat vanaf het midden van de 8e eeuw een nieuw verschijnsel opkwam waarbij de bevolking groeide en grote groepen Noormannen vanuit hun contreien vertrokken op zoek naar nieuw land. Dit noemt men de Vikingexpansie. (VAN DER TUUK, 2008, p.52, MAENHOUT, 2009). Lang dacht men dat deze expansie het gevolge was van de populatiedruk en het tekort aan voldoende vruchtbaar land, waardoor de boeren op zoek gingen naar een beter bestaan. (MAENHOUT, 2009, p.) Toch zijn onderzoekers (MYHRE, 2000; HEDEAGER, 2008; MAENHOUT, 2009) niet van mening dat deze populatiedruk een van de enige beweegredenen waren voor de Scandinavische diaspora. Dit blijft een complex fenomeen dat een combinatie was van verschillende factoren zoals technologische vooruitgang, handel, populatiedruk en demografisch determinisme. (MAENHOUT, 2009, p.6) Er dient opgemerkt te worden dat er in het algemeen een duidelijk verschil op te merken was tussen de vele Noormannen, die naar West-Europese contreien migreerden om zich hier te vestigen en een leven op te bouwen én de Vikingen, die eerder uit waren op geldgewin. (MAENHOUT, 2009, p.2) In dit opzicht werden deze personen gedwongen om een krijgersrol op te nemen vermits ze vaak na lange reizen aan land kwamen om in andere gebieden grond in eigendom te nemen. Bovendien waren het niet enkel mannen die naar andere landen migreerden, maar ook vrouwen. Zo is er bewijs aan de hand van mitochondriale DNA-analyse waarbij Noorse vrouwen betrokken waren bij het ontstaan van Noorse nederzettingen in AngloSaskische gebieden (MCLEOD, 2011). Er was bovendien sprake van een systeem bij de Noormannen waarbij enkel de oudste zonen hun vader konden opvolgen. Hierdoor gebeurde het vaak dat jongere mannen zich niet meer welkom voelden in hun stam en op zoek moesten gaan naar een eigen plek. (HEDEAGER, 2008) Dit resulteerde in verschillende groepen samengebrachte jonge mannen met éénzelfde doel: raids organiseren om land te vinden, te overleven en hun eigen gezin op te richten. Deze Noormannen dienden dus geen hoger doel, maar waren eerder uit op eigen gewin. De overzeese tochten gebeurden met de snelle en wendbare boten genaamd drakars of knarrs. De ontwerpen van deze schepen waren van groot belang om het succes van de Noormannen als handelslieden te begrijpen. De Vikingen brachten de winter meestal thuis door omdat de reizen jaarlijks georganiseerd werden tijdens een vooraf bepaald seizoen, wanneer de zee het best bevaarbaar was. Terug in Scandinavië leefden deze personen als boeren, vissers, kooplieden, ambachtslieden, scheepsbouwers, … (HEDEAGER, 2008) Deze groep bestond Vrije Universiteit Brussel 19 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” duidelijk niet uit barbaren, maar juist uit beleerde mensen die een groot deel van hun tijd buitenshuis doorbrachten op zoek naar hun fortuin (MAENHOUT, 2009, p.2). Daarom bestond de economie van de Noormannen voornamelijk uit het uitvoerig handel voeren, zowel in interne gebieden als in andere externe gebieden. De eerste rooftocht op het Britse grondgebied gebeurde in 793, toen een groepje Vikingen zonder al te veel tegenslag de abdij van Lindisfarne wisten te overvallen. Dit is de eerste notie van een aanval op de Angelsaksen door de Vikingen. Maar het idee dat deze reizigers enkel ‘bloeddorstige monniksdoders’ waren klopt helemaal niet. Deze overlevering van de geschiedenis is namelijk eeuwen na de gebeurtenissen opgeschreven door de aangevallen Britse bevolking. In dat opzicht is de geschiedenis dus niet geschreven door de overwinnaars, maar door de overgebleven Britse geschiedschrijving. In de periode van de 8e en 9e eeuw leefden de Noormannen verspreid over een groot gebied dat reikte van Rusland tot Frankrijk, waarbij ze toegang hadden tot verschillende grote handelsroutes. (cfr. supra: figuur 1 Vikingexpansie). De meeste Noormannen leefden van handel, landbouw, jacht en visserij. (HEDEAGER, 2008; KUNST-EN-CULTUUR.INFONU.NL, 2020) De Noormannen waren al snel gewend aan het leven op zee en probeerden in verschillende landen kolonies op te bouwen voor een sterkere toekomst. Ze namen zowel hun familie, als hun bedienden en dieren mee om andere delen van de wereld te koloniseren. Zo hebben deze groepen Rusland, Engeland, Frankrijk, IJsland, Groenland en Noord-Amerika weten te koloniseren, al dan niet voor een langere tijd. (KUNST-EN-CULTUUR.INFONU.NL, 2020) Slechts in deze latere periodes veranderde de aard van deze raids met doel tot politieke expansiedrift (MAENHOUT, 2009, p.5). In de 9e eeuw kwam de eerste stedelijke samenleving op in de stad Kaupang in Noorwegen. Het was een bekende handelsplaats met internationale connecties en contacten waarin er vijfhonderd Noormannen leefden. Dit waren voornamelijk boeren een stielmannen. In Noorwegen bestonden destijds verschillende minuscule koninkrijken, waarna Harald Veelhaar (tweede helft 9e eeuw) deze samenbracht in 872 en koning werd over een groot gedeelte van het gebied. (KUNST-EN-CULTUUR.INFONU.NL, 2020). In Denemarken was het dan weer Godfred (overleden in 810) die de eerste koning werd van het Deense gebied, dit was aan het einde van de 8e eeuw. (MAENHOUT, 2009, p.3). Door de Vikingen kwamen er nieuwe invloeden van buitenaf in het Scandinavische gebied. Dit kwam op verschillende manieren tot uiting. Vanaf de 9e eeuw was er sprake van de kerstening van Scandinavië, omdat de verdere ontwikkeling van het gebied voor een groot deel afhing van de acceptatie van het christendom. Hierdoor werd Scandinavië doorgaans bezocht door predikers. Dit werd voornamelijk geleid voor een politiek en commercieel doeleinde, dan een ideologisch doeleinde (MAENHOUT, 2009, p.6). Lange tijd was er namelijk sprake van een Vrije Universiteit Brussel 20 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” tolererend geloof, waarbij er elementen van zowel het Oud-Scandinavisch geloof als het christendom parten speelden in het ideologische landschap. Ondanks de bloeiende handel was er geen politieke eenheid in zowel Noorwegen, Denemarken als Zweden tot voor 1100 (HEDEAGER, 2008; MAENHOUT, 2009, p.6). Hieronder ziet men de tijdlijn waar de belangrijkste aspecten qua tijd en peridiodes uit deze bachelorthesis visueel even worden verduidelijkt (figuur 2). a) Tijdlijn Figuur 2: Tijdlijn belangrijkste date C. Sociale stratificatie en de rol van de vrouw Nu er een duidelijk historisch overzicht is geschetst kan er overgegaan worden tot het bespreken van de sociale stratificatie van de bevolkingsgroep van de Noormannen. Deze sociale stratificatie zal belangrijk zijn om een helder beeld te scheppen van welke sociale lagen er sprake was. Vervolgens zullen we de positie van de vrouw bespreken bij de Noormannen. Dit zal doorheen de paper van belang zijn om een duidelijk beeld te hebben als men wil komen tot het plaatsen en begrijpen van de sexingproblematiek. Tijdens het begin van de vijfde eeuw na Christus was het er veel gaande in het Scandinavische gebied. De Migratieperiode was aangebroken, waardoor verschillende nieuwe invloeden het gebied bereikten. (MAENHOUT, 2009; WELCH, 2011, p.5) Doorgaans werden de sociale lagen van de Scandinavische maatschappij nog altijd gekenmerkt vanuit een androcentristisch beeld Vrije Universiteit Brussel 21 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” waarbij de man centraal stond in het leven. Deze werden verantwoordelijk gehouden voor buitenactiviteiten die verband hielden met de veiligheid van de eigendom, de landbouw en al het externe als handelen, reizen en politieke inmenging. De traditie wilde dat de vrouwen van hogere sociale lagen zich doorgaans lieten beperken tot de rol van vrouw des huizes met taken in verband met het huishouden, de kinderen en het onderhouden van de dieren. (PINTAR, 2016, p.1; 100PERCENTNORWAY.COM, 2020) Figuur 3: Klassenmaatschappij Noormannen De evoluerende maatschappij van de Noormannen was onderverdeeld in drie sociaaleconomische klassen. (zie figuur 3) Deze stratificatie van de gemeenschap was van groot belang omdat de lagen altijd in verband stonden met elkaar. Ondanks dat er deze verschillende klassen waren, gelooft men dat er sprake was van regionale verschillen, tussenposities en een bepaalde sociale mobiliteit. (HÄRKE, 2011, p.4; SAYER et al., 2019, p.561) Naast deze drie klassen was er nog een extra ‘klasse’, die van de koning (zie figuur 3), al dan niet in latere fases van de Scandinavische maatschappij. Deze zou land bezitten over het hele grondgebied en was verantwoordelijk voor de bescherming van de personen die onder hem werkte. Hij droeg met andere woorden de verantwoordelijkheid om de omstandigheden zo goed mogelijk te maken voor zijn onderdanen. (HEDEAGER, 2008; KUNST-ENCULTUUR.INFONU.NL, 2020) De hoogste klasse, onder de koning, was die van de jarls (zie figuur 3). Zij werden gezien als de aristocratie van het Scandinavisch grondgebied omdat ze heel wat land bezaten dat ze verpachtten. De jarls hielden zich bezig met de administratie, de politiek en de jacht. De hielden zich ook bezig met het onderhouden van de relaties met andere jarls en gingen op expedities. (HEDEAGER, 2008) Onder deze klasse bevonden zich de bóndi (Zie figuur 3), die het grootste deel uitmaakte van de bevolking. Dit waren verschillende groepen vrije personen waarvan er geluisterd werd naar hun mening. In een van deze groepen bevonden zich de karls (naast bóndi in figuur 3). (LORENZEN, 2018, p.) Zij bezaten wat land, vee en hadden hun eigen boerderijen. Ze waren druk bezig met het ploegen van de velden en het onderhouden van hun vee. Zij hadden wat rijkdom om zich zaken te kunnen permitteren, waaronder slaven. Naast de karls bevonden zich Vrije Universiteit Brussel 22 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” in deze klasse er ook de handelslieden, reizigers, ambachtslieden, stielmannen, vissers, … (HEDEAGER, 2008; (LORENZEN, 2018). Zij staan niet in de figuur, maar behoren in de hoogte van de karls en bóndi. Onder deze tweede klasse vond men de laagste klasse, namelijk die van de slaven. Deze klasse bestond uit een kwart van de bevolking en was van groot belang voor de samenleving. Zelf in deze klasse was er sprake van verschillende posities en sociale orden dat gerespecteerd moesten worden. Een van posities onder de slaven was die van de thralls (zie figuur 3). (LORENZEN, 2018, p.) De rol van de vrouw was zonder twijfel vaak naast haar man. Ze was verantwoordelijk voor het huishouden, de boerderij en de kinderen. Ondanks dat dit weer typische ‘rolmodellen’ zijn, was de vrouw in de Scandinavische wereld redelijk geëmancipeerd tegenover haar geslachtsgenoten in andere landen en gebieden. Daarom kan er gesteld worden dat de vrouw vastzat aan genderrollen, maar met het nodige respect. Ze had namelijk het recht van spreken, het recht van eigendommen te hebben en het recht van te scheiden. Zij regeerde ook indien haar man weg van huis was (BLYTHE, 2001, p.245; 100PERCENTNORWAY.COM, 2020). Als vrouw des huizes hield zij de sleutels bij van zowel het huis als de kist met de kostbaarheden. (EDWARDS et al., 1995, p.85). Indien er extra minnaressen in haar huishouden verbleven, had ze het gezag over deze vrouwen. Een franje was een vrouw die een leven met een man kon hebben, inclusief kinderen, maar waarbij ze niet trouwden. Deze franje was vaak de minnares van een machtige man en kan gezien worden als een concubine. (EDWARDS et al., 1995, p.85). Een vrouw kon de eigendommen van haar ouders erven, indien ze geen echtgenoot of mannelijke familieleden had. Dit inclusief de positie en rechten als gezinshoofd of familieclan, waarna ze baugrygr (vrouwelijk clanhoofd) werd genoemd (EDWARDS et al., 1995, p.85). Enkel wanneer ze trouwde met een man, werden deze rechten overgedragen aan haar nieuwe echtgenoot. (100PERCENTNORWAY.COM, 2020) Als de mannen op reis waren naar het buitenland, was het de verantwoordelijkheid van de vrouw om de voorgaand mannelijke taken ook op zich te nemen om het huishouden, de boerderij en de omgeving draaiende te houden. (EDWARDS et al., 1995, p.85). Hedendaagse onderzoekers maken vaak gebruik van Noorse mythen, epische saga’s en folklore om hen te helpen bij het begrijpen van gevonden grafgoederen. (SIMNISKYTĖ, 2007, p.289; LARSON, 2012; LORENZEN, 2018, p.11) Dat is omdat deze verhalen hun eigen perspectieven, ideeën en overtuigingen laten zien aan de hand van liedjes en verhalen uit hun leven, religie en strijd. Interessant hierbij is het feit dat vrouwen geoefende verhalenvertellers waren, die de tradities, sagen en mythes eeuwenlang oraal verkondigden (SIMNISKYTĖ, 2007, p.289). Dankzij deze verhalen is er de mogelijkheid om een beter begrip te krijgen van de sociale status en verschillende rollen van mannen en vrouwen in hun cultuur. Deze verhalen en saga’s geven Vrije Universiteit Brussel 23 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” het bewijs van vrouwen die niet bang waren van de strijd. (SIMNISKYTĖ, 2007, p.6; LARSON, 2012; WRAY, 2018; NIKEL, 2020) Zo zijn er meerdere verhalen van Vikingvrouwen gekend die met de mannen naar het buitenland reisden om deel te nemen aan de overvallen en aan hun zijde te vechten in geval van oorlog. (MØRCK, 1901, p.74; PRICE et al., 2019, p.18; 100PERCENTNORWAY.COM, 2020) Andere vrouwen werden dan weer geportretteerd aan de hand van de klassieke vrouwelijke rolmodellen. (LARSON, 2012) De vraag hierbij is waarom dat deze dualiteit in de overgebleven verhalen en saga’s niet geaccepteerd wordt in het reconstrueren van het dagelijkse leven van de verschillende Noormannen, zowel man als vrouw? Waarom worden vrouwen nog steeds in de moderne interpretatieve genderrollen geplaatst? Nu er een duidelijk beeld is van de positie van de vroegmiddeleeuwse vrouw in Scandinavië, kan er overgegaan worden naar de rol van het geloof en de religie bij de Noormannen. 1. Religie In de Oudnoorse samenleving was er nauwelijks een conceptueel verschil tussen de religie en de sociale gemeenschap (RAUDVERE, 2008, p.235). De Noormannen geloofden in het paganisme, waarbij er sprake was van meerdere goden, magie en het hiernamaals. (HOFSTRA, 2003, p.20; LORENZEN, 2018) Dit was zodanig geïntegreerd in het dagelijkse leven dat het niet mogelijk was om de twee als onafhankelijke zaken te zien. Dit kan men onder andere terugvinden in de kunst, waar er een belangrijke dualistische relatie te zien is tussen mens en dier (HEDEAGER, 2008; WELCH, 2011, p.8). Het paganisme draait om het bestaan van meerdere goden als Odin, Thor, Freya, Loki, ... Dit zijn voorbeelden van goden die de tand des tijds hebben weten te doorstaan. Er zijn ook verschillende goden waar we niets of heel erg weinig van weten. Dit kan zijn omdat ze al redelijk vergeten waren tegen de tijd dat ze in moderne bronnen zijn opgeschreven, of omdat ze een minder belangrijke rol hebben gespeeld in de religie (SCHJODT, 2017, p.2019). De goden waren verantwoordelijk voor het ontstaan van de aarde, zijn elementen en de wereld rondom. Mensen mochten soms na hun dood bepaalde rijken betreden. Dit hing af van het bewandelde levenspad van deze overledene en of ze dat verdiend hadden doorheen hun leven. Er waren twee grote rijken. Er was een rijk onder de godin Freya, genaamd Helfgafjell. Hier gingen mensen heen om eenzelfde, maar mooier naleven te leven dan op aarde. Hiernaast was er Walhalla, Odin zijn rijk (LARSON, 2012). Wanneer een krijger stierf op het slagveld, met een wapen in de hand, zou hij de mogelijkheid krijgen om verwelkomd te worden in zijn rijk. De helft van de overleden krijgers zouden verzameld worden door de Valkyries, vrouwelijke krijgers die als hulpgodinnen gezien konden worden. De bedoeling was om al deze krijgers te verenigen tot een groot en machtig leger om langs de zijde van Odin te vechten in het laatste gevecht, Ragnarok (RAUDVERE, 2008, p.236; SCHJODT, 2017). Vrije Universiteit Brussel 24 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Om hun geloof te vertalen naar het dagelijkse leven, geloofden de Noormannen in sjamanen, priesters en priesteressen. Deze personen werden gezien als de tussenweg tussen de aarde en de goden. De Noormannen besteedden veel aandacht aan het beoefenen van hun geloof door middel van rituelen en offeranden. Er werd van alles geofferd: gaande van dieren, spullen en voedsel tot zelfs mensen. Ze vertrouwden op magie om hen in het dagelijkse leven te helpen. Ook was deze magie van groot belang op het slagveld en hadden de praktijken en overtuigingen een grote weerklank op de manier waarmee de Noormannen met hun doden omgingen (LARSON, 2012). Vrouwen speelden een belangrijke rol in de magische wereld van de Scandinavische religie, zo konden ze exclusief de rol van völva opnemen. Deze priesteressen waren gespecialiseerd in profetieën, waarbij ze naar andere werelden of de toekomt konden kijken (ARWILLNORDBLADH, 2003, p.32; LARSON, 2012). Ze konden de toekomst voorspellen, het verleden verklaren en gaande situaties beïnvloeden. Ze gebruikten trance om tot hun magie te komen, waarbij seks vaak voortkwam in hun rituelen. (ARWILL-NORDBLADH, 2003, p.32) Nu het geloof besproken is, staat het idee van de vooroudercultus niet ver weg. Het doel hierbij is om tot de grafritus te komen die een beeld zal scheppen over waarom grafgiften van belang waren. Hierna zullen we ook even de christianisering van Scandinavië bespreken, aangezien dit een wijziging met zich heeft meegebracht die van belang kan zijn in betrekking tot de sexingproblematiek. a) Vooroudercultus Een ander belangrijk aspect in het Scandinavische geloof was de vooroudercultus. Men geloofde er namelijk in dat als een voorouder of merkwaardig persoon kwam te overlijden, van eender welke generatie terug, dat deze de nabestaanden zou beschermen in hun leven op aarde. Deze personen waren vaak geroemd om hun merkwaardige daden in het leven, macht of intellect. De meegeleverde bijgaven zouden deze voorouders steunen bij het beschermen van de nabestaanden. Als de persoon familie was van rouwenden, gebeurde het vaker dat deze na hun dood nog steeds als familie beschouwd werden. De overledene behield hierdoor zijn rang en werd in functie van deze rang behandeld in gesprekken of rituelen (LARSON, 2012). Het belang van overgangsrituelen zit hem in het verenigden van verschillende situaties en personen met elkaar (REIMERS, 1999). De vooroudercultus speelde hier een grote rol in, omdat ze hierdoor werden herinnerd, vereerd en met de nieuwe generaties verenigd. In bepaalde situaties gebeurde het dat er bijgaven aan een overledene werden meegegeven zodat die deze kon geven aan een voorouder. De voorouders werden door deze hele cultus verankerd in de cultuur van de Noormannen waarbij er werd verwacht dat deze cultuur zou blijven voortbestaan, hoe de toekomst ook zou lopen (REIMERS, 1999). Vrije Universiteit Brussel 25 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” b) Christianisering Door het vele reizen van de Noormannen en de drukke handel, kwamen mettertijd invloeden van buitenaf het Scandinavische gebied binnen. (HÄRKE, 2014, p.4) Eén van deze invloeden was die van het christendom, dat Centraal-Europa al jarenlang in zijn macht had. Doorheen de 9e en 10e eeuw was er sprake van een langzame intrede, waarbij mengvormen van zowel het paganisme als het christendom tot uiting kwamen. Het was Harald Blauwtand (945-985) die aan het einde van de tiende eeuw het christendom omarmde in zijn land Denemarken (MAENHOUT, 2009, p.4; WELCH, 2011, p.1). Dit was niet voor ideologische redenen, maar voor het verdere belang van de handel. Ondanks dat zich er bepaalde mengvormen in het geloof voordeden, werden de vroege middeleeuwen vooral gezien als een tijd van ideologische onzekerheid als gevolg van de christianisering van Scandinavië. (WELCH, 2011, p.7) Voor een lange tijd werd de Oudnoorse religie bijgehouden door de christenen. Dit was omdat ze het geloof en de rituelen als voorbeelden gebruiken voor slecht gedrag. Het Oudnoorse geloof werd gezien als iets vulgairs, waarvan de gelovigen dwazen waren (RAUDVERE, 2008, p.235). 2. Funeraire praktijken Hierna komen we tot een belangrijk aspect in de paper, namelijk de begravingsritus en de bijhorende grafgiften. De interpretatie en het belang van deze grafgiften zijn cruciaal om de sexingproblematiek in de archeologie te begrijpen. Hierboven is deze begravingsritus belangrijk om de onderstaande casussen te bespreken (cfr. infra). Figuur 4: Speelstukken Birka Bj.581 Het meegeven van grafgiften aan de overledene is een traditie die hoogtij vierde vanaf de vijfde tot de achtste eeuw na Christus. Gender was wel degelijk van belang tijdens de vroegmiddeleeuwse begravingsritus, dit kan men afleiden omdat er een duidelijke weergave van het geslacht kan worden gevonden in de archeologische grafritus doorheen heel Europa van de vijfde tot de achtste eeuw na Christus. (REIMERS, 1999) In sommige gebieden bleef dit zelf van belang tot de tiende eeuw. Het idee achter een graf met giften is universeel, ongeacht etnische en religieuze verschillen, omdat het waargenomen kan worden bij de Angelsaksen, de Franken en zeker ook de Scandinaviërs. (HÄRKE, 2014, p.3) Er bestond door deze wijde tijdspanne heel wat variatie en verschillen in de giften. (HALSALL, 1995; LUCY, 2012). Bij de bovenstaande figuur worden er speelstukken afgebeeld dat gevonden zijn in het graf van Birka Bj.581 (figuur 4), deze zijn heel anders dan speelstukken gevonden in Aunvollen T20248. Na de achtste eeuw bleef het ritueel van grafgiften zich voornamelijk verderzetten in Scandinavië en andere Noord-Zuidelijke Vrije Universiteit Brussel 26 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” gebieden, maar minder in West-Europa. In zowel Scandinavië als andere Noord-zuidelijke streken duurden funeraire praktijken soms door tot het begin van het tweede millennium na Christus, wanneer er een forse opkomst was van het christendom (HÄRKE, 2014, p. 4). Doorheen de tijd veranderden de motieven, betekenissen en associaties van bepaalde grafgoederen. De specifieke betekenissen van grafgiften waren vaak ook plaatsgebonden aan bepaalde regio’s en varieerden redelijk doorheen de tijd. (LAURITSEN & HANSEN, 2003; WELCH, 2011; HÄRKE, 2014; LORENZEN, 2018) Daarnaast was er een grote variatie aan grafgoederen die vaak samenvielen met de verschillen in leeftijd, sekse, statuut en andere aspecten van de overleden persoon. Dit was althans de hypothese van de archeologen die betrekking hebben met de sexingproblematiek. Hiernaast waren er sommigen personen die als voorbeeld het statuut van slaaf hadden waardoor ze geen eigendom hadden om meegegeven te worden in het graf. (LARSON, 2012) Het moet niet worden aangenomen dat alle meegegeven grafgiften eigendom zijn van de overledene, maar misschien ook van een geliefde of goede kennis uit de achterblijvende gemeenschap. Aan de hand van de overgebleven sagen hebben archeologen de gebruiken van de Noormannen en hun begrafenisrituelen weten te ontrafelen. (REIMERS, 1999; LARSON, 2012) Volgens deze gebruiken werden de ogen van de overledene gesloten, werd het haar geborsteld en werd de persoon op een bed van stro gelegd. Hierna werden de resten begraven of verbrand, afhankelijk van de overtuigingen van de individu (LARSON, 2012). Doorheen de late ijzertijd was het vaak de gewoonte om de overleden te cremeren, waardoor de grafgiften vaak onherroepelijk beschadigd werden. a) Begravingriten als geheugensteuntjes Begrafenisrituelen waren een middel om zowel respect te tonen aan de overledene als om steun te brengen aan de nabestaanden. Deze rituelen waren echter voornamelijk instrumenten om de constructie van individuele en collectieve identiteit te garanderen. (REIMERS, 1999) De vooroudercultus speelde hier een grote rol in, omdat de dood niet het einde betekende van iemand zijn identiteit en dus bestaan. In dat opzicht was de grafritus een manier om de dode te begeleiden in zijn laatste levensfase, dat van de transitie tot voorouder. Een begraving werd door al deze zaken gezien als meer dan enkel een rituele manier om met de dood om te gaan. Het werd zodus ook gezien ook als hulpmiddel voor het culturele geheugen van een gemeenschap (REIMERS, 1999; HÄRKE, 2014, p.12; MOEN, 2019). b) Grafgiften Om de perceptie van de grafgiften te begrijpen, moet er worden gekeken naar wie de persoon was die de finale keuzes gaf voor de grafgiften. Vaak was het de partner van de overledene die de beslissing moest maken over de grafgiften. (HÄRKE, 2014, p.13) Al was het wellicht ook zo dat de hele gemeenschap de kans kreeg een gift mee te geven aan de overledene indien ze dit konden of wensten. (LORENZEN, 2018, p.12) Vrije Universiteit Brussel 27 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Zoals archeoloog Neil Price aangeeft, moeten we er ons bewust van zijn dat graven geen spiegels zijn van het geleefde leven. Ze weerspiegelen ideeën en ideologieën van de maatschappij of cultuur, niet de sociale realiteit, de identiteit of het beleefde gender. (HÄRKE, 2011, p.4) Hierdoor is het van groot belang om verder te kijken dan enkel het gevonden materiaal. Een belangrijk punt om te maken is het feit dat deze objecten geen inherente betekenis hebben, maar ze wel een voor de hand liggende toepassing kunnen hebben (HÄRKE, 2014, p.13). Een andere archeoloog, Sølberg, suggereerde dat grafgoederen mogelijks metaforen konden zijn voor evenementen die impact hebben gehad op het leven van de overledene (HÄRKE, 2011, p.9). Er waren zelf onderzoekers dat suggereerden dat de grafgiften de onvervreemdbare eigendommen waren van de persoon in kwestie. De gedeponeerde spullen waren dus het gevolg van een kwestie in verband met eigendomsrechten. (HÄRKE, 2011, p.5) Een voorbeeld hiervan kunnen de onderstaande zilveren objecten zijn uit Birka Bj.581 (figuur 5) die gevonden Hiernaast bestaat er de mogelijkheid dat grafgiften begraven werden omdat ze simpelweg een herinnering aan de overledene zouden zijn, iets waar de rouwenden het moeilijk mee hadden. (REIMERS, 1999) Er is duidelijk dat er een breed scala aan redenen is waarom grafgiften aan de overledenen werden meegegeven. Het feit is dat hedendaagse onderzoekers deze deposities nooit helemaal zullen begrijpen. Het is daarom van groot belang om alle mogelijke pistes open te houden en deze met een open geest te analyseren. Het verdwijnen van grafgiften gebeurde geleidelijk doorheen Europa, en tegen het einde van de vroege middeleeuwen was dit ook het geval in Scandinavië. Het verdwijnen van deze gewoonten was een gradueel proces (HÄRKE, 2014, p.3). Toevallig verliep deze overgang redelijk gelijktijdig met de opkomst van het christendom, al is het onmogelijk om deze verdwijning enkel aan het Christelijke geloof toe te wijzen. Figuur 5: Zilveren objecten Birka Bj.581 c) Interpretaties De grafgiften zijn bovenstaande besproken, waarbij we later in deze paper drie casussen gaan aanhalen (cfr. infra) die de grafritus als de grafgiften gaan omkaderen. Dit wordt besproken omdat men zich bij het analyseren van graven bewust moeten zijn van het overheersende hedendaagse gedachtegoed. Het onderzoek naar grafgiften draaide lange tijd enkel op voor de conventionele interpretaties van hun betekenissen. Denk maar aan religie, juridische concepten en sociale structuur. Vrije Universiteit Brussel 28 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Mede door de sexingproblematiek is het besef er gekomen om deze grafgiften te analyseren aan de hand van een interdisciplinair perspectief (via antropologisch bewijs en sociologische theorieën). Zo wordt het scala aan mogelijke interpretaties aanzienlijk vergroot. (HÄRKE, 2014, p.2). Bij analyses die vroeger gedaan werden, werd ervan uitgegaan dat het mannelijke en het vrouwelijke als binaire opposities gezien werden. Dit was voornamelijk vroeger zo, maar de hedendaagse archeologie heeft zich hiertegen verzet. Het kan zijn dat dit zelfs nu soms nog potentieel beperkend is omdat het andere belangrijke kenmerken en onderscheidingen negeert die ooit van groot belang waren. Simpel gezien is de vroegere interpretatie van de funeraire vertoning heel ‘basic’: deze weerspiegelde de verschillende genderrollen in het leven van de overledene (PINTAR, 2016, p.29). De man was de gewapende krijger en de vrouw de goede huisvrouw. Men kan veronderstellen dat dit centrale concept zou impliceren dat er een strikt afgebakende hiërarchie daarin zichtbaar zou zijn. Als de vrouw sociaal ongelijk was aan de man, zou men kunnen verwachten dat dit duidelijker werd genuanceerd in de begrafeniscontexten. (PINTAR, 2016, p.29; MOEN, 2019) Tegenwoordig worden deze ideeën zwaar bekritiseerd in het gaande archeologisch genderdebat. Een van de beschuldigingen is dat de interpretatie van een binair gendermodel berust op de overdracht van de stereotype genderperceptie van moderne industriële samenlevingen van de late negentiende en vroege twintigste eeuw (HÄRKE, 2014, p.3). Door de aanhoudende kritiek is er een nieuwe wind in de genderarcheologie die zich toespitst op het toewijzen van een gender van gevonden graven aan de hand van grafgiften. Er is sprake van nieuwe onderzoeken om een correcter beeld te krijgen van de geschiedenis. Toch is het van groot belang om te beseffen dat lang niet iedereen aan de hand van hun grafgiften een gender toegewezen kan krijgen. Vaak is de betekenis van de gift onduidelijk, is deze al lang vergaan of is het object niet van belang om een gender binaire toewijzing te krijgen (HÄRKE, 2011, p.8). Als conclusie van dit hoofdstuk is er aangetoond dat de interpretatie van grafgiften niet altijd correct is en dat het niet zo simpel is als voorgaande onderzoekers ons willen doen geloven. Dit toont aan dat er echt wel sprake is van een problematiek in verband met het correct seksen van resten: de sexingproblematiek. Dit wordt verder in het onderzoek onderbouwd om tot een vaste stelling te komen. “De interpretatie van een binair gendermodel berust op de overdracht van de stereotype genderperceptie van moderne industriële samenlevingen van de late negentiende en vroege twintigste eeuw.” (HÄRKE, 2014) Vrije Universiteit Brussel 29 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” IV. Gender, sekse en identiteit In dit hoofdstuk zal er gekeken worden naar waarom de mens altijd al een moeilijke relatie heeft gehad met gender en sekse. Hierin zal er voornamelijk gekeken worden naar genderrollen en genderexpressie bij de Noormannen en hoe deze besproken kunnen worden in functie van het onderzoek naar de sexingproblematiek. In dit onderzoek gaan we ervan uit dat de uitingen van het geslacht of het gender het sociaal/culturele aspect is van het biologische: de sekse of het geslacht. Deze twee moeten als onafhankelijke variabelen worden geanalyseerd omdat ze absoluut niet hetzelfde betekenen en ook niet als dergelijke worden beschouwd. Het is van groot belang om gender in de geschiedenis te onderzoeken aan de hand van de destijdse samenleving waarin de concepten van zowel sekse als gender werden geïnterpreteerd. Ondanks dat de genderpatronen tijdens de tijd van de Noormannen meestal heel duidelijk lijken, moet men benadrukken dat dit absoluut niet kan worden aangenomen zolang er geen absolute kennis is van deze bevolkingsgroep en hun waarden. Het vraagstuk rond gender en genderrollen heeft bovendien altijd al heeft bestaan. (LAURITSEN & HANSEN, 2003) Het vertaalt zich namelijk uit de culturele interpretatie van de algemene waardebepalingen van de maatschappij. Hierdoor is gender hevig afhankelijk van de maatschappij die zich op dat moment voordoet. Hoe gender mag worden ervaren door de leden van een maatschappij, hangt volledig af van hoe deze cultuur zich hier tegenover opstelt. Accepteren ze enkel het simpele binaire gedachtegoed waarbinnen vrouw en man bestaat? Of worden verschillende vormen van genderexpressie geaccepteerd? (BLYTHE, 2001, p.245; LUND & MOEN, 2019, p.152). Genderexpressie vertaalt zich namelijk naar de identiteit van het individu, onder andere omdat identiteit niet gedefinieerd kan worden door één deel van ons lichaam. De identiteit van een persoon wordt gevormd door verschillende aspecten van het lichaam, het mentale, de sociale verwachtingen en de culturele omgeving.(LAURITSEN & HANSEN, 2003 A. Genderexpressie en queer-theorie in het vroegmiddeleeuwse Scandinavië Op de vraag of gender uit het West-Europa van de 5e tot 10e eeuw hetzelfde werd ervaren als in de hedendaagse samenleving is het antwoord simpel: absoluut niet. In de maatschappij waarin wij ons nu bevinden worden de binaire geslachtslijnen redelijk strikt gehouden. Verschillende archeologen en geschiedkundigen proberen deze ideeën al langer aan te vechten, omdat ze beseffen dat er voorzichtig moet omgegaan worden bij het toewijzen van modern gedachtegoed om voorgaande samenlevingen uit te leggen. Vrije Universiteit Brussel 30 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Heel erg lang werd het Victoriaanse gender binaire model afgeschilderd op de Noormannen en de Vikingen. Door dit model weigerden veel onderzoekers voor een lange tijd na te denken over mogelijk andere modellen. David Clarke is een van deze halsstarrige onderzoekers die de perceptie koesterden van gender als een natuurlijk en tijdloos iets. In deze perceptie werd het vrouwelijke lichaam gedevalueerd waarbij de ondergeschiktheid van de vrouw op de een of andere manier onvermijdelijk was (GILCHRIST, 1999, p.17). De Noormannen stonden vanaf de 8e eeuw bekend als reizigers die een hoge mobiliteit kenden. Deze mobiliteit zorgde voor grote migratiestromingen die aan de voet stonden van het proces waarbij hun eigen sociale en politieke grenzen mettertijd begonnen te vervagen. In dit proces, onder invloed van onder andere het christendom, werden ook de grenzen van de bestaande genderrollen aangetast. Het verdwijnen van traditionele grenzen en onderscheidingen leidde tot spanningen en onzekerheden over de voorgaande sociale normen en mogelijks zelf tot identiteitscrisissen (HÄRKE, 2011; LUND & MOEN, 2019). Door verschillende bronnen worden de binaire genderrollen in het Scandinavische gebied enorm uitgedaagd. (MCLAUGHIN, 1990; BLYTHE, 2001; LAURITSEN & HANSEN, 2003; SIMNISKYTĖ, 2007; MOEN, 2011; MAGNUSSON, 2015; PINTAR, 2016; PRICE et al., 2017; HEDENSTIERNA-JONSON et al., 2017; WRAY, 2018; PRICE et al., 2019) Nochtans werd de idee waar de gender binaire rolmodellen werden uitgedaagd heel erg lang weggestopt. Deze zouden niet passen in de uitgebreide kennis van zaken die geschiedkundigen al van dit gebied hadden. Het klassieke beeld van de typische genderverhouding waarbij de man de voorziener was voor de behoeften van de vrouw met oog op voortplanting, staat in schril contrast met het voorbeeld van de vrouwelijke persoon die mogelijks een krijgerrol opgenomen zou hebben. (PINTAR, 2016). Dit concept wordt later in deze bachelorthesis besproken. De klassieke genderrollen zijn voornamelijk voortgekomen uit voorgaand onderzoek dat enorm belicht werd door 19e- en 20e-eeuwse idealen. Deze idealen keken bijvoorbeeld ook niet naar de vraag waarom een bepaalde genderconstructie tot ontwikkeling kwam. Nu weten we dat dit voornamelijk voortsproot uit invloeden van het Christelijke geloof en de Victoriaanse idealen (PINTAR, 2016, p.1). Queer-theorie De queer theorie is van groot belang om mee te pakken bij dit vraagstuk. Zo is het mogelijk dat krijgers, met name vrouwelijke krijgers, de sociale rol van een man op zich zouden hebben genomen. Dit kon gebeurd zijn met een al dan niet behoud van de vrouwelijke identiteit. (CLOVER 1993; PRICE et al., 2017). Misschien was er zelfs sprake van een ervaring als ‘transgender’. Veel vrouwelijke krijgers behoorden doorheen de Centrale Middeleeuwen in Europa misschien tot een bepaald (onbekend voor ons) systeem van gender. Eentje dat abnormaal gedrag makkelijker maakte voor iedereen die ermee in aanraking kwam Vrije Universiteit Brussel 31 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” (MCLAUGHIN, 1990). Gender kon in dat opzicht een boodschap zijn, waarbij werd gebruik gemaakt van kleding, sieraden en sociale rollen met bepaalde variaties om deze boodschap te communiceren. (PINTAR, 2016, p.4) We moeten ons als hedendaagse onderzoekers er bewust van zijn van het feit dat de term ‘transgender’ een moderne en Westerse term is en dat het hierdoor mogelijks andere waarden draagt dan de term of het spectrum destijds. Het feit is dat er waarschijnlijk sprake was van een ingewikkelder geslachtsspectrum dat voor ons nog niet duidelijk is. Misschien ervaarden bepaalde personen hun gender op een nietbinaire of genderfluïde manier, waarbij er zelf de mogelijkheid zou zijn geweest om zich te voelen naargelang het gewenste gender van de dag. (LAURITSEN & HANSEN, 2003; SIMNISKYTĖ, 2007; MOEN, 2011; MAGNUSSON, 2015; PINTAR, 2016; HEDENSTIERNA-JONSON et al., 2017) Bij de onderstaande tekening ziet men een reconstructie van Birka Bj.581, dat krijgerskleding en wapens op zich droeg (figuur 6). De archeologe Judith Butler stelde in dat opzicht de vraag of gender een universeel feit zou geweest zijn doorheen de geschiedenis. Deze vraag zouden onderzoekers kunnen helpen om zich bewust te zijn van etnocentrische valkuilen bij het interpreteren van grafgiften (PINTAR, 2016, p.4; LUND & MOEN, 2019, p.149). Archeoloog Neil Price is van mening dat er hoogstwaarschijnlijk meerdere gevallen tevoorschijn zullen komen als dat van Birka 581. Zeker omdat er tienduizenden opgegraven graven zijn die het grafregister doen uitpuilen van nieuwe mogelijke onderzoeken (GARDELA, 2013; PRICE et al., 2017). Price bedoelt hier nietrechtstreeks mee dat er nog gevallen zullen zijn van de sexingproblematiek, maar eerder dat de mogelijkheid er is dat er no gevallen zullen tevoorschijn komen van vrouwelijke krijgers. Hieronder wordt hier verder over ingegaan en zal er verduidelijkt worden waarom er met deze problematiek nog steeds rekening moet gehouden worden. Vrije Universiteit Brussel Figuur 6: Tekening Birka Bj.581 32 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” B. Sexingproblematiek a) Verkeerde toewijzingen Het ontdekken van Birka 581 geeft nogmaals aan dat er een zekere problematiek is rond het correct aangeven van een sekse bij bepaalde gevallen in de archeologie. Verschillende bronnen hebben dit probleem al aangehaald. (SIMNISKYTĖ, 2007, p.283; HÄRKE, 2011, p.9; LUCY, 2012, p.2; HÄRKE, 2014, p.13; WRAY, 2018, p.13; HLAD et al. 2021, p.32) In deze bachelorthesis wordt deze problematiek aangehaald met de term sexingproblematiek. Vaak ligt het probleem van een foutieve seksebepaling bij verouderde sekse-methodes (HLAD et al. 2021, p.1), de standvastige paradigma’s van onderzoekers en de slechte bewaring van de botresten. (PRICE et al., 2017; WRAY, 2018; HLAD et al. 2021, p.1) Bij inhumaties zijn deze botresten vaak in slechte staat en bij crematies is er vaak sprake van gefragmenteerde en onvolledige resten. (LAURITSEN & HANSEN, 2003, p.15) Pyrotechnieken zorgen voor veranderingen in het botmateriaal op zowel micro- als macroscopisch niveau. Door deze uitdagingen kregen verschillende casussen een sekse toegewezen aan de hand van de gevonden grafgiften of via een afgeleide van de grafcultus te analyseren. (WRAY, 2018, p.14) Hierbij wordt echter een vicieuze cirkel van assumpties in stand gehouden. Grafvelden doorheen de geschiedenis worden voornamelijk als mannelijk geïnterpreteerd aan de hand van de gevonden culturele artefacten. (HÄRKE, 2014, p.1) Vooral tijdens de jaren tachtig van de vorige eeuw werd algemeen aangenomen dat de culturele artefacten en kledingstukken in vroegmiddeleeuwse graven een correcte weergave waren van het biologische geslacht of de sekse van de overledene. (EFFROS, 2000) In het overgrote deel van de gevallen sluiten deze gendergerelateerd objecten aan bij de osteologische vondsten. Dit wil echter niet zeggen dat er geen bepaalde foutenmarge is die onderzocht dient te worden, om uitzonderlijke gevallen niet aan de kant te schuiven. Vrije Universiteit Brussel 33 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” b) Paradigma onderzoekers Het paradigma bij onderzoekers stond heel lang vast, waarbij de gedachte dat het simpelweg niet mogelijk was om vrouwelijke krijgers te vinden. Dit leidde ertoe dat de idee ontstond waarbij er geen fouten in de seksebepaling van de Noormannen zou kunnen zijn. Dit idee werd aangehangen omdat er al een zeer brede kennis vergaard was over deze bevolkingsgroep en haar cultuur. Anders gezegd: de onderzoekers wisten reeds te veel van deze bevolkingsgroep om een dergelijk revolutionair idee toe te laten in het gekende gedachtengoed. (PRICE et al., 2019) Deze vorm van dogmatisch denken is uiterst nadelig voor de toekomst van de archeologie. Daarnaast reconstrueren de archeologen de geschiedenis enkel aan de hand van de resterende objecten, niet op basis van zaken die de tand des tijds niet hebben overleefd. Alleen al hierdoor kunnen bepaalde betekenissen vergaan zijn met de tijd. c) Foutenbereik Zelf wanneer er bewijzen kwamen die tegen het idee inging waar vrouwen niet aan de klassieke genderrollen voldeden, bleven én blijven veel onderzoekers zeker van hun stuk. Velen beweren dat de overgrote meerderheid van de antropologische geslachtsbepalingen correct zijn, maar dat eventuele afwijkingen te verklaren zijn door het foutenbereik van de geslachtsbepalingsmethoden. Tussen de verschillende onderzoekers is er nog geen consensus over het foutenbereik. Volgens archeoloog Härke (2011) varieert dit bereik tussen de 5% en 10% (HÄRKE, 2011, p.9). Andere studies geven een classificatienauwkeurigheid aan van tussen de 60% en 80% (HLAD et al. 2021, p.2), waarbij er dus sprake is van een foutenbereik tussen de 20% à 40% (HLAD et al. 2021, p.1). Bij nog andere studies is er sprake van een miniem foutenbereik van 3% bij een inhumatie, indien het skelet goed gepreserveerd is (LAURITSEN & HANSEN, 2003, p.14). “De onderzoekers wisten reeds te veel van deze bevolkingsgroep om een dergelijk revolutionair idee toe te laten in het gekende gedachtengoed.” (PRICE et al., 2019) Vrije Universiteit Brussel 34 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” V. Het zwaard als parameter in het gender- en sekse-onderzoek Zoals al vermeld zal er in deze bachelorthesis toegespitst worden op graven met zwaarden. Het belang van zwaarden is in dit opzicht het belangrijkste criteria om casussen te specifiëren omdat anders de scope van het onderzoek te breed zou worden. Om het zwaard in zijn tijdsgeest te kunnen plaatsen zal hieronder eerst de geschiedenis van het vroegmiddeleeuwse zwaard worden besproken, waarna er zal worden gekeken naar het belang van dit wapen als grafgift voor een krijger of persoon. Dit wapen zal gebruikt worden om duidelijk te maken wat de sexingproblematiek te maken heeft met het Scandinavië van de 5e tot 10e eeuw. A. Zwaarden in de vroege Middeleeuwen Gedurende de Scandinavische jonge ijzertijd was het hebben van wapens een belangrijk aspect van het leven van de Noormannen. Alle grote boerderijen hadden gereedschap en wapens nodig, waardoor deze objecten in de eerste plaats vervaardigd werden om praktische gebruikt te worden (HEDEAGER, 2008). Maar zwaarden zijn hier de uitzonderingen, omdat deze enkel van gebruik kunnen zijn in tijden van oorlog. Er is geweten dat ondanks dat de Noormannen een grote kennis van metaal hadden, de meeste zwaarden gemaakt werden op het Europese vasteland, en later geïmporteerd werden naar het Scandinavische grondgebied. (ANDROSHCHUK, 2014, p.14) Vrijwel alle kennis die men heeft van Scandinavische wapens is gebaseerd op archeologische vondsten. Zo weten we dat de zwaarden uit de vroege ijzertijd ongeveer 80 centimeter lang waren en twee snijdende randen hadden. Het waren éénhandige zwaarden en wogen relatief licht omdat ze diepe groeven in het midden van de kling hadden (FEDRIGO et al., 2018, p.2). Hieronder staat een figuur afgebeeld van hoe een Scandinavisch vroegmiddeleeuws zwaard eruitzag (figuur 7). Figuur 7: Het Scandinavisch zwaard Zwaarden waren pluralistische objecten die zowel in staat waren van te verwonden en te doden als andere waarden te belichamen. Onder andere dat van status, omdat het prestigeobjecten waren die niet iedereen zich kon permitteren. Enkel rijke Noormannen konden zich een heel ensemble van schild, helm, postoverhemd en zwaard veroorloven. Hierdoor vochten de meeste Scandinavische krijgers of bóndi met een bijl, dolk, speer en schild. (FEDRIGO et al., 2018, p.2). Voor de Noormannen was het hebben van wapens de gewoonte, net als het dragen van deze in het dagelijkse leven. Tijdens deze periodes was oorlog mogelijks een van de grootste Vrije Universiteit Brussel 35 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” bezigheden van de elites, zowel voor expansie als onderlinge machtsvereffeningen (FEDRIGO et al., 2018, p.2). Het belang van oorlogsvoering werkte hand in hand met de Scandinavische religie waar Odin enkel de beste krijgers toeliet in zijn rijk. Mede hierdoor waren Noormannen zeer gemotiveerd om zich op de strijd te gooien. Zwaarden waren ook vaak politieke giften omdat ze een bepaalde identiteit met zich meedroegen, hierdoor kunnen ze gezien worden als een bepaalde vorm van vroegmiddeleeuwse propaganda. (HEDENSTIERNA-JONSON et al., 2002, p.110) In de onderstaande figuur (figuur 8) worden de vele verschillende evoluties van vroegmiddeleeuwse tot laatmiddeleeuwse zwaarden aangegeven. De Scandinavische wapens bevinden zich hier rechts centraal in beeld. Deze Noorse zwaarden zijn afgeleiden van Germaanse voorgangers. Deze machtige objecten droegen dus veel meer dan enkel een connotatie als vechtwapen. Dit is duidelijk door het brede scala aan sociale en symbolische betekenissen die eraan gegeven worden doorheen de tijd. Zwaarden hangen zowel fysiek als symbolisch nauw samen met de identiteit van de krijger. (GARDELA, 2018) Fysiek gezien past het lichaam van de gebruiker van het zwaard zich aan dit object. Het gaat bepaalde spieren versterken of bepaalde bewegingsgewoonten benadrukken om het zwaard beter in gebruik te laten liggen. Door deze aanpassingen zal het mettertijd moeilijker zijn voor de krijger om met andere zwaarden te vechten, omdat het zich zo aangepast heeft aan de balans, het gewicht en de wendbaarheid van dat ene eigen zwaard. Dit werkte Figuur 8: Evolutie van het zwaard trouwens in de twee richtingen omdat het zwaard zich ook aanpaste aan de eigenaar door bepaalde drukpunten of gebruikssporen. Op deze manier werd het zwaard niet enkel een wapen, maar ook een deel of verlengde van de persoon zelf (SAYER et al., 2019, p.549). Juist om deze reden, droeg een zwaard als het ware een deel van de persoon als verhaal en identiteit met zich mee. Indien het zwaard geërfd werd, kan men de vooroudercultus hierbij betrekken. In dit opzicht werd het zwaard een erfstuk, dat een deel van de voorouder in zich meedroeg. Het werd daarom een eer om deze als volgende generatie te mogen gebruiken. Vrije Universiteit Brussel 36 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Dit wil niet zeggen dat het zwaard niet werd aangepast aan de volgende gebruiker, in tegendeel. Middeleeuwse zwaarden waren geen sociaal statische objecten, maar juist composieten artefacten. Ze werden aangepast aan de wensen van hun huidige eigenaar door onder andere de schede, pommel of grip te vervangen. Deze aanpassingen, reparaties en assemblages droegen enkel toe aan de constructie van hun identiteit. (SAYER et al, 2019, p.550) In het voorgaande stuk is duidelijk geworden dat het bezitten van een zwaard niet voor iedere persoon was weggelegd. Het was een statussymbool dat in dit opzicht een deel uitmaakte van de identiteit van zijn eigenaar. In het volgende onderdeeltje zal er worden gekeken naar wat een zwaard als grafgift kon betekenen voor de begraven persoon. Dit zal van belang zijn om het object te begrijpen en om dit later als criteria te plaatsen voor het onderzoek. 1. Zwaarden als grafgiften Zwaarden werden vaak meegegeven in het graf, zeker in de vroege middeleeuwen. Hierdoor is er een uitgebreid scala aan onderzoeksmateriaal beschikbaar. De zwaarden die men in het archeologische record kunnen bekijken, maken duidelijk dat er verschillende contexten zijn waarin deze gevonden worden. In Scandinavië is er zeker sprake van verschillende vindcontexten omdat er zowel in Noorwegen als in Denemarken verschillende casussen van deposities ontdekt zijn. Logischerwijs zijn grafgiften een van de belangrijkste vindplekken, maar er is ook spraken van deposities in moerassen en meren (WELCH, 2011, p.5). Het bijzondere aan zwaarden tegenover andere wapens is dat zwaarden meer dan één enkel leven kunnen hebben. Er is zelf sprake “lange” en “korte” levens bij zwaarden. Fernand Braudel (BRAUDEL, 1982) heeft deze terminologie toegepast om duidelijkheid te scheppen in het complexe leven van een zwaard. Wanneer een zwaard circuleerde in de maatschappij of van generatie op generatie werd doorgegeven, was er sprake van een lange geschiedenis aangezien het zwaard ‘meerdere’ levens heeft gekend (ANDROSHCHUK, 2014, p.17) Doorheen de verschillende jaren onderzoek is er een algemene consensus over de reden waarom zwaarden werden meegegeven in het graf. De zwaarden die gevonden werden, waren vaak ouder, wat men doet vermoeden dat ze door de rouwenden als “oud” werden beschouwd wanneer de zwaarden in de grond werden gedeponeerd. (BRUNNING, 2019; SAYER et al., 2019) Het was op die manier mogelijk dat een zwaard enkel werd meegegeven als gift indien het een lange carrière achter de rug had of wanneer er geen erfgenaam was om het zwaard op te eisen (SAYER et al., 2019). Het begraven van een zwaard was een teken van uitermate respect, zowel voor de drager van het zwaard als voor het zwaard zelf. Bovendien was een zwaard een duur wapen, dat men niet zonder reden in een graf zou plaatsen (GARDELA, 2018). De exacte reden waarom zwaarden als grafgiften werden meegegeven blijft echter tot op vandaag onbekend. Vrije Universiteit Brussel 37 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” In het graf (inhumatie of crematie) was het van groot belang hoe de grafgiften werden meegegeven aan de overledene. Hierbij was de positie van het zwaard belangrijk. Wapens zoals messen, massaracks en dolken werden meestal gedragen op het lijk, maar dit was niet het geval bij zwaarden. Vanaf pagina 40 in deze tekst (tabel 1) ziet men een opsomming van een aantal verschillende Scandinavische vrouwengraven met wapens, inclusief zwaarden. Zwaarden werden niet gedragen aan een riem of schede, maar meestal langs het lichaam heen geplaatst. Dit kan impliceren dat er werd gekeken naar hoe het zwaard de overledene gediend had doorheen het leven. Deze werd bijvoorbeeld langs de kant van de dominante hand gedragen. (SAYER et al., 2019, p.552). 2. Wapen = identiteit krijger? Er zijn verschillende hypothesen in verband met de identiteit van de overledene indien er sprake is van zwaarden in de begravingsritus. Zo kan men zich de vraag stellen of het hebben van een zwaard in het graf automatisch insinueert dat de overledene een krijger was (MEDIEVALISTS.NET, 2019). We moeten ons echter bewust zijn van de welke waarin men een archeologisch onderzocht individu kan extrapoleren van een bepaalde rol in een vergane samenleving. Mede hierdoor moet men zich goed afvragen wat we verstaan onder de noemer krijger, en wat onze perceptie is van geslacht en persoonlijke identiteit in dit verhaal? Neil Price (2017) beaamt in zijn paper over Birka Bj.581 het belang van zich bewust te zijn van onze eigen percepties, interpretaties en aannames tegenover het verleden. We kunnen er namelijk nooit zeker van zijn dat er sprake was van deze percepties in de tijd van de Noormannen (PRICE et al. 2017, p.194). Toch kan er geprobeerd worden om een paar van deze percepties af te toetsen aan de verschillende casussen. Er bestaan verschillende mogelijke nietletterlijke interpretaties die het belang kunnen onderstrepen van de sexingproblematiek: 1. Mogelijks was de vrouw in kwestie een huisvrouw of werkte ze in een bepaald ambacht of deed ze aan handel. In dit geval werd ze begraven met krijgersobjecten die niet haar bezittingen waren. 2. Een andere uitleg is de mogelijkheid waarbij de vrouw in kwestie begraven werd met voorwerpen die haar een proxy-identiteit verleenden die ze nooit heeft kunnen bereiken in haar levensjaren. Zo kon de vrouw geleefd hebben als een symbolische krijger. In Scandinavië zijn er immers casussen bekend waarin personen werden begraven met niet-functionele of miniatuurwapens. (PRICE, et al., 2019, p.4) 3. In sommige gevallen werden operationele zwaarden begraven bij overleden personen die biologisch gezien waarschijnlijk niet in staat waren om deze te kunnen gebruiken. Één van deze voorbeelden is dat van de Norde Kjølen (cfr. infra). Misschien werd ze begraven met de objecten die haar de dood hebben ingejaagd. 4. Een vrouw kon ook gewoon een krijger zijn, wat de meest logische reden zou zijn waarom iemand begraven is met een zwaard. Of dit zou gebeurd zijn als vrouw, of met een veranderlijke identiteit, zal misschien nooit duidelijk worden. Vrije Universiteit Brussel 38 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Het is mogelijk om verschillende betekenissen te geven aan het hebben van een zwaard in het graf, bij het gedeelte pro (cfr. infra) zal hier verder op worden ingegaan. Het is echter zeer waarschijnlijk dat deze objecten verwijzen naar het concept van het dragen of gebruiken van wapens. Het krijger-zijn was in de periode van de Noormannen namelijk een sociale constructie die niet meteen verbonden moet zijn met het daadwerkelijk gebruik maken van wapens in de strijd (PRICE et al. 2017, p.192). In deze constructie is het belangrijk om te onderzoeken welke relatie er was tussen het zwaard en de vrouw. Dit zal de mogelijke redenen duiden van de betekenis van de gevonden wapens konden betekenen voor de Scandinavische vrouw. B. Wat is de relatie tussen zwaard en vrouw? In het vroegmiddeleeuws Scandinavië droegen de meeste inwoners vaak een bepaald wapen of gebruiksvoorwerp bij zich, omdat de meeste objecten in deze twee categorieën vielen. Technisch gezien moet hier een onderscheid gemaakt worden tussen de twee soorten objecten. Enerzijds is er de categorie van de messen, dolken, scramasaxen en bijlen. Dit waren geen echte wapens omdat ze aan de hand van de vele vondsten in graven geïnterpreteerd kunnen worden als dagdagelijkse gebruiksvoorwerpen die erg ingebed waren in de materiële cultuur van de Noormannen (LORENZEN, 2018, p.11). Hierdoor kan er met zekerheid gezegd worden dat vrouwen vaak messen en dolken bij zich droegen. Anderzijds is er de categorie van de zwaarden die nier bruikbaar waren voor dagdagelijks gebruik. Het waren utilitaire gevechtsvoorwerpen die grote symbolische waarde en status met zich meedroegen (FEDRIGO et al., 2018, p.2). Men kan zeggen dat het als statussymbolen wel een dagdagelijks object was, maar dit valt niet onder onze noemer van ‘dagdagelijkse objecten’ die werden gebruikt door een vrouw. Dit brengt het vraagstuk naar het wat: Wat zag de vroegmiddeleeuwse vrouw in een zwaard. Was dit voor hen enkel een oorlogswapen met een belangrijke connotatie, of werd het ook gezien als een symbolisch gebruikswapen? (SIMNISKYTĖ, 2007, p.289) Dit onderzoek analyseert voornamelijk deze vraag, want doorheen de geschiedenis werd de rol van de vrouw in verband met wapens vaak langs de kant geschoven werd. Desondanks tonen verschillende casussen in zowel de archeologie als in andere onderzoeksdomeinen aan dat vrouwen zich niet afzijdig hielden van deze objecten zowel tijdens de strijd als andere momenten in het leven (cfr. infra: casussen en pro’s). Net doordat onderstaande casussen bestaan, wordt er inherent bewezen dat er wel degelijk vrouwengraven bestaan met wapens en specifiek zwaarden. Ook is het duidelijk dat het aantal van dergelijke gevallen heel beperkt is. Nu de mogelijke relaties tussen zwaard en vrouw aangehaald zijn, kunnen we de verschillende mogelijkheden staven aan de hand van de drie onderstaande casussen en de voorstanders en tegenstaanders van de idee van vrouwelijke krijgers. Hierbij is het belangrijk om af te toetsen of deze mogelijkheden bestaan en wat de rol van de sexingproblematiek is in het weigeren van nieuwe genderrollen als de vrouwelijke krijgers. Voor er naar de casussen gekeken zal worden, staat er hieronder een tabel waar een paar van de verschillende casussen worden gegeven waarbij er verschillende soorten wapens zijn gevonden in Scandinavische vrouwengraven. Vrije Universiteit Brussel 39 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Vrije Universiteit Brussel 40 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Figuur 9: Tabel gevonden wapens bij Scandinavische vrouwengraven Vrije Universiteit Brussel 41 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” VI. Casussen van vrouwengraven met zwaarden Doorheen het archeologische record zijn er al verschillende graven gevonden waarvan de inhoud van het graf en zijn grafgiften niet overeenkwamen met het gesekste individu. Dit kan in twee richtingen zijn. Enerzijds werden er bijvoorbeeld vrouwelijke resten gevonden met wapens, rijuitrusting of bordspelletjes. Anderzijds zijn er mannelijke resten vrouwenkleren, juwelen en broches gevonden. Bij dit onderzoek wordt er enkel gekeken naar graven waarvan de persoon een vrouw blijkt te zijn én waar er een zwaard gevonden is in het graf. Er worden drie casussen besproken die in de onderstaande figuur worden aangeduid: Birka (1), Nordre Kjølen (2) en Aunvollen (3) (figuur 10). Deze worden hieronder per casus bondig in context geplaatst, waarna er een vergelijking zal opgemaakt worden. Legende: 1. Birka Bj. 581, Zweden 2. Nordre Kjølen C22451, Noorwegen 3. Aunvollen T20248, Noorwegen Figuur 10: Drie casussen aangeduid op Scandinavische kaart Vrije Universiteit Brussel 42 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” A. De drie casussen 1. Casus Birka Bj.581 Figuur 11: Tekening Stölpe en herinterpretatie Birka Bj.581 De eerste casus gaat over de wereldberoemde graf van Birka Bj.581 waarbij wetenschappers in 2017 een sekseonderzoek hebben uitgevoerd naar de resten van een krijgersgraf dat meer dan een eeuw lang het verkeerde gender had toegewezen gekregen. Hierboven (figuur 11) zien we de oorspronkelijke schets van Birka Bj.581 door Hjalmar Stölpe (links). Daarnaast bevindt zich de tekening van Pórhallur Pràinsson (links), waarbij Birka Bj.581 wordt afgebeeld zoals de artiest vermoedde dat die eruit zou gezien hebben ten tijde van de begrafenis. Hjalmar Stölpe was diegene die tijdens archeologische opgravingen in 1889 te Birka een specialiter inhumatiegraf vond. Deze werd gevonden in het Zweedse Birka dat van de 8e tot de 10e eeuw één van de machtigste en belangrijkste handelsregio’s uit zijn dichte en verre omgeving was. (HEDENSTIERNA-JONSON, 2006, p.73) De site werd grotendeels vergeten tot diep na de middeleeuwen. Pas wanneer archeologische activiteit aan het einde van de 19e eeuw werd de locatie van Birka bevestigd. (GABRIELE, 2019) De plek waar het graf is gevonden ligt niet ver van Björkö, Stockholm. Deze omgeving bevat meer dan 3.000 graven uit de periode van de Noormannen waarbij meer dan de helft van deze graven is nog niet is opgegraven. Het onderzochte graf werd gemarkeerd met het nummer Bj. 581, waar Bj. staat voor Björkö, de omgeving. Tegenwoordig bevindt het skelet en de grafgiften zich in het Zweeds Historisch Museum met als inventarisnummer SHM 34000: BJ. 581 (tabel b. onderzoek). Vrije Universiteit Brussel 43 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Het was eerder bijzonder dat er sprake was van de ontdekking van een inhumatiegraf, aangezien crematiegraven de norm waren van dat moment. Dit graf was begraven onder een groot blok graniet, wat erop wees dat dit een belangrijk graf moet zijn geweest. Wanneer Stölpe en zijn team dit imposante verschijnsel aan het onderzoeken waren, ontdekten ze de grafkamer en de botten van een krijger, inclusief zijn wapens. Er is geschat dat deze resten in het midden van de 10e eeuw gedeponeerd werden. Deze persoon werd door Stölpe geïnterpreteerd als begraven te zijn in een zittende positie, misschien op een stoel of kruk. (PRICE, et al., 2019, p.16; STÖLPE, 1889) Het graf zou 3.45 x 1.75 x 1.8m in de omvang zijn geweest (STÖLPE, 1889). Naast de verschillende wapens waren er ook twee stoffelijke overschotten van paarden: een merrie en een hengst, waarvan eentje beteugeld was. Paarden lijken evenredig voor te komen in zowel vrouwen- als mannengraven. Dit is vrij logisch, aangezien paarden destijds het vervoermiddel bij uitstek waren (MØRCK, 1901, p.73). Bj. 581 werd gevonden is temidden van een landschapssetting met andere krijgersgraven, wat het vermoeden van het hebben van een krijger enkel in de hand werkt. Zo bevindt het graf zich buiten de poort van het Birka-heuvelfort en grenst het aan twee andere graven die bekend staan om hun talrijke krijger gerelateerde grafgiften (PRICE et al. 2017, p.188). In de onderstaande figuur wordt de landschapssetting even getoond aan de hand van drie foto’s en een tekening waar het grafveld wordt aangeduid in het rood (figuur 12). Destijds werd het graf als mannelijk geïnterpreteerd ten gevolge van het antropologische genderdeterminisme. (GILCHRIST, 1999; HÄRKE, 2011; LUCY, 2012; PRICE et al., 2017; HEDENSTIERNA-JONSON et al., 2017) Figuur 12: Aanduiding grafveld Birka Vrije Universiteit Brussel 44 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” a) Eerste twijfels: 1975 Enkele decennia na de ontdekking van het indrukwekkende graf, waren de resten gelogd en verzameld in het Zweeds Historisch Museum. Het was in 1975 dat de osteo-archeologe Berit Vilkans de taak op zich nam om het merendeel van de inhoud van de gevonden Birka graven te catalogiseren. (PRICE et al., 2019, p.85) Tijdens het analyseren van de skeletresten van Bj.581 merkte Vilkans op dat de botten, en dan vooral de onderarmen, dun en slank waren. Hierna besloot ze het bekkenbot te analyseren, waar ze tot de conclusie kwam dat deze kenmerkend was voor een vrouw en zeker niet voor een man. Wanneer ze deze resultaten wilde staven, bleek dat niet mogelijk te zijn omdat het skelet niet veilig met zijn grafcontext geassocieerd kon worden (HEDENSTIERNA-JONSON et al., 2017, p.858, PRICE et al., 2019, p. 85). b) Langverwachte bewijzen: onderzoek 2016 Naar aanleiding van de verschillende onzekerheden die het skelet met zich meebracht, besloot in 2016 een team van genetici, onderzoekers en archeologen de skeletresten aan de hand van moderne technieken te onderzoeken. Ze staafden hun resultaat via meer dan vier verschillende onderzoeken, wat een onmiskenbaar resultaat teweegbracht. De laboratoriumprocedures werden uitgevoerd in een laboratorium dat specifiek is ontworpen voor de analyse van oud DNA aan de Universiteit van Stockholm. (PRICE et al, 2017, p.2) Figuur 13: Skeletmateriaal Birka Bj.581 Onderzoek botmateriaal & DNA-analyses Logischerwijs was het onderzoeken van de botresten de eerste grote onderzoeksfase. Hierbij bekeek men de resterende skeletresten dat gevonden waren tijdens de opgraving (figuur 13). De onderzoekers slaagden erin om kleine monsters van het genetisch materiaal te kunnen scheiden van de botresten die meer dan 1000 jaar onder de grond gelegen hebben. Ze hebben hierom een DNA-analyse uitgevoerd, wat bewees dat de overblijfselen twee X-chromosomen bevatten, waardoor de persoon in kwestie enkel een vrouwelijk geslacht kon toegewezen krijgen. Hiernaast werd er gekeken naar het analyses van het gevonden mitochondriale DNA (mDNA). Aan de hand van de online tool Cambridge Reference Sequence werden de resten onderzocht en vergeleken met andere mitochondriale concensussequenties (ANDERSON et al., 1981; ANDREWS et al., 1999; PRICE et al, 2017) (tabel b: onderzoek). Strontiumanalyses Naast de verschillende genetische analyses is er ook gebruik gemaakt van de technologie om de tanden van Bj.581 te onderzoeken op Strontium-analyses. Mede door deze bevindingen is het gebleven dat de persoon in kwestie niet van Birka zelf afkomstig was. (PRICE et al., 2017) Vrije Universiteit Brussel 45 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” c) Betekenis Het is moeilijk om een exacte betekenis te geven aan de resten van een persoon die meer dan duizend jaar geleden geleefd heeft, maar het is wel interessant om de verschillende mogelijkheden te analyseren. Eén van de mogelijke redenen waarom Bj. 581 begraven was met een volledige wapenuitrusting, is omdat deze vrouw de sociale rol van een man op zich genomen heeft. Ze kon hierbij mogelijks haar vrouwelijke identiteit behouden. (PRICE et al, 2017, p.191) Deze oplossing insinueert dat de persoon in kwestie wel degelijk een volwaardige krijger geweest zou zijn in haar tijd. Analyse heeft aangetoond dat de wapens die gevonden werden, in een gebruikte staat waren en niet louter ceremonieel waren. (PRICE et al., 2017) De verschillende grafgiften zijn hetgeen wat dit graf zo opvallend maken (tabel grafgiften). De vrouw in Birka Bj. 581 werd begraven met een zwaard dat dicht bij de linkerkant van haar lichaam geplaatst was (PRICE et al., 2017). Naast het zwaard waren er ook een bijl, schede en pijlen aanwezig. Waarschijnlijk was er ook een boog meegegeven als grafgift, maar is deze samen met andere objecten van organisch materiaal mettertijd vergaan. De persoon in kwestie leek een sterke associatie te hebben met de bijl en pijlen, gezien de plaatsing naast het lichaam. Dit kan aantonen dat er sprake was van complexe nuances in haar identiteit (SAYER et al., 2019, p.560). Naast wapens werden er ook een buidel met speelstukken en dobbelstenen gevonden. Niet ver van deze stukken werd er ook een speelbord aantroffen. (WRAY, 2018, p.17). Speelstukken worden vaak als mannelijke attributen beschouwd en worden vaak in verband gebracht met intellectueel inzicht en politieke strategie (HEDENSTIERNA-JONSON, et al., 2017; SAYER et al. 2019, p.544). Birka Bj. 581 werd begraven met kledij dat versierd was met banden van geïmporteerde zijde en duur zilverbrokaat. (PRICE et al., 2019) Ze droeg ook een kenmerkende puntmuts en droeg haar haar in een staart. (PINTAR, 2016, p.3) Deze outfit is een voorbeeld van Oost-Europese kledij van goede kwaliteit, Het zal een imposante maar ook elegante outfit zijn geweest, dat niet voor iedereen weggelegd was. (PRICE et al., 2017, p.3) Zowel Pintar als Price geven aan dat het waarschijnlijk om krijgerskleding zou gaan. (PINTAR, 2016; PRICE et al., 2017, p.3) Het graf behoorde gezien de verscheidenheid en rijkdom van de objecten duidelijk tot een prestigieus en machtig iemand. Hierbovenop bestaat er de mogelijkheid dat er sprake is van een persoon dat zich niet aan de binaire rolmodellen heeft gehouden en dat deze toebehoorde aan het queer-spectrum. (PRICE et al. 2017, p.191; WRAY, 2018, p.14) De persoon werd begraven in een graf vol functionerende wapens en oorlogsuitrusting, zonder iets meer. Dit was naast een gebouw vol wapens en buiten de poort van een fort. (PRICE et al., 2017; GABRIELE, 2019) Als er puur wordt gekeken naar al de mogelijke variabelen, buiten de sekse, zouden onderzoekers er ongetwijfeld mee akkoord zijn dat dit een krijger was. Het feit dat dit een bekritiseerd beeld is, omdat de persoon in kwestie biologisch gezien een vrouw was, toont aan dat de er naast de sexingproblematiek ook een probleem is in het accepteren van veranderende genderrollen in de wetenschapstak van de vroegmiddeleeuwse archeologie. Vrije Universiteit Brussel 46 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” d) Kritiek Een van de kritieken die Judith Jesch (2018) heeft geuit na de publicatie van het artikel, was het idee dat het graf mogelijk een tweede, mannelijke individu had bevat die wel in de krijgersrol paste. In dat geval werd de vrouw zonder enige grafgiften begraven. Juist omdat er een gebrek is aan vrouwelijk toegeschreven artefacten en omdat de verdeling van de grafgoederen in het graf een ruimtelijke relatie hadden tot de vrouw, wordt dit idee als foutief aangenomen (HEDENSTIERNA-JONSON et al., 2017, p.858). Ze zei ook dat de onderzoekers te weinig gezocht hebben naar andere mogelijke redenen voor de wapens in het graf of de rol van de vrouw in dit verhaal. In dit opzicht steunt ze enkel de moderne gender binaire en genderrollen die ze toewijst aan dit verhaal. De onderzoeker Leszek Gardela (2018) gaf een tegenreactie door de suggestie dat de objecten in kwestie een mogelijk bewijs waren van overschrijdende genderrollen (GARDELA, 2018). Bij de osteologische analyses werd het duidelijk dat het skelet geen antemortem of postmortom verwondingen bleek te hebben. Dit feit ging mogelijk in tegen de krijgersgedachte, maar onderzoekers haalden aan dat gevecht blessures redelijk zelden voortkwamen in Birka, ondanks dat er veel krijgers gevonden zijn. (LAURITSEN & HANSEN, 2003; HEDENSTIERNAJONSON et al., 2017, p.868; PRICE et al., 2017, p.191; WRAY, 2018, p.17). Bovendien moeten we ons realiseren dat het idee van een categorie als "krijger" in die periode mogelijks een sociale constructie was en dus is het een beetje onduidelijk of de persoon de wapens in de strijd droeg. Deze giften konden evenzeer symbolisch kunnen zijn. (GABRIELE, 2019). “Er kan met zekerheid gezegd worden dat de exclusieve grafgiften en twee paarden de persoon in Birka Bj.581 voorstellen als iemand met verantwoordelijkheden op het gebied van strategie en mogelijks ook op het gebied van bepaalde gevechtstechnieken.” (HEDENSTIERNA-JONSON, et al., 2017 & SAYER et al. 2019) Vrije Universiteit Brussel 47 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Er kan met zekerheid gezegd worden dat de exclusieve grafgiften en twee paarden de persoon in Birka Bj.581 voorstellen als iemand met verantwoordelijkheden op het gebied van strategie en mogelijks ook op het gebied van bepaalde gevechtstechnieken (zie tabel c: grafgiften) (HEDENSTIERNA-JONSON, et al., 2017; SAYER et al. 2019, p.544). Hiernaast staat er een afbeelding van Birka Bj.581 met de aanduiding van de objecten (figuur 14). Sommige onderzoekers halen de mogelijkheid aan dat deze persoon genderfluïde of transgender was (SIMNISKYTĖ, 2007, p.289; HÄRKE, 2011, p9; Gilchrist, 1999; PINTAR, 2016, p.6; PRICE et al. 2017, p.191; WRAY, 2018, p.14) Onderzoekers accepteerden deze mogelijkheid in een nalopend onderzoek, maar hebben desondanks benadrukt dat deze term een modern gepolitiseerde en westerse term was. (PINTAR, 2016, p.4) Deze term is pas onlangs ter discussie gesteld en er is nog lang geen bewijs geleverd. Het is wel een interessant gegeven om in het hoofd te houden. Als moderne en westerse onderzoekers moeten Figuur 14: Birka Bj.581 met aanduiding grafgiften we ons ervan bewust zijn dat er in de tijd van de Noormannen waarschijnlijk sprake was van een vergaand geslachtspectrum, deze is onduidelijk voor ons, maar was wel bekend bij de mensen uit die tijd (PRICE et al., 2017, p.). In dat opzicht kennen we het niet, maar daarom is het niet zo dat het nooit heeft bestaan. Vrije Universiteit Brussel 48 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” 2. Casus Nordre Kjølen C22541 De tweede casus behandelt over de gevonden skeletresten die opgegraven werden in 1900. De resten lagen oost-west georiënteerd in een grote grafheuvel in een Vikingkerkhof in Nordre Kjølen (NK), te Hedmark, Noorwegen. (MØRCK, 1901) Het graf werd gemarkeerd met het grafnummer C22541 en tegenwoordig ligt het skelet en toebehoren in het Museum voor Culturele geschiedenis van Oslo (UNIMUS, 2016; PRICE et al., 2017) In 2019 kreeg dit skelet heel wat mediaaandacht door een artikel genaamd “Meet Erica The Red” in The Guardian2 en een videodocumentaire van National Geographic. Hierbij hebben wetenschapper aan de hand van geavanceerde gezichtsherkenningstechnologie het gelaat van de overleden vrouw proberen te reconstrueren (figuur 15). Aan de hand van deze reconstructie menen de onderzoekers een opvallende hoofdwonde te hebben ontdekt die diep genoeg was om het bot te beschadigen. (ALBERGE, 2019) Figuur 15: Herconstrutie gelaat Nordre Kjølen Aan de hand van de vele grafgiften, werd het graf typologisch gedateerd temidden van de 10e eeuw (PRICE et al., 2019, p.6). Bijzonder bij deze ontdekking was dat het skelet onmiddellijk werd aangenomen als biologisch vrouwelijk door zijn onderzoekers, en geïnterpreteerd werd als het eerste archeologisch bewijs van een schildmaagd (MØRCK, 1901). Aan de hand van een latere osteologische analyse onder de leiding van archeoloog Per Holck werd het vrouwelijk geslacht van de individu in 1984 officieel verklaard. Verder werd haar leeftijd geschat op zo een 18-19 jaar oud ten tijde van haar overlijden. De vrouw had een tenger en fijn postuur en was ongeveer 1,55m groot. (HOLCK, 1984; PRICE et al., 2019) (Tabel b: onderzoek). In de figuur nevens ziet men hoe artiest Miroslaw Kuzma zijn interpretatie heeft gegeven aan hoe NK zou neergelegd zijn ten tijde van haar inhumatie (figuur 16.). Figuur 16: Artstieke interpretatie Nordre Kjølen 2 Zie link voor meer informatie: https://www.theguardian.com/uk-news/2019/nov/02/viking-woman-warriorface-reconstruction-national-geographic-documentary. Online geraadpleegd op 13 februari 2021. Vrije Universiteit Brussel 49 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Door haar postuur beweerden onderzoekers dat ze te klein en zwak zou zijn geweest om de greep van het zwaard correct vast te kunnen houden. Ze zou deze dus niet hebben kunnen hanteren. Deze kritiek werd voorgesteld door Hernæs in 1984, maar staat nog steeds open voor debat (PRICE, et al., 2019, p.16). Toen ze gevonden werd, stond haar graf vol met verschillende artefacten en wapens (tabel c: grafgiften). Ze lag in haar graf er als een volledig uitgeruste krijger bij. Het opvallendste wapen was het tweesnijdend zwaard dat links langs haar zijde lag. Dit wapen lag in een nogal ongebruikelijke positie, waarbij het handvat bij de heup lag en de punt van het wapen dicht bij het gezicht lag (MEDIEVALISTS.NET, 2019). Hiernaast had ze een bijl, een speer, een schild, een grotendeels vergane ijzeren vijl en vijf pijlpunten bij zich. Hierdoor kan men aannemen dat er destijds bij de inhumatie een boog aanwezig was, maar dat deze mettertijd vergaan is. Daarbovenop lag er aan het voeteinde van het Nordre Kjólen-skelet één paard (PRICE, et al., 2019, p.16). Op de onderstaande afbeelding staat er het hoofd en de resterende grafgiften van de vrouw die begraven werd in NK, volledig met zwaard, bijl en andere metalaalresten (figuur 17). Figuur 17: Gevonden materiaal Nordre Kjølen Vrije Universiteit Brussel 50 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” 3. Casus Aunvollen T20248 De derde casus van een vrouwelijk personage dat begraven is met een zwaard, is dat van het ongemarkeerde graf te Aunvollen, nabij de gemeente Steinkjer in Nord-Trøndelag. Deze staat gemarkeerd als graf T20248 wanneer het door de archeoloog Lars Stenvik werd gevonden in 1981(tabel b: onderzoek). (STENVIK, 2005, p 151; UNIMUS, 2016; NORDVALL, 2018, p.12) Het gebied Nord-Trøndelag ligt aan de westkust van Noorwegen, waar het tijdens de vroege ijzertijd een machtscentrum was (NORDVALL, 2015, p.15). Dit is geweten aan de hand van uitgebreid archeologisch gevonden materiaal, waarbij vooral ijzervondsten het meest voorkomende waren. (STENVIK, 2005, p. 139; NORDVALL, 2015, p.15) De vrouw is bij haar begraving richting het zuiden neergelegd op een bed van gemengd textiel en donsveren. Dit zou mogelijks kunnen wijzen op een gevlochten quilt. Ze werd osteologisch geschat aan de hand van gebitbeelden op ongeveer 19-20 jaar oud ten tijde van haar overlijden. (STENVIK, 1981, p.3). Nadat er in de nazomer van oktober 1981 grond verspaand werd, werd er een zwaard, een schedel, kaakbot, tanden en andere skeletresten gevonden. Hierdoor is de inhoud van het graf gedeeltelijk verstoord. Na de ontdekking werd er gebruik gemaakt van sleuven om de skeletresten verder te zoeken. (STENVIK, 1981, p.2; PRICE et al., 2019, p.16) Op de figuur hiernaast staat een schets van hoe de inhumatie eruitzag tijdens het archeologisch onderzoek van 1981 (figuur 18). Tijdens de opgraving werd het duidelijk dat het skelet op een kleigrond gelegd werd in een gat van zo’n 30-40 centimeter onder de huidige oppervlakte.(STENVIK, 1981, p.2; NORDVALL, 2018, p.12) Tijdens de graafwerkzaamheden Figuur 18: Schets gevonden graf Aunvollen is er een zware kalkstenen richel gevonden, waardoor de grond kalkhoudend werd. Deze kalkrijke omgeving kan een mogelijke reden zijn geweest voor de goede bewaartoestand van het graf en dan vooral de botresten (PRICE et al., 2018). Tijdens het archeologisch onderzoek van de site werd er op een later moment ook gekeken naar de hoop omgewoelde aarde, dat slachtoffer was gevallen van de graafmachine. In deze aarde werden de resten van een speer en een kraal gevonden, net als 120 stukjes aan metaalresten, hoogstwaarschijnlijk waren dit spijkers en klinknagels. Hiernaast werden ook de resten gevonden van een volwassen hond, die mettertijd met haar in het graf lijkt gedeponeerd te zijn. (STENVIK 1981; NORDVALL, 2018, p.12; PRICE et al., 2018). Vrije Universiteit Brussel 51 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” De vrouw bleek een hele verzameling aan grafgiften mee te hebben gekregen die een redelijk mannelijk karakter uitstraalde (tabel grafgiften). Het zwaard lag aan haar linker heup, maar werd slecht gepreserveerd. De zwaardschede was gemaakt uit buigzaam wilgenhout dat bekleed werd door dierenvacht. In de buurt van haar hoofd lagen de meeste grafgiften, zoals een sikkel, een mes, een wetsteen, een schaar en een kam. Hiernaast waren er ook acht delen aan speelstukken en een ronde kwartsietsteen aanwezig, de speelstukken leek hierdoor compleet te zijn. De drie dames in kwestie zijn allemaal even kort besproken en geanalyseerd op hun inhumatie, wetenschappelijke onderzoeken en mogelijke speciale aspecten. Het was de bedoeling om via deze korte bestudering om aan te tonen dat er wel degelijk Scandinavische vrouwen begraven werden met zwaarden, desalniettemin in een klein aantal. Ook dat sommigen mogelijks de foute sekse toegewezen kregen, dat pas bij nader onderzoek als foutief is verklaard. In het volgende gedeelte zullen de casussen beknopt worden besproken a.d.h.v. vergelijkingen. B. Onderlinge vergelijking a) Tabel ontdekking resten Onderstaande tabel geeft een overzicht over de gevonden resten, waar deze gevonden zijn en of en wanneer media hierover berichtte. Nr. kaart Casus Grafnummer Wanneer gevonden? Geschatte eeuw Geografische ligging Hedendaagse ligging Medi a 1 Birka Bj. 581 1889 Omtrent 950 Björkö, Stockholm. Zweden 2017 2 Nordre Kjølen C22541 1900 Omtrent 950 Nordre Kjølen, Hedmark, Noorwegen Aunvollen, NordTrøndelag. Noorwegen Museum voor Culturele geschiedenis van Oslo 3 Aunvollen T20248 1981 n.v.t. Aunvollen, NordTrøndelag. Noorwegen n.v.t. n.v.t. Vrije Universiteit Brussel 52 Indie Vandenbrouck 2019 “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” b) Tabel onderzoek Deze tweede tabel geeft aan in welke mate de drie casussen onderzocht zijn. Het is duidelijk dat Birka Bj.581 veruit het meeste onderzoek heeft mogen ondergaan. Dit skelet was ook het duidelijkste voorbeeld van de sexingproblematiek. Casus Graf? Geschatte leeftijd Birka Inhumatie: vermoedelijke krijgersgrafkamer Sexingmethode Verkeerde Status toewijzing krijger gender? Antropologische genderdeterminisme. Daarna 4 verschillende soorten onderzoeken. (cfr. supra) Jonger dan 25 Ja Ja (2017) Nordre Kjølen Inhumatie: vermoedelijke krijgersgrafkamer 18 – 19 Osteologie: beenderen Neen n.v.t. Aunvollen Inhumatie: graf 19 - 20 Osteologie: gebit Neen n.v.t. c) Tabel grafgiften Hieronder staat er een duidelijker overzicht van de verschillende grafgiften dat er bij de drie casussen gevonden zijn. Het wordt hierdoor duidelijk dat deze graven toebehoorden aan redelijk tot opvallend rijke vrouwen met een bepaalde status. Paard Schede Pijlen Bijl Speelstukken Birka Zwaard + ligging X (L) 2 X X X X NK X (L) 1 X X Aunvollen X (L) Casus Vrije Universiteit Brussel Speer Schild X X X 53 Indie Vandenbrouck Mes Metaalresten of sikkel X Kam X X X “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” d) Conclusie Aan de hand van de bovenstaande vergelijking en tabellen wordt het duidelijk dat deze graven toebehoorden aan machtige vrouwen, die een bepaald aanzien genoten ten tijde van hun begraving. Aan de hand van de vergelijking van de gevonden grafgiften lijken de casussen Birka en Nordre Kjølen toe te behoren aan een persoon met een veranderlijke genderrol. Mogelijks gaat het hier om vrouwelijke krijgers. Een argument dat deze stelling ondersteunt is de klederdracht. Vooral bij Birka Bj.581 is er sprake van een ware Oost-Europese krijgersoutfit. (PINTAR, 2016, p.3; PRICE et al., 2017, p.3). Dit kon mannenkleding zijn, waardoor ze zich als vrouw kon inleven in de krijgersrol. (PRICE et al., 2019, p.20) Om hier meer bewijs rond te leveren zou er verder onderzoek moeten gedaan worden, specifiek tegenover de casus Nordre Kjølen. Bij de derde casus is het argument van verschillende onderzoekers dat deze persoon om andere reden dan de krijgersstatus werd begraven met een zwaard zeer plausibel. Om aan het einde van deze bachelorthesis een zo wetenschappelijk en objectief mogelijk besluit op te stellen; zullen er in het volgende hoofdstuk de verschillende redenen zowel in het voordeel als in het nadeel van een vrouwelijke krijger helder opgesomd worden. “Er waren eens vrouwen in Denemarken die zich kleedden om er uit te zien als mannen en bijna elke minuut besteedden aan het cultiveren van soldatenvaardigeden…” (SAXO GRAMMATIUS in SIMNISKYTĖ, 2007) Vrije Universiteit Brussel 54 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” VII. Discussie: wat leren deze casussen over de gender- en sekseproblematiek? Om het onderzoek te staven na de voorbeelden, zal er nu een vergelijkende studie opgemaakt worden waar de verschillende pro’s en contra’s die doorheen het onderzoek naar voren kwamen aangehaald zullen worden om de issue tussen de sekseproblematiek en de genderrollen te plaatsen. Onderstaand worden ze kort per gedeelte samen geplaatst om het overzichtelijk te houden en om beiden kanten correct tegenover elkaar af te wegen. Daarna wordt de mogelijkheid van een vrouwelijke krijger in het vroegmiddeleeuwse Scandinavië onderzocht aan de hand van de afweging die als laatste zal opgemaakt worden. A. Pro: Argumenten ten voordele van de vrouwelijke krijger en veranderlijke genderrollen a) Belang van nieuwe onderzoekstechnieken Bij de sexingproblematiek is het voornamelijk belangrijk te weten op welke manieren men aan data komt. Is het aan de hand van nieuwe analyses, opgravingen of onderzoeken? En hoe kunnen deze resultaten gestaafd worden of gecontroleerd worden? Osteologie Een van de mogelijke wetenschappelijke onderzoeken die hier een antwoord op biedt is die van de osteologie. De osteologie is een wetenschap waarbij er onderzoek wordt gevoerd naar de botten en opbouw van het skelet. In de twintigste eeuw werd dit meestal uitgevoerd door medici, die niet altijd bekwaam waren om oude archeologische resten het correcte gender toe te wijzen waarvan niet al het botmateriaal is teruggevonden. De osteologie van nu is niet meer te vergelijken met de besproken voorgaande tak omdat het meer uitgevoerd wordt door gespecialiseerde fysisch-antropologen. In de archeologie is er daarom een opkomst van deze discipline om bepaalde casussen beter te kunnen begrijpen. Voorheen was het moeilijker om osteologie te betrekken bij de meeste onderzoeken omdat deze erg duur was en niet voor alle onderzoekers tot beschikking stond. Tegenwoordig maakt de osteologie of fysische antropologie deel uit van de interdisciplinaire aanpak van het archeologisch onderzoek. De discipline kan gebruikt worden in onderzoek naar zowel inhumatiegraven als crematiegraven. Osteologisch onderzoek kan echter nooit een totale zekerheid geven omdat er populatie- en leeftijd gerelateerde variaties kunnen voorkomen van het seksuele dimorfisme van het resterende skelet. (LUCY, 2012, p.) Vrije Universiteit Brussel 55 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Er moet altijd rekening gehouden worden met een paar negatieve factoren zoals botkrimp of geografische variaties (WRAY, 2018) Osteologische geslachtsbepalingen worden ook minder nauwkeurig met de ouderdom van de het skelet op het moment van de inhumaties of crematie. Hoe ouder het skelet, en dan vooral de schedel, hoe onduidelijker het morfologische onderscheid is tussen mannen en oudere vrouwen (HLAD et al. 2021, p.9). Een ander bekend probleem dat zich vooral voordoet in Noorwegen, is de slechte conservering van de skeletresten. Dit komt door het barre klimaat en de ongunstige bodemgesteldheid (MEDIEVALISTS.NET, 2019). Vernieuwde DNA-analyses Een tweede voorbeeld van nieuwe onderzoekstechnieken zijn dat van de DNA-analyses. (HÄRKE, 2011, p.9) Er zijn verschillende nieuwe moderne manieren ontstaan om menselijke resten te analyseren op sekse zoals specifieke DNA-analyses, morfologische parameters en computerprogramma’s met statische voorspellende modellen zoals Fordisc (MILNER & BOLDSON, 2012) en DFA (Discriminant Function Analysis) (HLAD et al. 2021, p.3). Deze nieuwe manieren van analyseren zullen een mogelijkheid bieden om verdere onderzoeken naar sekse te volbrengen in de toekomst. b) Slechte documentatie uit het verleden Archeologie is een wetenschap die pas sinds de jaren 1960 een focus plaatste op het wetenschappelijke aspect van de onderzochte casussen. Leszek Gardela meende dat “veel van de graven die hij heeft onderzocht ontdekt waren door amateurs, antiquariaten en archeologen wiens opgravingsmethoden naar de huidige maatstaven rudimentair waren? (GARDELA 2013; MEDIEVALISTS.NET, 2019) Door deze onprofessionele manier van werken werden een aantal vermeende vrouwengraven met wapens zeer vaag beschreven en gedocumenteerd (MEDIEVALISTS.NET, 2019). Tot voor kort werd er voornamelijk één methode gebruikt om graven een sekse toe te wijzen: de archeologische sex determination (antropologische geslachtsbepaling). (LAURITSEN & HANSEN, 2003, p.14; SIMNISKYTĖ, 2007 p.283; PRICE et al., 2017, p.192.; WRAY, 2018, p.4). Bij deze methode werd er vrijwel enkel gekeken naar de aanwezige grafgoederen om het biologische geslacht van het soms onduidelijke skelet aan te wijzen. Hierdoor is er geen ruimte voor een bredere interpretatie Vrije Universiteit Brussel 56 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” c) Sociale status In het Scandinavië van de vroege middeleeuwen kon een vrouw veel mannelijke rechten vergaren indien ze ongehuwd was of als er geen mannelijk familielid was om de hogere sociale status op te eisen. Zo zijn er historische bronnen (cfr. infra) die vrouwen in bepaalde politieke rollen plaatsen. Indien ze de rol van heer-vazal zou opnemen, zou er van har verwacht worden dat ze haar onderdanen in dienst van de heer zou leveren, zelf als ze niet het bevel zou voeren in de strijd of mee zou vechten. (RILEY, 1988, p.45) Tijdens de organisatie van oorlogsvoering, kregen vrouwen waarschijnlijk de kans zich ook te ontwikkelen in het belang van de strijd. Indien ze uit haar klassieke genderrol gestapt zou zijn (MCLAUGHIN, 1990, p.203). In dat opzicht zou ze traditie gebroken hebben en zou ze voor haar eigen pad kiezen. (LARSON, 2012) d) Bevestigingen uit de literatuur Doorheen de geschiedenis en in het Oud-Noorse corpus is er sprake van vrouwelijke personages die als krijgersvrouwen geïnterpreteerd kunnen worden. (GARDELA, 2018; PRICE, et al., 2019, p.20) Deze overgebleven verhalen uit verschillende Scandinavische landen benoemen vrouwelijke krijgers als “shield maidens” of schildmaagden. (HEDENSTIERNAJONSON et al., 2017, p.853; GARDELA, 2018) Saxo Grammaticus (zevende boek, geciteerd in Clover 1985, p.35), beschrijft de geschiedenis van de Denen waarbij er sprake is van een paar interessante passages voor dit onderzoek: “Er waren eens vrouwen in Denemarken die zich kleedden om er uit te zien als mannen en bijna elke minuut besteedden aan het cultiveren van soldatenvaardigeden…” (SIMNISKYTĖ, 2007, p.248) Ondanks dat er geen historisch bewijs is van deze informatie, wordt dit idee meerdere keren aangehaald. (MCLAUGHIN, 1990; BLYTHE, 2001; LAURITSEN & HANSEN, 2003; SIMNISKYTĖ, 2007; MOEN, 2011; MAGNUSSON, 2015; PINTAR, 2016; PRICE et al., 2017; HEDENSTIERNA-JONSON et al., 2017; WRAY, 2018; GARDELA, 2018; PRICE et al., 2019) Hierbovenop komt het idee van schildmaagden terug in de gedichten van Edda en Braavalleslaget (MØRCK, 1901, p.75). Bovendien verwijst Price naar verschillende tekstuele bronnen waarin verklaard werd dat er vrouwen gevonden zijn in dezelfde neergeslagen houding als omstaande mannen op het slagveld. In dit geval droegen de vrouwen ook dezelfde krijgerskleding. (PINTAR, 2016, p.3) Vrije Universiteit Brussel 57 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” e) Bevestigingen uit de kunst Bij de Noormannen is er sprake van een wijdverspreide materiële cultuur, waarbij kunst altijd een grote rol heefd gespeeld (HEDEAGER, 2008). Interessant hierbij is de afbeelding van gewapende figuren die in de metaalbewerking kunnen geïnterpreteerd worden als vrouwen. (LORENZEN, 2018; PRICE, et al., 2019, p.18). Een voorbeeld hiervan is het graf in Åsnes, Hedemark te Zuidoost-Noorwegen, waar er Valkyrie-symbolen in het graf gevonden zijn. Dit was een osteologisch bewezen vrouwengraf, waarvan er ook sprake is van verschillende wapens die als grafgiften meegegeven werden (MAGNUSSON, 2015). De grootste kritiek op deze ‘bewijzen in kunst’ wijst dit fenomeen af als bewijs en classificeert deze materiële bronnen louter als een mythologisch fenomeen. (HEDENSTIERNA-JONSON et al., 2017, p.853, GARDELA, 2013; JESCH, 1991) f) Queer Ten gevolge van de archeologische geslachtsbepaling, werden andere genderconstructies in de tijd van de Noormannen die anders waren dan het binaire geslachtsmodel helemaal verdrongen, ondanks dat gender nooit vaststaat. (LORENZEN, 2018, p.11; WRAY, 2018, p.4; GARDELA, 2018) Hierdoor worden mogelijke modellen die van toepassing kunnen zijn op de vroege middeleeuwen zoals travestie (cross-dressing), het hebben van derde geslachten, genderfluïditeit, de overschrijding van genderrollen en alle andere mogelijke variaties op het binaire gendermodel van de baan geschoven. (SIMNISKYTĖ, 2007, p.289; HÄRKE, 2011, p.9; Gilchrist, 1999; PINTAR, 2016, p.6; PRICE et al. 2017, p.191; WRAY, 2018, p.14) Neil Price is een van de onderzoekers (cfr. supra) die zich over de queer-theorie in de vroege middeleeuwen buigt. Hij onderzocht de genderconstructie in Scandinavië en bekeek of het mogelijk was dat vrouwen zich invoegden in de strijd en of dat mannen die zich als vrouw verkleedden, interseksueel waren of enige andere genderrol opnemen en indien deze sociaal erkend werden. (PINTAR, 2016, p.4) Er is namelijk een redelijk indrukwekkend archeologisch record gevonden aan mannen die in vrouwenkleren begraven zijn en vrouwen die begraven zijn met mannelijke grafgoederen. (LAURITSEN & HANSEN, 2003, p.14; SIMNISKYTĖ, 2007, p.289) Deze vrouwen konden mogelijks ‘mannelijke vrouwen’ zijn die geïntrigeerd waren in de traditionele mannelijke genderrollen en activiteiten, waarna ze de kans kregen om vrouwelijke krijgers te worden. (LAURITSEN & HANSEN, 2003, p.16; LUCY, 2012, p.2; HÄRKE, 2014, p.13; WRAY, 2018, p.13) Vrije Universiteit Brussel 58 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” B. Contra: Argumenten tegen de vrouwelijke krijger en veranderlijke genderrollen a) Klassieke genderrollen De archeologische geslachtsbepaling werkte praktisch gezien enkel samen met de klassieke genderrollen die lange tijd gedrukt werden op het Scandinavië van de vroege middeleeuwen. Hierin was het de typisch vrouwelijke taak om zich bezig te houden met het huishouden, de oudere familieleden en de gasten. (HEDENSTIERNA-JONSON et al., 2017; NIKEL, 2020) De man was verantwoordelijk voor buitenactiviteiten die verband hielden met de veiligheid van de eigendom, de landbouw en al het externe zoals handelen, reizen en politieke inmenging. Judith Jesch geeft via deze klassieke interpretatie weer (cfr. infra) dat vrouwen enkel gedegradeerd worden naar het huishouden. Haar stelling is echter achterhaald, aangezien er reeds mannelijke graven met kookgerei als grafgiften zijn gevonden. (JESCH, 1991; PINTAR, 2016, p.28). Haar standvastigheid wordt onder het volgende puntje verder besproken. Bepaalde onderzoekers als Judith Jesch, David Clarke en Dawn Hadley zijn het erover eens dat de algemeen geaccepteerde kennis over de genderrollen van de Noormannen correct is en dat de “Viking-ethos” een ander dan het klassieke beeld niet toelaat. Met andere woorden wordt het beeld waarin ideeën voorkomen als vrouwelijke krijgers gewoonweg niet geaccepteerd. b) Moderne waarden Critici noemen de vernieuwende ideeën rond vrouwelijke krijgers, genderflexibiliteit en transgenders een reflectie van een ideologie en niet desnoods een sociale realiteit. Hierdoor beschuldigen de critici de onderzoekers van het overdragen van hun eigen moderne, liberale en academische idealen en waarden uit de late twintigste eeuw naar de sociale categorieën van de vroege middeleeuwen. (HÄRKE, 2011, p.9) De onderzoekers in gender werden hierbij uitgedaagd om hun eigen politieke opvattingen te verdedigen, waarbij zij beschuldigd werden van vooringenomenheid waardoor ze enkel zouden zien wat ze zouden willen zien. (GILCHRIST, 1999) c) Symbolisme achter de zwaarden Dat bepaalde objecten worden meegegeven in een graf, betekent natuurlijk niet zwart op wit dat deze personen deze objecten ook daadwerkelijk gebruikten in hun leven. Dit is zeker van toepassing op graven waarvan de grafgiften onder andere wapens en zwaarden bevatten. Toch kan men er niet vanuit gaan dat wanneer een wapen gevonden wordt in een graf, dit automatisch een krijgersgraf is (LAURITSEN & HANSEN, 2003, p.15). De wapenbegrafenisrituelen staan aannemelijk niet zozeer in direct verband met het echte gebruik ervan in tijden van gevechten (SIMNISKYTĖ, 2007, p.289). Een vrouw kon om verschillende redenen een zwaard meekrijgen in haar graf. Zo kon dit het wapen zijn geweest dat haar leven beëindigd had of had het een symbool kunnen zijn van de status en rol van het gezin in de lokale gemeenschap, en zou het niet aangeslagen hebben op het gezin (SIMNISKYTĖ, 2007, p.289; HEDENSTIERNA-JONSON et al, 2017, p. 858). Een vrouw kon het zwaard ook erven, zonder het te gebruiken. In bepaalde Vrije Universiteit Brussel 59 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” contexten kon dit alleen al het teken zijn van een theoretisch krijgersbestaan (SAYER et al., 2019, p.547). Hiernaast had het een statussymbool kunnen zijn dat mogelijks betekende dat de vrouw een vrije persoon was geweest (LAURITSEN & HANSEN, 2003, p.5). Er dient de vraag gesteld te worden dat indien het individu in kwestie een man zou zijn geweest met een zwaard of ander vergelijkbaar materiaal in het graf, zou de betekenis van het wapen of het zwaard dan niet ter discussie worden gesteld (HEDENSTIERNA-JONSON et al., 2017, p. 858). d) Standvastige percepties onderzoekers Een andere reden dat de sekseproblematiek en de mogelijkheid van vrouwelijke Scandinavische krijgers bemoeilijkt, zijn de standvastige percepties en vooringenomen interpretaties van bepaalde onderzoekers (PINTAR, 2016, p.7). Zo zijn er nog steeds onderzoekers die zich hevig verzetten tegen het toelaten van vrouwen uit de traditionele ‘genderbox’ waarin ze geplaatst zijn. In dit idee zouden vrouwen op geen enkele manier mogen deel uitmaken van gevechten, noch zouden ze wapens weten te gebruiken en zouden ze andere wapens als bijlen enkel voor praktische zaken gebruiken. (RENSWOUDE, 2016; PINTAR, 2016, p.3) Een van de grootste critici is die van Judith Jesch (1991). Haar traditionele interpretaties houden in dat de wapens die met vrouwen begraven zijn eerder symbolisch of ritueel zijn. Ze beargumenteert dat deze vrouwen “niet wisten hoe ze deze wapens in het echte leven moesten gebruiken’ (RENSWOUDE, 2016). Dawn Hadley is een andere criticus die specifiek weigert paardenuitrusting te associëren met vrouwen. Hij beweert dat “inhumatie met militaire en paardenuitrusting ‘ongetwijfeld mannelijk’ was” (PINTAR, 2016, p17). En David Clarke gelooft dan weer in een concept waarin gender een natuurlijk en tijdloos iets zou zijn waarbij de vrouw op de een of andere manier onderschikt is aan de man. (GILCHRIST, 1999, p.17). e) Beperkt aantal casussen Vermits dat er maar drie casussen bekend zijn over dit specifieke onderzoek, wil in zijn geheel iets zeggen over de zeldzaamheid van het fenomeen. Als gevolg van het bestaande bewijs, bestaat er een groot vraagstuk over waarom er zo weinig zwaarden worden gevonden in vroegmiddeleeuwse graven in Scandinavië. Zijn deze voorbeelden misschien enkel ‘speciale’ gevallen waarvan de vrouw kiest voor de wapendracht of status? Wie zouden deze vrouwen dan zijn en waarom zouden ze daarvoor kiezen? Worden hun aantallen correct aangegeven in het archeologisch record of is er een sprake van een slechte documentatie, verkeerd osteologische analyse of doorsijpelend paradigma van de onderzoekers waardoor de sekse van gevonden botmateriaal verkeerd wordt geconstateerd? Deze vragen zijn uitermate moeilijk te beantwoorden. In dit opzicht moet er rekening gehouden worden met de mogelijkheid dat er misschien geen specifieke reden is voor deze soort inhumaties. Jesch gaat hier verder op in door letterlijk te zeggen dat "de weinige vrouwen die met wapens begraven waren, waren dus ook krijgersvrouwen in het leven. Dit lijkt de minst waarschijnlijke verklaring van allemaal." (JESCH, 2015, p.107) Vrije Universiteit Brussel 60 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” C. Afweging Nu al de verschillende argumenten onderzocht zijn, worden deze argumenten op objectieve en wetenschappelijk wijze geanalyseerd. Dit wordt gedaan om na te gaan of de mogelijkheid eerder in het voordeel of in het nadeel is van de idee van vrouwelijke krijgers én veranderlijke genderrollen uit de tijd van de Noormannen is. Als er wordt gekeken naar het aantal argumenten in het voordeel en tegen de visie van deze krijgers, lijkt het erop te wijzen dat er een groter aantal argumenten het idee van vrouwelijke krijgers ondersteunt. Hierdoor heb ik als onderzoeker het gevoel dat de tijdsgeest en de genderrollen de sexingproblematiek in de handen werken. Er is namelijk een sterke bias te bespeuren waarbij vrouwen met zwaarden worden afgewimpeld als symbolen of verhalen (PRICE, et al., 2019, p.19). Er wordt hier zelf uitgegaan van het pejoratieve, waarbij er gen standhoudende argumenten worden aangehaald om vrouwen niet als krijger te aanzien. Zelfs als er verhalen worden gevonden over vrouwelijke krijgers waar ze op dezelfde manier worden besproken als mannelijke figuren (PRICE, et al., 2019, p.19), worden ze afgeschilderd als mythische figuren of tot het absolute minimum gereduceerd (HEDEAGER 2008; GARDELA, 2013; HEDENSTIERNA-JONSON et al, 2017, p.853). Hetzelfde geldt voor de casussen waarbij er mogelijk bewijs kan worden gevonden van vrouwen die zijn begraven met wapens (cfr. supra: tabel wapens). Wat hierbij opvallend is, is dat wanneer mannelijke individuen worden begraven met vergelijkbaar materiaal, hun betekenis niet in twijfel wordt getrokken. (HEDENSTIERNA-JONSON et al., 2017, p. 858) Dit getuigt niet enkel van een bias ten aanzien van vrouwelijke krijgers, maar ook van een dubbele vooringenomenheid. Op deze manier interpreteert de onderzoeker de begrafenissen eerder in een context van zijn vooringenomen geloofsovertuigingen, waardoor deze onderzoeker de wereld eerder voorstelt op een manier zoals hij of zij denkt dat deze dient te zijn, eerder dan deze te analyseren op objectieve wijze. Dit is een idee dat op zijn beurt fel wordt bekritiseerd door onderzoekers als Marianne Moen (2015), Andrea Pintar (2016) en Neil Price (2017). Dit alles toont aan dat de sexingproblematiek de mogelijkheid van vrouwelijke Scandinavische krijgers (al dan niet symbolisch) kan beïnvloeden en een probleem is in de archeologie. "De weinige vrouwen die met wapens begraven waren, waren dus ook krijgersvrouwen in het leven. Dit lijkt de minst waarschijnlijke verklaring van allemaal." (JESCH, 2015) Vrije Universiteit Brussel 61 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” VIII. Besluit Het doel van deze paper was om de sexingproblematiek als term te benoemen en aan de kaak te stellen binnen de archeologie. Er werd getracht de oorsprong van deze problematiek op te sporen aan de hand van de omkadering van de sexingproblematiek via de Scandinavische wereld en de vrouwelijke krijgersrol. Tevens werd onderzocht van waar dit probleem komt en werd getracht het duidelijk te definiëren. De sexingproblematiek werd aan de praktijk getoetst om casussen te onderzoeken waarbij een verkeerde sekse toegewezen werd ten gevolge van een verkeerde sexingmethode. Daarnaast werden drie casussen onderzocht van vroegmiddeleeuwse Scandinavische vrouwengraven die begraven waren met een zwaard. Deze casussen stonden in het middelpunt van het debat rond veranderende of juist gender binaire genderrollen. Aan de hand van de vergelijking tussen deze drie voorbeelden (Birka, Nordre Kjølen en Aunvollen) is het duidelijk geworden dat er meer aan de hand is dan het debat over vrouwelijke krijgers in de genderacheologie. Dit debat reikt verder dan enkel het weigeren of aanvaarden van veranderlijke genderrollen of fluïditeit van gender. Er is een tweeledige conclusie opgemaakt tegenover het bestaan van vrouwelijke krijgers, maar dit betekent ook dat er hoogstwaarschijnlijk sprake is van het bestaan van de vrouwelijke krijgersstatus. Omdat er tot nu toe weinig casussen gevonden zijn die dit archeologisch ondersteunen, is het ook plausibel dat deze vrouwelijke krijgers zich in een absolute minderheid bevonden. Doorheen deze bachelorthesis is het duidelijk geworden dat het debat rond vrouwelijke krijgers in verband staat met de sexingproblematiek Er is sprake van een sexingproblematiek in de genderacheologie die de mogelijkheid van vrouwelijke Scandinavische krijgers (al dan niet symbolisch) kan beïnvloeden. Zo zijn er bepaalde argumenten tegen het idee van vrouwelijke krijgers die de sexingproblematiek in stand houden en die op hun beurt bepaalde vrouwelijke personages niet in hun waarde plaatsen. Het belangrijkste argument bij de problematiek is het willen conserveren van de klassieke binaire genderrollen, dit argument is het bewijs van een actieve wisselwerking tussen de onderzoekers van vrouwelijke krijgers en de sexingproblematiek. Hierdoor moet de sexingproblematiek als een bestaand probleem gezien worden bij voornamelijk oude opgravingen of slecht/niet bewaarde skeletresten in de archeologie. Het is noodzakelijk dat de interpretaties die gebeuren aan de hand van het osteologisch onderzoek op een gelijke manier moeten worden vergeleken, ongeacht het biologische geslacht van de begraven persoon. Hiernaast is logisch dat indien er geen skeletresten gevonden worden, er enkel een sekse indicatie kan gedaan worden aan de hand van gevonden grafgiften. Vrije Universiteit Brussel 62 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” Toch is het belangrijk dat onderzoekers deze resten steeds kritisch moeten analyseren en zich niet louter baseren op frequentie van voorkomen om een gender te bepalen. Heden ten dage zou de sexingproblematiek geen noemenswaardig probleem meer mogen zijn omdat er sprake is van een positieve evolutie omtrent het bewustzijn van dergelijke uitdagingen en een verbetering van het osteologisch onderzoek. Zo wordt er in de toekomst gewerkt met moderne onderzoeksmethoden omdat bepaalde onderzoeken meer aandacht vragen om de uitdagingen die deze thema’s met zich meebrengen aan te gaan. De archeologie hedendaags in flux, waarbij er sprake is van een pure binaire tweedeling, tot meer acceptatie van bepaalde veranderlijke genderrollen. Daarenboven worden er hedendaags verschillende projecten en platformen ontwikkeld waardoor onderzoekers een beter bewustzijn kunnen ontwikkelen in verband met gender en sekse bij de Noormannen. Het beste voorbeeld hiervan is het Scandinavisch project Gendering the Nordic Past. Er is sprake van een sekseproblematiek waarbij argumenten die deze problematiek in stand houden deels dezelfde zijn als die waardoor de vrouwelijke krijgersrol niet volledig geaccepteerd wordt in de wereld van de archeologie. Met deze stelling hoop ik een bijdrage te kunnen leveren aan het openstaande archeologische genderdebat. Door de benoeming van de sekseproblematiek hoop ik eveneens andere onderzoekers te inspireren om ook binnen hun onderzoeksdisciplines aandacht te besteden aan deze problematiek. Sexingproblematiek is immers niet eigen aan archeologie, maar komt voor in allerhande academische disciplines. Het is van belang om dit probleem te benoemen en te zien als een reden voor mogelijks vergeten of onderdrukte personen in de geschiedenis. Enkel de tijd, verdere onderzoeken, herinterpretaties van oude vondsten of andere archeologische bewijzen kan de stelling van vrouwelijke krijgers gelijk of ongelijk bewijzen. “Er is sprake van een sekseproblematiek waarbij argumenten die deze problematiek in stand houden deels dezelfde zijn als die waardoor de vrouwelijke krijgersrol niet volledig geaccepteerd wordt in de wereld van de archeologie.” (Indie Vandenbrouck, 2021) Vrije Universiteit Brussel 63 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” IX. Toekomstige onderzoeksfase Er zijn verschillende onderzoeksvragen die tijdens dit onderzoek naar boven komen. Zeker omdat de onderwerpen – letterlijk – vrij breed uit elkaar liggen, kan men de verschillende onderzoeksvragen beter eens apart bekijken. Het is hierbij van groot belang om te benadrukken dat er zal worden ingegaan in verschillende gebieden, elk met hun eigen percepties en cultuur. Het is de bedoeling dat dit bachelor onderzoek de aanleiding geven tot een verder vervolgend onderzoek in de masterstudie. De vragen die hier aan bod zijn gekomen kunnen mogelijks verder onderzocht worden aan de hand van een verder uitgewerkte studie. In dit vervolgonderzoek kan er misschien breder worden ingegaan op de vergelijking tussen de gekozen gebieden in verband met vrouwelijke krijgers en het al onderzochte Scandinavië en de invulling van vrouwelijke krijgers en de sexingproblematiek hierin. Mogelijks kan er een vergelijkend inventarisatie opgemaakt worden van gevonden vrouwengraven met zwaarden om te zien of er meerdere soortgelijke casussen bestaan in het brede archeologische record. Dankwoord Bij deze wens ik mijn dank te uiten voor iedereen die me geholpen heeft doorheen het traject van deze bachelorthesis. Voornamelijk heeft mijn promotor Henrica Annaert me altijd weten motiveren, te begeleiden en een hele boel interessante inzichten aan te bieden. Vicky heeft haar tijd geïnvesteerd door me op weg te helpen en me meer zelfvertrouwen aan te reiken. Zonder Hanna en Caroline was ik waarschijnlijk nog bezig geweest met het verbeteren van schrijffouten, zonder noemenswaardig succes. En dan is er natuurlijk Kevin, die er altijd was met een aanmoedigend woordje. Een bachelorthesis is maar het begin van een groot literair avontuur, eentje dat ik niet zonder de mensen rond me had kunnen aangaan. Dank voor alles. Hoe klein dan ook. Vrije Universiteit Brussel 64 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” X. Bibliografie A. Publicaties ANDROSHCHUK, Fedir, Viking Swords: Swords and Social Aspects of Weaponry in Viking Age Societies, MELBERG, Per, (eds.), Stockholm, The Swedish History Museum, 2014. (ANDROSHCHUK, 2014) ARWILL-NORDBLADH, Elisabeth, ‘A Reigning Queen or the Wife of a King Only? Gender Politics in the Scandinavian Viking Age’, in Ancient Queens, Archaeological Explorations, NELSON, Sarah M., Walnut Creek, Altamira Press, 2003, p. 19- 40. (ARWILL-NORDBLADH, 2003) BLYTHE, James M., ‘Women in the military: Scholastic arguments and medieval images of female warriors’, History of Political Thought, 22, 2001, p.242-268. (BLYTHE, 2001) BRUNNING, Sue, The Sword in Early Medieval Northern Europe: Experience, Identity, Representation, Woodbridge, The Boydell Press, 2019. (BRUNNING, 2019) BRAUDEL, Ferdinand, On History, oorspronkelijke titel: Écrits sur l’Histoire, vertaald door S. MATTHEWS, s.i, University of Chicago Press, 1982. (BRAUDEL, 1982) EFFROS, Bonnie, ‘Skeletal Seks and Gender in Merovingian Mortuary Archeology’, Antiquity, 74, 2000; p.632-639. (EFFROS, 2000) DOLSTRA, Niki, De relatie tussen genderrollen, sociale cognities & onveilig seksueel gedrag, Twente, Universiteit Twente, 2006. (DOLSTRA, 2006) EDWARDS, Robert R., ZIEGLER, Vicky, KETTLE, Ann J., HANAWALT, Barbara A., CLOVER, Carol J., KLEINHENZ, Christopher, BRUNDAGE, James A., DIXON, Laurinda S., Matrons and Marginal Women in Medieval Society, Boydell Press, 1995. (EDWARDS et al., 1995) Vrije Universiteit Brussel 65 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” FEDRIGO, Anna, STROBL, Markus, WILLIAMS, Alan R., LEFMANN, Kim, LINDELOF, Poul Erik, JØRGENSEN, Lars, PENTZ, Peter, BAUSENWEIN, Dominik, SCHILLINGER, Burkard, KOVYAKH, Anton, GRAZZI, Francesco, ‘Neutron imaging study of ‘pattern-welded’ swords from the Viking Age’, Archaeological and Anthropological Sciences, 10, 2018, 1249-1263. (FEDRIGO et al., 2018) GARDELA, Leszek, ‘Warrior-women’ in Viking Age Scandinavia? A preliminary archaeological study’, Analecta Archaeologica Ressoviensia, 8, KADROW, Slawomir, (eds.), Rzeszów, Rzeszów University, 2013. (GARDELA, 2013) GARDELA, Leszek, ‘Amazons of the North? Armed Females in Viking Archaeology and Medieval Literature' Hvanndalir – Beiträge zur europäischen Altertumskunde und mediävistischen Literaturwissenschaft, De Gruyter, 2018, p.391-428. (GARDELA, 2018) GILCHRIST, Roberta, ‘Strange bedfellows: Feminism and Archeology’, in: Roberta Gilchrist, Gender and Archeology, London, Routledge, 1999, p. 17-30. (GILCHRIST, 1999) HÄRKE, Heinrich, ‘Gender representation in early medieval burials: ritual re-affirmation of a blurred boundary?’Studies in Early Anglo-Saxon Art and Archaeology: Papers in Honour of Martin G Welch, STUART Brookes, HARRINGTON, Sue, REYNOLDS, Andrew (eds.), Oxford, Archeopress, 2011, p. 98-105. (HÄRKE, 2011) HÄRKE, Heinrich, ‘Grave goods in early medieval burials: Messages and meanings’, Mortality, 19, 2014, 41-60. (HÄRKE, 2014) HEDEAGER Lotte, ‘Scandindinavia before the Vikinga Age’ in BRINK, Stefan & PRICE, Neil (eds.), The Viking world, London, Routledge, 2008. (HEDEAGER, 2008) HEDENSTIERNA-JONSON, Charlotte, ‘Own and be owned: archeological Approaches to the Concept of Posession’, Stockholm Studies in Archaeology, 62, KLEVNÄS, Alison, (eds.), Stockholm, Stockholm University, 2015, p.73-93. (HEDENSTIERNA-JONSON, 2015) HEDENSTIERNA-JONSON, Charlotte, HÄRKE, Heinrich, HOLMQUIST OLAUSSON, Lena, ‘A group of Viking Age sword chapes reflecting the political geography of the time’, Journal of Nordic Archaeological Science, 2002, p. 103 – 112. (HEDENSTIERNA-JONSON, 2002) Vrije Universiteit Brussel 66 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” HEDENSTIERNA-JONSON, Charlotte, KJELLSTRÖM, Anna, ZACHRISSON, Torun, KRZEWIŃSKA, Maja, SOBRADO, Veronica, PRICE, Neil, GÜNTHER, Torsten, JAKOBSSON, Mattias, GÖTHERSTRÖM, Anders, STORÅ, Jan, “A female Viking warrior confirmed by genomics”, American Journal of Physical Anthropology, 164, 2017, p. 853-860. (HEDENSTIERNA-JONSON, 2017) HEDENSTIERNA-JONSON, Charlotte, The Birka Warrior: The material culture of a martial society, Stockholm, Stockholm University, 2006. (HEDENSTIERNA-JONSON, 2006) HLAD, Marta; VESELKA, Barbara; STEADMAN, Dawnie Wolfe; HERREGODS, Baptiste; ELSKENS, Marc; ANNAERT, Rica; BOUDIN, Mathieu; CAPUZZO, Giacomo; DALLE, Sarah; DE MULDER, Guy; SABAUX, Charlotte; SALESSE, Kevin; SENGELØV, Amanda; STAMATAKI, Elisavet; VERCAUTEREN, Martine; WARMENBOL, Eugène; TYS, Dries; SNOECK, Christophe, ‘Revisiting metric sex estimation of burnt human remains via supervised learning using a reference collection of modern identified cremated individuals (Knoxville, USA)’, American Journal of Physical Anthropology, 2021, p.1-17. (HLAD et al. 2021) HOFSTRA, Tette, ‘Changing views on Vikings’, Tijdschrift voor Skandinavistiek, 24, Groningen, University of Groningen Press, p. 147–160, 2003. (HOFSTRA, 2003) HOLCK, Per, ‘The oseberg ship burial, Norway: new thoughts on the skeletons from the grave mound,’ European Journal of Archaeology, 9, 2006, s.l., 185-210. (HOLCK, 2006) HOLCK, Per, Brev til Oddmunn Farbregd, s.l, 1983. (HOLCK, 1983) JESCH, Judith, Women in the Viking Age, Boydell Press, s.l.,1991. (JESCH, 1991) JESCH, Judith, The Viking Diaspora, s.l, Routledge, 2015. (JESCH, 2015) LARSON, Caitlyn Christine Maya, Viking Social Structure and Gender Roles in Scandinavie based on Burials and Grave Goods, Wisconsin, University of Wisconsin – La Crosse, 2012. (LARSON, 2012) Vrije Universiteit Brussel 67 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” LAURITSEN, Tina, HANSEN, Ole Thirup Kastholm, ‘Transvestite Vikings’, Viking Heritage Magazine, 1, 2003, 14-17. (LAURITSEN, 2003) LORENZEN, Daniel Saager, The Vikings of Haithabu (8th-10th Century AD): Burials and Identity, Aarhus, Aarhus University, 2018. (LORENZEN, 2018) LUCY, Sam, ‘Gender and Gender Roles’, The Oxford Handbook of Anglo-Saxon Archeology, s.l., 2012, p.1-17. (LUCY, 2012) LUND, Julie & MOEN, Marianne, ‘Hunting Identities: Intersectional Perspectives on Viking Age Mortuary Expressions’, Fennoscandia Archaeologica, 7, 2019, p. 142-155. (LUND, 2019) MAENHOUT, Annelies, Vroege Urbanisatie in de Vikingperiode: Een vergelijkende studie van de urbane centra in Scandinavië en de Britse eilanden, Gent, Universiteit Gent, 2009. (MAENHOUT, 2009) MAGNUSSON, Caroline, Vikingatidens kvinnor, Huddinghe, Södertörns Høgskola, 2015. (MAGNUSSON, 2015) MCLAUGHLIN, Megan, ‘The woman warrior: Gender, warfare and society in medieval Europe’, Women's Studies, 17, 1990, p.183-209. (MCLAUGHLIN, 1990) MCLEOD, Shane, ‘Warriors and women: The sex ratio of Norse migrants to eastern England up to 900 AD’, Early Medieval Europe, 19, 2011, 332-353. (MCLEOD, 2011) MILNER, George R., BOLDSON, Jesper L., ‘Estimating age and Seks from The Skeleton, A Paleopathological Perspective’, A companion to Paleopathology, GRAUER, Anne L., (eds.), WileyBlackwell, 2012, 268-284. (MILNER, 2012) MOEN, Marianne, Challenging Gender A reconsideration of gender in the Viking Age using the mortuary landscape, Oslo, University of Oslo, 2019. (MOEN, 2019) Vrije Universiteit Brussel 68 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” MOEN, Marianne, The gendered landscape: A discussion on Gender, Status and Power in the Norwegian Viking Age landscape, s.l., Bar Publishing, 2011. (MOEN, 2011) MØRCK, Gustav, ‘Indberetning om arkæologiske undersøgelser paa Nordre Kjølen, Aasnes pgd.’, Solør, Aarsberetning for Foreningen til Norske Fortidsminnesmerkers bevaring, 1901. (MØRCK, 1901) NORDVALL, Emilia, Vikingatida krigargravar, en studie av Birka, Heath Wood och NordTrøndelag: Indikationer på kvinnliga krigare i gravar från vikingtiden?, Uppsala, Uppsala University, 2018. (NORDVALL, 2018) Pintar, Andrea, Valkyries or Valiant Women? The World of Women, Weapons and War in Viking Age Scandinavia, Amsterdam, University of Amsterdam, 2016. (PINTAR, 2016) PRICE, Neil, HEDENSTIERNA-JONSON, Charlotte, ZACHRISSON, Torun, KJELLSTRÖM, Anna, STORÅ, Maja Krzewińska,GÜNTHER, Torsten, SOBRADO, Verónica, JAKOBSSON, Mattias, GÖTHERSTRÖM, Anders, ‘Viking warrior women? Reassessing Birka chamber grave Bj. 581’, Antiquity, 1, 2019, p. 181-198. (PRICE ET AL., 2019) PRICE, Neil, HEDENSTIERNA-Jonson, Charlotte, ZACHRISSON, Torun, KJELLSTRÖM, Anna, STORÅ, Maja Krzewińska, GÜNTHER, Torsten, SOBRADO, Verónica, JAKOBSSON, Mattias, GÖTHERSTRÖM, Anders, Supplementary material: Viking warrior women? Reassessing Birka chamber grave Bj. 581, 2019. (PRICE ET AL., 2019) RAUDVERE, Catharina, ‘Popular religion in the Viking Age’, in BRINK, Stefan & PRICE, Neil (eds.), The Viking world, London, Routledge, 2008. (RAUDVERE, 2008) REIMERS, Eva, ‘Death and identity: Graves and funerals as cultural communication’, Mortality, 4, 1999, 147-166. (REIMERS, 1999) RENFREW, Colin, BAHN, Paul, Archeology: Theories, Methods and Practice, London, Thames & Hudson, 7e ed., 2016. (RENFREW & BAHN, 2016) Vrije Universiteit Brussel 69 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” RILEY, Denise, Am I That Name? Feminism and the Category of 'Women' in History, London, Palgrave Macmillan UK, 1998. (RILEY, 1998) SAYER, Duncan, SEBO, Erin, HUGHES, Kyle, ‘A Double-edged Sword: Swords, Bodies, and Personhood in Early Medieval Archaeology and Literature’, European Journal of Archaeology, 22, 2019, p.542-566. (SAYER, 2019) SCHJODT, Jens Peter, ‘Scandindinavia before the Vikinga Age’ in BRINK, Stefan & PRICE, Neil (eds.), The Viking world, London, Routledge, 2008. (SCHJODT, 2008) SIMNIŠKYTĖ, Andra, ‘Weapons their Significance and Symbolism: Weapons in Iron Age Womens Graves’, Archaeologia Baltica, 8, 2007, 283-291. (SIMNIŠKYTĖ, 2007) STENVIK, Lars F., Steinkjer: Aunvoll, Nord-Trøndolag, s.l., 1981. (STENVIK, 1981) STENVIK, Lars, Bosetningen i jernalderen: Trøndelag historie, Landskapet blir landsdel til 1350, Trondheim, Tapir Forlag, 2005. (STENVIK, 2005) STÖLPE, Hjalmar, Berättelse om de under år 1878 utförda undersökningarna på Björkö i Mälaren, Oslo, 1879. (STÖLPE, 1879) WELCH, Martin, Pre‐Christian Practices in the Anglo‐Saxon World, Oxford, Oxford University Press, 2011. (WELCH, 2011) WRAY, Sean Martin, Were there Norse Female Warriors in Viking Age England?, Middlesbrough, University of Teesside, 2018. (WRAY, 2018) Vrije Universiteit Brussel 70 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” B. Elektronische publicaties 100 PERCENT NORWAY, Viking Women of the Viking Age, 5 augustus 2020, online geraadpleegd op 23 maart 2021, https://100percentnorway.com/viking-women-of-the-viking-age/. HISTORISKA, ‘Berättelse om de under år 1878 utförda undersökningarna på Björkö i Mälaren, Manuscript in the Antiquarian Topographical Archives: Digital Resurser, Stockholm, online geraadpleegd op 21 mei 2021, http://historiska.se/birka/digitala-resurser/filer/pdf/Stolpe1878.pdf. KUNST EN CULTUUR: INFO NU, Geschiedenis van Noorwegen van de Oudheid tot de Vikingen, 6 maart 2020, online geraadpleegd op 12 februari 2021, https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/198936-geschiedenis-van-noorwegen-van-deoudheid-tot-de-vikingen.html. MUSEUM OF CULTURAL HISTORY UIO, Female Warrior in the Viking Age, 8 november 2019, online geraadpleegd op 23 maart 2021, https://www.khm.uio.no/forskning/aktuelt/kvinnekrigere-i-vikingtiden.html. MUSEUM OF CULTURAL HISTORY UIO, Víkingr, 8 november 2019, online geraadpleegd op 23 maart 2021, https://www.khm.uio.no/english/visit-us/historical-museum/undermappe-utstillinger/vikingexhibition-handout.pdf. NIKEL, David, Life in Norway, Viking Women: What Women really Did in the Viking Age, 26 april 2020, online geraadpleegd op 28 maart 2021, https://www.lifeinnorway.net/viking-women/. SAMARBEIDSTILTAKET UNIMUS, portal, 2020, online geraadpleegd op 15 april 2021, https://www.unimus.no. THE GUARDIAN, Meet Erika The Red: Viking Women were warriors too, say scientists, 2 november 2019, online geraadpleegd op 13 februari 2021, https://www.theguardian.com/uk-news/2019/nov/02/viking-woman-warrior-facereconstruction-national-geographic-documentary. VAN RENSWOUDE, Olivier, Taaldracht, Wijkingen, 1 november 2016, online geraadpleegd op 23 maart 2021, https://taaldacht.nl/2016/11/01/wijkingen/. WOORDEN, Geslacht, online geraadpleegd https://www.woorden.org/woord/geslacht. Vrije Universiteit Brussel 71 op 13 mei Indie Vandenbrouck 2021, “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” XI. Illustratielijst Figuur 0: Birka Bj.581…………………………………………………………………………0 PRICE, Neil, HEDENSTIERNA-JONSON, Charlotte, ZACHRISSON, Torun, KJELLSTRÖM, Anna, STORÅ, Maja Krzewińska,GÜNTHER, Torsten, SOBRADO, Verónica, JAKOBSSON, Mattias, GÖTHERSTRÖM, Anders, ‘Viking warrior women? Reassessing Birka chamber grave Bj. 581’, Antiquity, 1, 2019, p. 181-198, (p.186). FIGUUR 1: KAART VAN DE VIKINGEXPANSIE 790-1066 ....................................................................... 17 MAPSONTHEWEB, Viking Exploration and Expansion, 22 maart 2021, online geraadpleegd op 24 april 2021, https://mapsontheweb.zoom-maps.com/post/646358382072168448/viking-exploration-andexpansion-790-1066. FIGUUR 2: TIJDLIJN BELANGRIJKSTE DATE ........................................................................................... 21 VANDENBROUCK, Indie, Tijdlijn van de vijfde tot tiende eeuw, gecreëerd op 18 mei 2021. FIGUUR 3: KLASSENMAATSCHAPPIJ NOORMANNEN ............................................................................. 22 VANDENBROUCK, Indie, Klassenmaatschappij van de Noormannen, gecreeërd op 26 april 2021. FIGUUR 4: SPEELSTUKKEN BIRKA BJ.581 ............................................................................................. 26 PRICE, Neil, HEDENSTIERNA-JONSON, Charlotte, ZACHRISSON, Torun, KJELLSTRÖM, Anna, STORÅ, Maja Krzewińska,GÜNTHER, Torsten, SOBRADO, Verónica, JAKOBSSON, Mattias, GÖTHERSTRÖM, Anders, ‘Viking warrior women? Reassessing Birka chamber grave Bj. 581’, Antiquity, 1, 2019, p. 181-198, (p. 186). FIGUUR 5: ZILVEREN OBJECTEN BIRKA BJ.581 .................................................................................... 28 PRICE, Neil, HEDENSTIERNA-JONSON, Charlotte, ZACHRISSON, Torun, KJELLSTRÖM, Anna, STORÅ, Maja Krzewińska,GÜNTHER, Torsten, SOBRADO, Verónica, JAKOBSSON, Mattias, GÖTHERSTRÖM, Anders, ‘Viking warrior women? Reassessing Birka chamber grave Bj. 581’, Antiquity, 1, 2019, p. 181-198, (p.189). FIGUUR 6: TEKENING BIRKA BJ.581 ..................................................................................................... 32 PRICE, Neil, HEDENSTIERNA-JONSON, Charlotte, ZACHRISSON, Torun, KJELLSTRÖM, Anna, STORÅ, Maja Krzewińska,GÜNTHER, Torsten, SOBRADO, Verónica, JAKOBSSON, Mattias, GÖTHERSTRÖM, Anders, ‘Viking warrior women? Reassessing Birka chamber grave Bj. 581’, Antiquity, 1, 2019, p. 181-198, (p.193). FIGUUR 7: HET SCANDINAVISCH ZWAARD ........................................................................................... 35 ALBION SWORDS, Anatomy of a Medieval Sword, 2005, Online geraadpleegd op 19 mei 2021, https://www.albion-swords.com/articles/images/anatomy-of-a-medieval-sword.pdf Vrije Universiteit Brussel 72 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” FIGUUR 8: EVOLUTIE VAN HET ZWAARD .............................................................................................. 36 WEAPONS AND WARFARE, Evolution of the Medieval Sword, juni 2020, online geraadpleegd op 15 maart 2021, https://weaponsandwarfare.com/2020/06/page/3/. FIGUUR 9: TABEL GEVONDEN WAPENS BIJ SCANDINAVISCHE VROUWENGRAVEN............................... 41 GARDELA, Leszek, ‘Amazons of the North? Armed Females in Viking Archaeology and Medieval Literature' Hvanndalir – Beiträge zur europäischen Altertumskunde und mediävistischen Literaturwissenschaft, De Gruyter, 2018, p.391-428, (p.397-398). FIGUUR 10: DRIE CASUSSEN AANGEDUID OP SCANDINAVISCHE KAART .............................................. 42 DRIBE, Martin, OLSSON, Mats, SVENSSON, Patrick, Nordic Europe, Milaan, Università Commerciale Luigi Bocconi, 2017, (p.11) FIGUUR 11: TEKENING STÖLPE EN HERINTERPRETATIE BIRKA BJ.581 ................................................ 43 PRICE, Neil, HEDENSTIERNA-Jonson, Charlotte, ZACHRISSON, Torun, KJELLSTRÖM, Anna, STORÅ, Maja Krzewińska, GÜNTHER, Torsten, SOBRADO, Verónica, JAKOBSSON, Mattias, GÖTHERSTRÖM, Anders, Supplementary material: Viking warrior women? Reassessing Birka chamber grave Bj. 581, 2019. FIGUUR 12: AANDUIDING GRAFVELD BIRKA ........................................................................................ 44 PRICE, Neil, HEDENSTIERNA-JONSON, Charlotte, ZACHRISSON, Torun, KJELLSTRÖM, Anna, STORÅ, Maja Krzewińska,GÜNTHER, Torsten, SOBRADO, Verónica, JAKOBSSON, Mattias, GÖTHERSTRÖM, Anders, ‘Viking warrior women? Reassessing Birka chamber grave Bj. 581’, Antiquity, 1, 2019, p. 181-198. FIGUUR 13: SKELETMATERIAAL BIRKA BJ.581 .................................................................................... 45 PRICE, Neil, HEDENSTIERNA-JONSON, Charlotte, ZACHRISSON, Torun, KJELLSTRÖM, Anna, STORÅ, Maja Krzewińska,GÜNTHER, Torsten, SOBRADO, Verónica, JAKOBSSON, Mattias, GÖTHERSTRÖM, Anders, ‘Viking warrior women? Reassessing Birka chamber grave Bj. 581’, Antiquity, 1, 2019, p. 181-198. FIGUUR 14: BIRKA BJ.581 MET AANDUIDING GRAFGIFTEN .................................................................. 48 PRICE, Neil, HEDENSTIERNA-JONSON, Charlotte, ZACHRISSON, Torun, KJELLSTRÖM, Anna, STORÅ, Maja Krzewińska,GÜNTHER, Torsten, SOBRADO, Verónica, JAKOBSSON, Mattias, GÖTHERSTRÖM, Anders, ‘Viking warrior women? Reassessing Birka chamber grave Bj. 581’, Antiquity, 1, 2019, p. 181-198, (Pagina 185). FIGUUR 15: HERCONSTRUTIE GELAAT NORDRE KJØLEN ..................................................................... 49 THE GUARDIAN, Meet Erika The Red: Viking Women were warriors too, say scientists, 2 november 2019, online geraadpleegd op 13 februari 2021, https://www.theguardian.com/uk-news/2019/nov/02/viking-woman-warrior-face-reconstructionnational-geographic-documentary. Vrije Universiteit Brussel 73 Indie Vandenbrouck “Onderdrukt, vergeten of onbestaande?” FIGUUR 16: ARTSTIEKE INTERPRETATIE NORDRE KJØLEN................................................................... 49 GARDELA, Leszek, 'Warriors, Warlocks, Widows: Women and Weapons in the Viking World', Medievalists, 2020, online geraadpeegd op 20 april 2021, https://www.medievalists.net/2019/12/warriors-warlocks-widows-women-and-weaponsin-the-viking-world/. FIGUUR 17: GEVONDEN MATERIAAL NORDRE KJØLEN ........................................................................ 50 MUSEUM OF CULTURAL HISTORY UIO, Female Warrior in the Viking Age, 8 november 2019, online geraadpleegd op 23 maart 2021, https://www.khm.uio.no/forskning/aktuelt/kvinnekrigere-i-vikingtiden.html. FIGUUR 18: SCHETS GEVONDEN GRAF AUNVOLLEN............................................................................. 51 STENVIK, Lars F., Steinkjer: Aunvoll, Nord-Trøndolag, s.l., 1981, (p.4). --- Vrije Universiteit Brussel 74 Indie Vandenbrouck