İstanbul'daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları

Turkish Studies Social Sciences Volume 13/18, Summer 2018, p. 1191-1226 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13804 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY Research Article / Araştırma Makalesi Article Info/Makale Bilgisi  Received/Geliş: Temmuz 2018 Accepted/Kabul: Eylül 2018  Referees/Hakemler: Doç. Dr. Fatma Nalan TÜRKMEN - Dr. Öğr. Üyesi N.Çiçek AKÇIL HARMANKAYA - Dr. Öğr. Üyesi Gülberk BİLECİK This article was checked by iThenticate. İSTANBUL’DAKİ OSMANLI DÖNEMİ SUYOLU YAPILARI Şükrü SÖNMEZER* - Soner ŞAHİN** - İlknur Aktuğ KOLAY*** ÖZET Suyolları ve suyollarını oluşturan mimari eserler, şehre su sağlayan teknik yapılar olmanın dışında kısmen de olsa dönemin mimari ve sanatsal anlayışını yansıtan, aynı zamanda kentle bütünleşmiş, sosyal hayattaki değişim sürecinin izlenebildiği birer mimari değerdir. Bu yazının amacı, suyolu yapı tiplerini ayrı ayrı ele alıp tanıtmak, özgün işlevleriyle, kültürel miras değerlerini ortaya koymak, sonuç olarak bir imar sisteminin parçası olan bu yapıların bütüncül olarak konservasyonlarının yapılarak gelecek nesillere aktarılması için bir temel oluşturmaktır. İstanbul’da, Osmanlı döneminin ilk suyolu tesisi 1453’de başlanan ve ileriki yıllarda genişletilen Halkalı suyoludur. Zaman içerisinde artan su ihtiyacı nedeniyle Kırkçeşme, Taksim ve son olarak da 1899-1902 yılları arasında, Sultan II. Abdülhamid tarafından yaptırılan Hamidiye Suyolu inşa edilmiştir. Bu hatların görünür izleri, ayakta kalabilmiş olan bazı anıtsal üst yapı örnekleridir. Bu çalışmada suyolu yapılarından “bentler”, “havuzlar”, “su kemerleri”, “su terazileri” ve “maksemler”in, mevcut ve yok olan örnekleri ile ele alınarak, temel nitelikleri ve kültürel miras değerleri ortaya konmaya çalışılacaktır. Bu yapıların kent merkezlerinden uzakta olmaları, kullanılmadıkları için uzun süre ihmal edilmiş olmaları, ya da sadece mühendislik yapıları olarak değerlendirilmeleri sanat ve mimarlık tarihi açısından göz ardı edilmelerinin nedeni olarak görülebilir. Oysa bu yapılarda karşımıza çıkan bazı detaylar ve mimari elemanlar döneminin mimari ve bezeme üslubunun yansımalarını içermektedir. Bunun yanı sıra pastoral özellikleri nedeniyle bazı suyolu yapılarının çevresindeki açık alanların bilinçsiz bir şekilde düzenlenmesi ve bazılarının da * ** *** Doç. Dr., Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, El-mek: sukrusonmezer@gmail.com Doç. Dr., Nişantaşı Üniversitesi, El-mek: sahinson@gmail.com Prof. Dr., İstanbul Teknik Üniversitesi, El-mek: kolayilknur1@hotmail.com 1192 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY genişleyen kent dokusu içinde kalması bu yapıların özgün kimliklerini yitirmesine neden olmuştur. Tüm bu nedenlerle, suyolu yapıları özgün işlevleri de göz önüne alınarak bir proje dâhilinde korunmalı ve bu korumanın da sürekliliği olmalıdır. Anahtar Kelimeler: Suyolu, Osmanlı, İstanbul, Su yapıları WATER SUPPLY STRUCTURES IN OTTOMAN PERIOD IN ISTANBUL ABSTRACT Although the water supply lines and the architectural structures which make up the system are technical structures conveying water to the city, they also have partially an architectural significance in tracing the evaluation of the social life of the society of the city, since they reflect the architectural and artistic perception of the period. The aim of this survey is to introduce the building types of the supply line, present their original functions and value as a cultural heritage that will provide a basis for an integrated conservation of these buildings, which are a part of a public works project, to hand down the next generations. The earliest water supply system of the Ottoman Period in İstanbul is the Halkalı water supply line. Its construction had started in 1453 and the system was extended in the following years. Throughout the centuries water demand of the city increased, thus the Kırkçeşme, Taksim and lastly by Sultan Abdülhamid II between 1899 and 1902 the Hamidiye water supply lines were constructed. The visual traces of these supply lines are some of the monumental superstructures that had survived till today. In the survey the existing and non-existing “dams”, “pools”, “aqueducts”, “water towers” and “distribution chambers” of the water supply structures are presented regarding their basic characteristics and cultural heritage value. The fact that these structures being far away from the town center, being neglected for a long time or being evaluated just as engineering structures could be considered as a reason for them to be ignored in the field of art and architectural history. But some details and architectural elements these buildings possesses reflects the architectural and decorative style of the period. Besides this, due to the pastoral feature of the landscape in the vicinity of some of the supply line buildings caused a senseless public domain developments and some of them lie within the residential areas developed in the 21st century that caused a loose in their original identity. Due to all these reasons the water supply line structures should be conserved with a sustainable project by considering their original functions. STRUCTURED ABSTRACT Istanbul is a city known with the buildings related with water (such as fountain, sebil, and sadirvan etc.), and there are plenty of academic publications on these buildings. But the academic publications about the structures of the supply line, which were built to bring water to the city, Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları is limited. Although the water supply lines and the architectural structures which make up the system are technical structures conveying water to the city, they also have partially an architectural significance in tracing the evaluation of the social life of the society of the city, since they reflect the architectural and artistic perception of the period. The aim of this survey is to introduce the building types of the supply line, present their original functions and value as a cultural heritage that will provide a basis for an integrated conservation of these buildings, which are a part of a public works project, to hand down the next generations. The earliest water supply system of the Ottoman Period in İstanbul is the Halkalı water supply line. Its construction had started in 1453 and the system was extended in the following years. Throughout the centuries water demand of the city increased, thus the Kırkçeşme, Taksim and lastly by Sultan Abdülhamid II between 1899 and 1902 the Hamidiye water supply lines were constructed. The visual traces of these supply lines are some of the monumental superstructures that had survived till today. In the survey the existing and non-existing “dams”, “pools”, “aqueducts”, “water towers” and “distribution chambers” of the water supply structures are presented regarding their basic characteristics and cultural heritage value. Dams (“Bent” in Turkish), are solid structures which were built over the streams to increase the amount of clear-drinkable water for the city. Most of the dams were built between 17th and 19th centuries, when the population of Istanbul reached its peak point. The oldest survived dam in Istanbul is dated to 1620, and the last historical dam is dated to1839. Total number of the historical dams around the city is eight. All these examples are located on the European side of the city, within the “Belgrad” Forest. Most of them are on the “Kırkçeşme” and “Taksim” water supply lines. The dams on the “Kırkçeşme” water supply line are “Karanlık Bent”, “Büyük Bent”, “Kirazlı Bent” and “Ayvad Bent”. The dams on the “Taksim” water supply line are “Topuzlu Bent”, “Valide Bent” and “Sultan Mahmut Bent”. “Şamlar Bent” is the only dam which is located far from the “Belgrad” Forest, in Büyükçekmece. These dams are important, due to their architectural values, the artificial lakes they created, and the location in the natural surroundings. The pools (settling basins) on the water supply lines were made of cut stones, and they are circular in plan. The pools were built to stabilize the water flow/to settle the particles in the water and to connect the different branches to the water supply line. Aqueducts are another important structures of water supply systems. “Halkalı” water supply line has 9 aqueducts; “Mazul Aqueduct” and “Bozdoğan Aqueduct” (Valens) are Ancient Roman structures. During the Ottoman period “Turunçluk Aqueduct” “Paşa Aqueduct” (Balıkzade) “Kahveci Baba Aqueduct” “Kumrulu Aqueduct” “Kara Aqueduct” “Avasköy Aqueduct” (Kara, Tek, Yılanlı) and “Ali Paşa Aqueduct” (Şirin) were built. Kırkçeşme water supply line has 34 aqueducts; 5 of them are monumental, important ones: “Uzun Aquaduc”, “Kovuk Aqueduct” (Kırık, Eğri), “Moğlova Aqueduct” (Muallak), “Güzelce Aqueduct” (Gözlüce, Görünce) and “Paşa Aqueduct”. Aqueducts of Mahmud I, is an important structure on Taksim water supply line. Clay water pipe were used in Ottoman water supply systems. Since the clay pipes are not strong enough for the high pressure of water; the “water towers” were built in specific points of the lines in Ottoman architecture. These towers decrease the pressures within the pipes. Additional function Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 1193 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY 1194 of these towers are to settle the water, protect the air bubbles in the pipes, and in some examples distribute the water in different sub-lines. Water distribution chambers (“Maksem” in Turkish) are buildings, generally covered with a dome, to distribute main water line into the smaller lines in the city. To do so, there is a distribution basin with “lules” measuring the discharged water, within this building type. This basin can be made of a small solid stone, or in some examples it is a big pool that contains several sections in different sizes. Water distribution chambers in Ottoman water line architecture, are the last building of the line before distributing it to the city. So, these building should have been considered as the symbol of the system by the citizen. Structures of water supply lines were not well documented until now, when compared with the other building types in the Ottoman architecture. In this research, it is stated that these structures are important architectural examples not only because of their functions but also of their architectural quality. The fact that these structures being far away from the town center, being neglected for a long time or being evaluated just as engineering structures could be considered as a reason for them to be ignored in the field of art and architectural history. But some details and architectural elements these buildings possess reflects the architectural and decorative style of the period. By this research, it is discovered that there are some unique examples and specific applications on some of the structures of water supply lines. Besides this, due to the pastoral feature of the landscape in the vicinity of some of the supply line buildings caused senseless public domain developments and some of them lie within the residential areas which were developed in the 21st century that caused a loose in their original identity. Due to all these negative interventions the water supply line structures should be conserved with a sustainable project by considering their original functions. All the assets of the structures examined in this research worth protection and the projects to preserve these buildings should be sustainable and integrated with the city. Keywords: Water supply, Ottoman, Istanbul, Water stuctures Giriş İstanbul, şehrin her yerine yayılmış su yapıları (çeşmeler, sebiller, cami şadırvanları vs.) ile bütünleşmiş bir kenttir, ve bu yapılar hakkında çok sayıda yayın yapılmıştır1. Ancak şehre, ihtiyaç duyduğu sürekli ve temiz suyu sağlayan suyolu yapıları hakkında çok fazla kapsamlı yayın 1 Bu konuda genel kapsamlı olan ve ilk akla gelen eserler; Kumbaracılar, İzzet, İstanbul Sebilleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1938; Tanışık, İbrahim Hilmi, İstanbul Çeşmeleri, Maarif Vekaleti Antikite ve Müzeler Müdürlüğü Yay., İstanbul, 1943; Egemen, Affan, İstanbul'un Çeşme ve Sebilleri, Arıtan Yayınevi, İstanbul, 1993; Şerifoğlu, Ömer Faruk, Su Güzeli İstanbul Sebilleri, İstanbul, 1995; Önge, Yılmaz, Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1997; Kara Pilehvarian, Nuran, Urfalıoğlu, Nur, Yazıcıoğlu, Lütfi, Osmanlı Başkenti İstanbul'da Çeşmeler, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul, 2000; Çeçener, H. Besim, Üsküdar Merkez Mahalleleri Osmanlı Dönemi Su Uygarlığı Eserleri, Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yayınları, İstanbul, 2007. İstanbul dışında, Edirne başta olmak üzere diğer Osmanlı kentlerinde farklı tipolojideki su yapıları hakkında yapılan çalışmalara örnek olarak bkz.: Akçıl Harmankaya, N. Ç., (2018), Thougts On Application Of Minaret With Fountain Of Old Mosque In Edirne, Turkish Studies -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, volume 13/10 spring 2018, p.1-19, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13408, Ankara-Turkey. Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1195 bulunmamaktadır2. Oysa suyolları ve suyollarını oluşturan mimari eserler3, şehre su sağlayan teknik yapılar olmanın dışında kısmen de olsa dönemin mimari ve sanatsal anlayışını yansıtan, aynı zamanda kentle bütünleşmiş, sosyal hayattaki değişim sürecinin de izlenebildiği birer mimari değerdirler. Şehir şekillenmesi ve gelişiminde de bu yapıların önemli bir rolü olduğu, bu yapıların birer topografik işaret olarak kentin geçmişinin okunabildiği değerler olduğu görülmektedir 4. Bu yazının amacı, suyolu yapı tiplerini ayrı ayrı ele alıp tanıtmak, özgün işlevleriyle, kültürel miras değerlerini ortaya koymak, sonuç olarak bir imar sisteminin parçası olan bu yapıların bütüncül olarak konservasyonlarının yapılarak gelecek nesillere aktarılması için bir temel oluşturmaktır. Temiz, sürekli akan ve kullanılabilir suyu, kaynağından alarak aynı niteliklerle ve en az zayiat ile şehre ulaştırmak gibi önemli bir görevi yerine getiren suyolları, Osmanlı toplum niteliğinin temel öğelerinden biridir. Yeni bir iskân programı uygulanacağı ya da imaret-külliye kurulacağı zaman her şeyden önce ilk olarak temiz su kaynaklarının bulunup, kullanılacak alana getirilmesi için girişimlerde bulunulmuştur. Vakıf sistemi çerçevesinde yapılan bu suyolu inşa faaliyetlerinin yine vakıflar eliyle işler durumda tutuldukları, daha sonra başka vakıflarca onarımların, büyütmelerin, eklemelerin-katmaların da yapılarak suyollarının zenginleştikleri görülmektedir5. Zamanının başkenti ve en büyük şehri olan İstanbul da, bu suyolu sisteminin ve suyolu yapı tiplerinin en iyi izlenebildiği kenttir (Resim 1). İstanbul’da, Osmanlı döneminin ilk suyolu tesisi 1453’de başlanan Fatih Suyolu olmuştur. Şehir surlarının batısında Halkalı Köyü ve Cebeciköy arasındaki alandan gelen bu sular için, İstanbul’da yeni külliyeler yapıldıkça yeni hatlar inşa edilmiş, sonuncusu 1755 yılında tamamlanmak üzere 16 bağımsız suyolundan oluşan6 (Çeçen 1999 s.121), kompleks bir suyolu sisteminin temelleri böylece atılmıştır. Suyun geldiği kaynaktan dolayı “Halkalı Suyolları”, ya da su verdikleri noktalara ithafen “Cevam-i Şerife Suyolları” denen bu hatlar üzerinde, farklı zamanlarda yapılmış çok sayıda kemer, terazi ve makseme rastlanmaktadır. Kanuni Sultan Süleyman devrinde, Halkalı Sularının bir parçası olmak üzere Süleymaniye Suyolu’nun (bitirilişi 1557) yapılmasının yanı sıra, İstanbul’un artan su ihtiyacını karşılamak için kuzeyden, Belgrad Ormanları’ndan su getirmek için de “Kırkçeşme Suyolu” olarak bilinen yeni bir hat yapılmıştır (1554-1564). Kırkçeşme Suyolu, sonradan eklenen bentleri, çok sayıdaki su kemerleri ile İstanbul’un en görkemli suyolu yapılarını barındıran bir hat olmuştur. Anadolu yakasında ise özellikle Üsküdar’da yapılan yeni külliyeler ve çeşmeler için çok sayıda suyolu inşa edilmiştir. 1547 ile 1874 arasında yapılan, 17 bağımsız vakıf su hattını barındıran7 Üsküdar Suyolları (Çeçen 1991) ile Bu konudaki sınırlı yayınlar da genelde suyollarının mühendislik ya da arşiv belgelerine dayalı tarihsel değerlendirmesi yönündedir. Andreossy, Constantinople et le Bosphore de Thrace…, Theophile Barrois, Paris, 1828 ve Forchheimer, Philipp; Strzygowski, Josef, Die Byzantinischen wasserbehalter von Konstantinopel, Mechitharisten, Wien, 1893 bu konuya değinen ilk bilimsel eserlerdir. Nirven, Saadi Nazım, İstanbul Suları, Halk Basımevi, İstanbul, 1946 ve Yüngül, Naci, Taksim Suyu Tesisleri, Sular İdaresi Neşriyatı, İstanbul, 1957 ardından Çeçen’in konu ile ilgili yayınladığı külliyat (detaylı liste için kaynakça kısmına bakınız) temel eserlerdir. 3 Osmanlı mimarlığında görülen suyolu yapıları, su hattı boyunca sırasıyla şöyle sayılabilir; suyun toplanması aşamasında “maslaklar”, “ızgaralar”, “havuzlar” ve “bentler”; iletilmesinde kullanılan “galeriler”, “bacalar”, “su kemerleri”, “su terazileri”; ve suyun şehre dağıtılması noktasında “su depoları” ve “maksemler”. 4 İstanbul’un bazı yer adlarının suyolu yapılarından isim alması da bunu göstermektedir: Maslak, Kemerburgaz, Kemer, Taksim ve çok sayıdaki “terazi” – “su terazisi” sokak gibi… 5 Vakıf suları yanında, “miri sular”, “hassa suları” ve “mülk suları” ismi verilen sular da bulunmaktadır (Karakuş vd. t.y. s43) 6 Bu 16 suyolu şunlardır: Fatih Suyolu, Turunçluk Suyolu, Bayezid Suyolu, Mahmut Paşa ve Sultan III. Mustafa Suyolu (birleştirilmiş), Koca Mustafa Paşa Suyolu, Süleymaniye Suyolu, Mihrimah Sultan Suyolu, Ebussuûd Suyolu, Köprülü Suyolu, Cerrah Paşa Suyolu, Sultan Ahmet Suyolu, Saray Çeşmeleri Suyolu, Beylik Suyolu, Hekimoğlu Ali Paşa Suyolu, Kasım Ağa Suyolu, Nuruosmaniye veya Ayvalı Dere Suyolu. 7 Üsküdar’da bulunan söz konusu suyolları; Mihrimah Sultan Suyolu, Solak Sinan Suyolu, Nurbanu Sultan (Atik Valide) Suyolu, Aziz Mahmud Hüdai Suyolu, Mahpeyker Kösem Sultan (Çinili) Suyolu, Valide Keyhüdası Arslan Ağa Suyolu, Selami Ali Efendi Suyolu, Kapuağası Yakup Ağa Suyolu, Hacı Halil Efendi (Çınar) Suyolu, Gülnüş Valide Sultan (Cedid Valide) Suyolu, Tophaneli Mustafa Efendi Suyolu, Damat İbrahim Paşa Suyolu, III.Mustafa (Ayazma) Suyolu, III.Selim (Selimiye) Suyolu, Mihrişah Sultan Suyolu, Altunizade Suyolu, Cevri Kalfa (Paşalimanı) Suyolu. 2 Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 1196 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY Kadıköy Halit Ağa Suyolu üzerinde, su terazileri ve maksemler bulunmasına karşın bir su kemeri tespit edilememiştir. Galata bölgesi için kapsamlı bir suyolu sisteminin yapılması ise ancak 18. yüzyılda III. Ahmed döneminde projelendirilebilmiş, I. Mahmud döneminde 1731 yılında tamamlanmıştır (Şahin ve Sönmezer 2017). Kaynağını Belgrad Ormanları’ndan alan bu suyoluna da sonradan ihtiyaç arttıkça çok sayıda ek-katma yapılmış, bentleri, kemerleri, terazileri ve maksemleri ile zengin bir suyolu ortaya çıkmıştır. Daha geç tarihli bir başka suyolu da, 1794 yılında yapımına başlanan Azadlı Baruthanesi için yapılan suyoludur. Bu suyolu sularını Küçük Çekmece Gölü’nün kuzeyinde yapılan bentten almaktadır (Çeçen 1991 s118). İstanbul’un son vakıf suyolu, yine GalataBeyoğlu bölgesinde, 1899-1902 yılları arasında, Sultan II. Abdülhamid tarafından yaptırılan “Hamidiye Suyolu”dur. Bu hatta, dönemin teknolojisine uygun, daha önceki vakıf suyollarında olmayan, yeni teknikler uygulanmıştır; basınçlı pik borular, pompa istasyonları ve su kuleleri gibi (Sönmezer ve Şahin 2014). Bunların dışında İstanbul’da, bu yazının kapsamına dahil edilmeyen, yerel çeşme ve yapıları besleyen, ancak üzerinde herhangi bir suyolu yapısı olmayan kısa su hatları8, ve vakıf olarak yapılmayan 19.-20. yüzyıl eseri, Terkos, Elmalı ve Kayışdağı Suyolları gibi, modern suyolları da bulunmaktadır. Resim 1. Osmanlı Dömemi İstanbul Suyolları (Müller-Wiener 2001) 8 Örneğin; Halkalı bölgesinde olan ancak Suriçi’ne girmeyen; Kışlalar Suyolu ve Topkapı Çeşmesi Suyolu; Beyoğlu bölgesinde II. Bayezid tarafından yaptırılan ve Levend Çiftliği bölgesindeki kaynaklardan toplanan, kısıtlı bir su kapasitesine sahip “Galata Sarayı Suları” (Cezar 1991 s20); Üsküdar’daki sulardan, Kemankeş Çeşmesi suyu, Maktul Selim Ağa suyu, Talip Efendi suyu, Halil Paşa suyu, Defterdar Tahir Efendi suyu, Beylik Çeşme suyu, Ayşe Hatun Çeşme suyu, Saraçlar Çeşmesi suyu, Korucular Çeşmesi suyu, Demirci Çeşmesi suyu, Meleksima Çeşmesi suyu, Ahmet Efendi Çeşmesi suyu, Kısıklı Çeşmesi suyu, Büyük Çamlıca suyu, Benlizade Raşit Efendi Çeşmesi suyu, Çınar Çeşmesi suyu; (Nirven, Nazım, 1925 s.181). Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1197 Kaynağından suların toplanarak bir şehre getirilmesi gibi teknik bir işlevi üstlenen suyollarının güzergâhları, Nirven ve Çeçen’in özverili çalışmaları sayesinde (Nirven 1925, 1946, Çeçen 1988, 1991, 1992, 1997) zamanında tespit edilebilmiş ve bu bilgiler günümüze ulaşabilmiştir. Ne yazık ki bu hatların bakımsızlık ve doğal nedenlerle tahrip olması, şehrin gelişimi nedeniyle de zaman zaman yok edilmeleri ya da yeni yapılan yapıların altında kalmalarından dolayı gözlemlenmeleri ve takip edilmeleri neredeyse imkânsız hale gelmiştir. Bu hatların belki de tek görünür izleri, ayakta kalabilmiş olan bazı anıtsal üst yapı örnekleridir. Yine bilinçsizce yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan bu suyolu yapıları sayesinde, içinde bulundukları toplumun nitelikleri, döneminin mühendislik, mimarlık ve sanat tarihi birikimini anlayabilmekteyiz. Bu yazıda da öncelikle bu yapı tiplerinden “bentler”, “havuzlar”, “su kemerleri”, “su terazileri” ve “maksemler” değerlendirilecek9, bu yapı tiplerinin mevcut ve yok olan örnekleri ele alınarak, temel nitelikleri ve kültürel miras değerleri ortaya konmaya çalışılacaktır. Bentler Bentler, şehrin artan su ihtiyacı karşısında yetersiz kalan su miktarını arttırmak için akarsu üzerine inşa edilen kâgir ağırlık yapılarıdır. Başkent İstanbul’un özellikle 16. Yüzyıldan itibaren sürekli artan nüfus yoğunluğu ve hızla gelişen yeni yerleşim alanlarının su ihtiyacı karşısında zaman zaman yetersiz kalan vakıf su hatları kapsamında, özellikle 17.- 19. Yüzyıllar arasında belirli aralıklarla bent yapıları inşa edilmiştir. İstanbul çevresinde günümüze gelebilmiş, en eskisi 1620, en yenisi 1839 tarihli sekiz adet tarihi bent yapısı vardır. Vakıf suyolu bentlerinin hemen hemen tamamı, Avrupa yakasında ormanlık arazi içerisinde, şehrin iki büyük isale hattı olan Kırkçeşme Tesisleri ve Taksim Suyu Tesisleri kapsamında farklı zamanlarda ve farklı bölgelerde inşa edilmişlerdir. Bu yapıların içinde sadece Şamlar Bendi, diğerlerinden farklı olarak Azatlu Baruthanesine su sağlamak amacıyla, Küçükçekmece Gölü’nün kuzeyinde yapılmıştır. Bu yapılar mimari formları ve meydana getirdikleri yapay göllerle doğal çevre içindeki özgün konumları bakımından önemlidir. Bent yapılarını, üzerinde bulundukları vakıf suyolu sistemlerine göre sıralayacak olursak; Kırkçeşme Tesisleri üzerinde yer alanlar, Karanlık Bent, Büyük Bent, Kirazlı Bent ve Ayvad Bendi; Taksim Suyu Tesisleri üzerinde yer alanlar ise Topuzlu Bent, Valide Bendi ve Sultan Mahmut Bendi’dir. Bağımsız bent yapısı olarak da, Şamlar Bendi yer almaktadır. Bu bentler, kronolojik olarak ele alındığında, en erken tarihli olanı 1620 yılında inşa edilen Karanlık Bent’tir. Diğerleri sırasıyla; Büyük Bent (son şekliyle III. Ahmed döneminde, 1723), Topuzlu Bent (1750), Ayvad Bendi (1765), Valide Bendi (1797), Kirazlı Bent (1818), Şamlar Bendi (1828) ve II. Mahmud Bendi’dir (1839). Belgrad Ormanı’nda, Topuzlu Deresi (Belgrad Deresi) üzerinde yer alan Karanlık Bent, Topuz Bendi, Kömürcü Bendi ya da banisinin adıyla II. Osman Bendi olarak da bilinmektedir (Resim 2). Sultan II. Osman tarafından yaptırılan bendin kitabesine rastlanılamamaktadır. Kâgir ağırlık bendinin duvarı doğrusal eksenlidir. Süslemesiz ve yalın bir görünüşü olan bendin mansap tarafında iki payanda yer almaktadır. Yapıda, diğer bent yapılarında olduğu gibi duvarın mansap tarafında dışarıdan kolayca fark edilebilen bir vana odası bulunmamaktadır. Diğer suyolu yapıları arasında sayabileceğimiz; maslaklar, ızgaralar, galeriler, bacalar ve su depoları, su yollarını anlaşılmasında ve hatların bütüncül olarak korunmalarında önemli yere sahip olmakla birlikte yer darlığından dolayı bu yazıda detaylı ele alınmamışlardır. 9 Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 1198 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY Resim 2. Karanlık Bent Büyük Bent, Kağıthane Deresinin bir kolu olan Topuzlu Deresi üzerindedir (Resim 3). Belgrad Bendi ya da Bend-i Kebir olarak da bilinen yapı, bugünkü ana mimari hatlarını 1723 yılında III. Ahmed ve 1748 yılında I. Mahmud zamanında yenilenerek kazanmıştır10. En son 1900 yılında, şehrin artan su ihtiyacı nedeniyle II. Abdülhamid tarafından onarılmış ve bent duvarı yaklaşık 3 m yükseltilerek su kapasitesi arttırılmıştır (Öziş, 1987, s.155, Çeçen, 1988, s.137; Hut, 2010, s.48). Doğrusal eksenli kâgir ağırlık bendi olan ve günümüze oldukça yalın ve süslemesiz olarak gelen Büyük Bent, bu bakımdan erken tarihli Karanlık Bent ile benzerdir. Ancak, 18. yüzyılın sonlarından Cosimo Comidas de Carbognano11 ve Antoine Ignace Melling'e12 ait gravürlerde bent duvarının mansap tarafında, ortadaki vana odası üzerinde yükselen duvarın üstü, üç tarafı korkuluklarla çevrili bir seyir köşkü olarak tasvir edilmiştir (Resim 4, 5). Yine aynı gravürlerde bent gölünün karşı kıyısında, istinat duvarının üzerinde uzanan tipik Osmanlı konutu görünümünde ahşap bir köşk yer alır. Bu tasvirler bentlerin, çevrelerindeki doğal güzelliklerle birlikte sultan ve saray çevresi tarafından dinlenme, avlanma ve mesire yeri olarak kullanılan açık alanlar olduğunu göstermektedir (Şahin, Sönmezer ve Kolay, 2015 s.287). Ancak gravürler ile bendin şimdiki durumu arasında ciddi farklar bulunmaktadır. Yapının günümüzdeki durumuna bakıldığında, artık ne korkuluklu seyir köşkü, ne plastik etkisi yüksek büyük çörtenler, ne de bent kasrı mevcuttur. Sonradan yükseltilen bent duvarı nedeniyle memba tarafındaki payandalı korkuluklar da ortadan kalkmıştır. Aslında Roma döneminde küçük bir bent olarak inşa edilen yapı, 18. Yüzyıldaki yenilemelerden önce, Osmanlı döneminde Kanunî Sultan Süleyman tarafından onartılarak Kırkçeşme Suyolu tesislerinin bir parçası olarak hizmet vermiştir. 11 Casimo Comidas de Carbognano, 1794, Tau.XXVI. 12 Antoine Ignace Melling, 1819. 10 Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1199 Resim 3. Büyük Bent Resim 4. Büyük Bent gravürü (Cosimo Comidas de Carbognano 1794) Resim 5. Büyük Bent gravürü (Antoine Ignace Melling 1819) 18. Yüzyılda inşa edilen ikinci bent, 1750 tarihli Topuzlu Bent’tir (Resim 6). Diğer adı I. Mahmud Bendi olan bu yapıda ortada iki büyük payanda arasında kalan duvar kırık hatlı olup, iki sahile doğrusal eksenli olarak uzanır. Mansap tarafında duvarın kırıldığı noktalarda, iki geniş payanda bulunur. Bu payandaların üzerinde iki seyir köşkü oluşturulmuştur13. Yine mansap tarafında, iki payanda arasındaki bendin üç kenarlı girintisinin ortasında daha küçük ölçülerde bir seyir köşkü daha vardır. Topuzlu Bend’in mimarisindeki detaylar göz önüne alındığında, mimari açıdan 13 Bu seyir köşklerinin köşelerinde birer taş küre (topuz) ile son bulan ve yapıya ismini veren taş dikmeler yer alır. Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 1200 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY öncekilere göre biraz daha hareketli olduğu göze çarpar. Ayrıca bu detaylardaki hareketlilik yapıyı, mimariye bağlı süsleme açısından sınırlı da olsa önceki örneklerden farklılaştırır. Bent, seyir köşkleri, duvarın üzerindeki yürüyüş yolu, barok süslemeli kitabeliği, hatta korkuluk payandalarının kıvrımlı formu dikkate alındığında, Büyük Bentten sonra, öncelikle sultan ve ailesinin, 18. yüzyıl sonundan itibaren de halkın yararlandığı mesire ve dinlenme yeri olarak kullanıldığı görüşünü kuvvetlendirmektedir. Payandaları ve seyir köşkleriyle bir bütün olarak değerlendirildiğinde özellikle yapının mansap tarafından görünüşü adeta ortaçağdan kalma bir kale görünümünü anımsatmaktadır. Resim 6. Topuzlu Bent Kronolojik olarak devam edildiğinde, kendi adını aldığı Ayvad Deresi üzerinde yer alan Ayvad Bendi 1765 yılında sultan III. Mustafa tarafından inşa edilmiştir (Hut, 2010, s.50). Bu yapı III. Mustafa Bendi olarak da anılır. Ortadaki iki büyük payanda arasında kırık hatlı kemer şeklinde gölet tarafına doğru çıkıntı yapan bent duvarı, iki sahile doğrusal olarak uzanır (Resim 7). Bu ortadaki kırık hatlı kemer şeklindeki bölüm Kırkçeşme Suyolu üzerindeki diğer iki öncülü olan bentten (Karanlık Bent ve Büyük Bent) farklı, ancak Taksim suyu tesislerinden olan ve 1750’de (15 yıl önce) inşa edilen Topuzlu Bend’e benzerdir. Yapının kitabesi bulunmamaktadır. Bentte yer alan iki payanda üzerinde, seyir köşküne benzeyen birer platform oluşturulmuştur. Platformların çevresinde korkuluk yoktur. Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1201 Resim 7. Ayvad Bendi Taksim Suyu Tesisleri üzerinde, Topuzlu Bent’ten sonra ikinci olarak inşa edilen Valide Bendi, 1796-97 yılında yapılmıştır (Resim 8). Banisi; Sultan III. Selim’in annesi Mihrişah Sultan’dır (Çeçen, 1992, s.50). Kâğıthane Deresine katılan Arabacı Mandırası Deresinin doğu kolu üzerindedir. Ortada iki büyük payandanın yer aldığı bent duvarının kırık hatlı kemeri, Topuzlu Bendin aksine, payandaların dışından başlar ve iki uçta sahile doğrusal eksenli olarak uzanır (Çeçen, 1999, s.260). Yapıda bulunan payandaların üzeri yine seyir köşkü olarak düzenlenmiştir. Köşk korkuluklarının köşelerinde yer alan taş küreler, Topuzlu Bent’te de görülen özgün detaylardır. Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 1202 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY Resim 8. Valide Bendi Kirazlı Bent, Sultan II. Mahmud tarafından 1818 yılında yaptırılmıştır (Resim 9). Kirazlı Deresi üzerinde yer alan yapının mimarı Garabet Amira Balyan’dır. İstanbul şehrinin artan su ihtiyacını karşılamak üzere Kırkçeşme isale hattının üzerinde inşa edilmiştir. Kâgir ağırlık bendinin ekseni doğrusaldır. Her iki uçta, üç kademe halinde orta kısma doğru alçalan birer payanda bent duvarını destekler niteliktedir. Bendin orta kısmında bulunan payandanın üzeri, yürüme yolundan dört basamak yükseltilerek seyir köşkü olarak düzenlenmiştir. Bent duvarının mansap cephesindeki tek yatay silme dışında bütün süsleme öğeleri, duvar üzerindeki korkuluklar, seyir köşkü, korkuluk payandaları ve kitabe gibi mimari elemanlarda toplanmıştır. Bu işlevsel unsurların biçimlerinde görülen “S” ve “C” kıvrımları ve kavisli hareketler, yapının bezeme programındaki ortak dilin “Barok ifade” olduğunu göstermektedir. Belli yerlerle sınırlı tutulmuş olan bu süslemeler, dönemin ortak üslup anlayışındaki diğer şehir yapılarıyla benzerlik içindedir. Resim 9. Kirazlı Bent Bend-i Cedid (Yeni Bent) olarak da bilinen II. Mahmud Bendi, Sultan II. Mahmud tarafından 1839 yılında yaptırılmıştır (Resim 10). Yapı, Bahçeköy’de Arabacı Mandırası Deresinin batı kolu üzerinde yer alır. Taksim Suyu Tesislerine ait üç bentten en son inşa edilenidir. (Çeçen, 1992, s. 57) 19. Yüzyılda Boğaziçi ve Beyoğlu bölgelerindeki yerleşimlerin hızla kalabalıklaşması nedeniyle giderek artan su ihtiyacı karşısında yetersiz kalan Taksim Suyu Tesislerine takviye amacıyla yapılmıştır. Eğrisel kemerli kârgir ağırlık bendinin üzerinde, mansap ve memba tarafı farklı biçim ve üslupta korkuluklarla geçilmiştir. Aşağıya doğru genişleyerek inen eğrisel formdaki bent duvarında ayrıca payandalara ihtiyaç duyulmamıştır. Mansap tarafında, vana odası girişi ve içerisindeki işlevsel unsurlar üzerinde yer alan bezemeler dikkat çekicidir (Resim 11). Ayrıca duvar üzerindeki yürüyüş koridoru ortasında bulunan kitabelik, iki uçta yer alan çörtenler (Resim 12) ve memba tarafındaki mermer korkulukların birleşme noktaları gibi detaylar dönemin bezeme özellikleriyle üslup birliği içinde olup, bu yapıyı öncekilerden daha süslü kılan özelliklerdir.14 Bu yapıyla ilgili daha detaylı bilgi için bkz.: Şükrü Sönmezer, (2012), Comments on The Influence of The Western Architectural Styles on The Ottoman Water Structures; Case Study Sultan Mahmud II Dam, First International Conference on Arshitecture and Urban Design, Epoka University, Tirana 2012, 948-959. 14 Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1203 Resim 10. II. Mahmud Bendi Resim 11. II. Mahmud Bendi vana odası Resim 12. II. Mahmud Bendi iki uçta yer alan çörtenlerden biri Diğer bent yapılarına göre yapılış amacı yönünden farklılık gösteren Şamlar Bendi 1828 yılında, yukarıda da belirtildiği gibi, Azatlu Baruthanesine su sağlamak amacıyla, Küçükçekmece Gölü’nün kuzeyinde, Şamlar Deresi üzerinde yapılmıştır (Resim 13). Gözlerden uzak bir bölgede bulunan bu yapı günümüzde oldukça kötü durumdadır. II. Mahmud Bendi gibi eğrisel hatlı ağırlık bendi olan bu yapıda duvarın her iki tarafında su bulunur. Su seviyesinden fazla yüksek olmayan duvarın üzerinde korkuluklar yoktur ve mansap tarafına doğru oldukça eğimlidir. Bu nedenle duvarın asıl işleviyle sınırlı olduğu düşünülebilir. Ancak yine de mansap cephesinde, özellikle duvarın üst bitimine yakın yerlerde düzensiz olarak yer alan “ay-yıldız”15, “top arabası” ve “aslan” kabartmaları dönemin sembolik ifade biçimi olarak yapıya farklı bir açıdan anlam katmıştır. İri bloklar halinde kesme taş duvar, her iki yakada “S” kıvrımı yaparak istinat duvarlarıyla birleşmektedir. Bent duvarı üzerinde her yerde biten yabani otlar, aşağıya düşen taş bloklar, daha da vahimi kabartma motiflerin olduğu taşlar, bu yapının acilen onarılarak korunması gerektiğini göstermektedir. 15 Hatta bu “ay-yıldız” motifli taş kabartmalardan biri duvarın mansap tarafında, yere düşmüş vaziyette tespit edilmiştir. Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 1204 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY Resim 13. Şamlar Bendi Bent yapıları tarihsel süreç içerisinde değerlendirildiğinde, mimariye bağlı süsleme programı öncelikle, kitabeliklerde, seyir köşklerinde ve korkuluklarda giderek yoğunlaşmıştır. Bu duruma 18. yüzyılda Topuzlu Bent (1750), Ayvad Bendi (1765) ve Valide Bendi (1796-7) örnek olarak gösterilebilir. Yine tarihsel süreç içerisinde 19. Yüzyılda, Kirazlı Bent (1818) ve II. Mahmud Bendinde (1839) söz konusu bölümlerde dönem üslubuna uygun olarak yoğunlaşan süslemelerin yanı sıra, bent duvarının iki ucunda sahille bağlantı bölümlerinde, mansap tarafındaki korkuluklarda, çörtenlerde, vana odalarında hatta sahil kesimlerindeki istinat duvarlarında bile süsleme detaylarını bulmak mümkündür. Bir su yapısı olup, buna karşın dönemi içinde şehirden uzakta inşa edilen bentler, işlevlerinden dolayı çeşme ve sebil kadar süslü yapılar değildir. Öte yandan heybetli görünüşlerinin yanında, çevresinde yarattıkları doğal güzellikler açısından da her dönem dikkat çekici yapılar olmuşlardır. Arkalarında oluşturdukları sunî göllerin doğal güzelliklerini adeta gizlemek istercesine yükselirken mimarî ile doğanın böylesine iç içe geçerek yarattığı uyumun temelinde, bentlerin sadece işlevsel özellikleri ile sınırlandırılmayıp, bulundukları doğal ortamın güzellikleriyle bütünleşen estetik bir tavır sergilemeleri yatmaktadır. Önceleri sadece işlevsellikleriyle ön plana çıkan bu yapılar zamanla toplumun değişen yaşam tarzının gündelik hayata yansımasında kendi yerlerini almışlardır. İnsanların doğa içerisinde ve su kenarında zaman geçirdikleri, dinlendikleri ve eğlendikleri açık alanlar haline dönüşen bent yapılarının özellikle 18. ve 19. yüzyıldaki örneklerinde, mimariye bağlı bir süsleme programından bahsetmek mümkün olabilmektedir. Mansap tarafındaki seyir köşkleri, bent duvarının üzerindeki geçiş koridorunun korkuluk düzenlemeleri, kitabelikler ve su olukları (çörtenler) aynı zamanda vana odası gibi belirli işlevsel mimari öğeler, sahip oldukları biçim ve süsleme unsurlarıyla böyle bir programın varlığına işaret ederler. Bentlerin her iki yanındaki (mansap ve memba) pastoral güzelliklerle bezeli açık alanlar, özellikle 17., 18. ve 19. yüzyıllarda öncelikle Osmanlı sultanlarının ilgisini çekmiş, böylelikle bentlerin yanı başında, su kenarında kasırlar inşa edilmiştir (Soner, Sönmezer, Kolay, 2015; Eldem 1973).16 Zaman içerisinde bu alanlar sultanlar ve saray çevresinin 16 “Saraylarda olduğu gibi dini ve resmi binalarda da Hünkâra ait köşkler bulunurdu. Bunlar camilere bağlı hünkar mahfil ve köşkleri (Sultan Ahmed Camii ve Yeni Camii, daha yeni örnekler olarak da; Nuru Osmaniye, Ayazma, Bayezid, Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1205 yanı sıra, dönemin insanı için kent merkezindeki kalabalık ve gürültülü hayattan uzakta birer kaçış mekânı ve mesire yeri anlamını kazanmıştır. Bu durum, asıl işlevlerinin biçimlendirdiği mimariyle birlikte, sahip olduğu süsleme programında etkili olmalıdır. Havuzlar Osmanlı dönemi suyolları üzerinde yer yer su toplama havuzlarına da yer verilmiştir. Genelde kesme taştan, dairesel planlı yapılar olan bu havuzlar suyun dinlendirilmesi/birikintilerin çökeltilmesi, debisinin kontrolü ve farklı kollardan gelen suların birleştirilmesi gibi işlevler üstlenirler. Özellikle Mimar Sinan’ın yaptığı Kırkçeşme Suyolu’nda (1554-1564) yer alan havuzlar günümüze ulaşmış önemli yapılardır. Kemerburgaz’ın 2,5 km. kadar güney batısında, yer alan Baş Havuz bu yapı tipi içinde en dikkat çekici olanıdır (Resim 14). Kırkçeşme isalesinin Büyük Bent, Karanlık Bent ve Kirazlı Bent ile Paşa Deresi katmasını toplayan doğu kolu ile, Ayvad Bendi, Orta Dere, Bakraç Dere’nin sularını toplayan batı kolunun birleştiği yer Başhavuz’dur (Çeçen 1988 s.69). Silindir şeklindeki havuzun duvar kalınlığı yukarıdan aşağıya iki kademede değişir17. Duvarın iç yüzüne yerleştirilen merdivenlerden su seviyesine kadar inilir. Kırkçeşme tesisleri isale hattının doğu kolu havuza daha yukarıdan bir oluk vasıtasıyla akmaktadır. Bu suyun aktığı yerin altındaki alt kademe duvarına suyun çarpması için bir girinti yapılmıştır. Böylece akan suyun enerjisi kırılarak etrafa sıçraması engellenmiştir. Batı kolu ise havuzdaki su seviyesinin biraz yukarısından dökülür. Her iki kola ait galerilerin altında, su kabartma işlevi gören birer eşik yer alır. Selimiye, Beylerbeyi, Nusretiye camileri) olabildiği gibi, kışla, imalathane ve başka askeri veya mülki kurullarda da Hünkar odaları veya köşkleri şeklinde olabilirlerdi (en eskisi Mehterhane Kasrı olup, Cebeciler Humbarahane Kasrı, Galatasaray kasrı, Büyük Levend, Rumeli Kavağı Kasrı). Baruthaneler, Su Bentleri ve havuzları da Hünkâr köşkleriyle süslenirdi. Büyük Bent, Çiftehavuzlar, Azatlı Baruthanesi, II. Mehmed Bendi, Eldem, 1973. 17 Giriş seviyesinde havuzun çapı, 13.83m.’dir, birinci kademede 9.80m., su seviyesindeki kademede ise, 7.98m.’dir. Yapının derinliği ise parapet duvarı üzerinden 14 m.’dir. Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY 1206 Resim 14. Başhavuz Kırkçeşme hattının diğer bir anıtsal havuzu da Çifte Havuz’dur (Resim 15). Biri daire diğeri köşeleri pahlı dikdörtgen formunda iki havuzdan oluşur. Havuz’a yanlardan dört adet merdivenle inilir. Gelen su önce dairesel havuza, oradan iki havuz arasına yapılmış olan ve akım yönünde genişleyen bir oluktan dikdörtgen havuza akmakta, oradan da galeriye girmektedir. Dairesel havuzun su derinliği 110 cm iken, dikdörtgen kısmın su derinliği ise sadece 40 cm’dir. Ayrıca dikdörtgen havuza köşelerde yer alan iki delikten katmalardan gelen sular akar. Resim 15. Çifte Havuz Baş Havuz ve Çifte Havuz dışındaki diğer çökertme havuzları daha basit planlı olup; Balıklı Havuz hariç; Kirazlı Dere Havuzu, Ayvad Deresi Havuzu, Bakraç Dere Havuzu, Orta Dere Havuzu, Paşa Deresi Havuzu, Kurt Kemeri Havuzu daire planlı, küçük boyutlu havuzlardır18. Balıklı Havuz ise, 16,40 x 12,80 m. Boyutları ile diğerlerine göre oldukça büyük ve içinde çeşitli boyutta bölmeler bulunan amorf dikdörtgen planı ile farklı tipte bir yapıdır. Su Kemerleri İstanbul’a kanallar içinden getirilen su, yer çekimine bağlı olarak arazinin doğal eğimi içinde inşa edilmiştir. Su kanallarının vadilerden geçmesinin gerektiği yerlerde istenilen eğimin sağlanarak kanalları gerekli yükseklikten geçirmek için su kemerleri inşa edilmiştir. Su kemeri, en basit tanımıyla, üzerinde su kanalını taşıyan bir duvardır. Kanal, alçak bir kottan ve küçük açıklıktan geçtiği zaman bir duvar üzerinden geçirilmektedir. Geniş vadilerden kanalın geçmesi durumunda, inşa edilen uzun duvarın yükünü, işçiliğini ile maliyetini azaltmak ve dayanıklılığını arttırmak için bir dizi kemer tarafından desteklenen nispeten alçak bir duvar üzerinden kanalın geçirildiği su kemerleri inşa edilir. Vadi tabanından oldukça yüksek bir kottan kanalın geçmesi durumunda ise istenilen kanal kotuna bağlı olarak su kemeri üst üste iki veya üç kemer sırasından oluşmaktadır. İstanbul Türkler tarafından alındıktan sonra şehre akarsu getirmek için Osmanlı döneminin çeşitli dönemlerinde suyolları ve bunların üzerinde gerekli yerlerde su kemerleri inşa edilmiştir. Eski Bu havuzların büyüklüklerine göre sırasıyla iç çapları; Kirazlı Dere Havuzu’nda 9,48 m, Kurt Kemeri Havuzu’nda 6,80 m, Orta Dere Havuzu’nda 4,70 m, Ayvad Deresi Havuzu’nda 4,20 m, Bakraç Dere Havuzu’nda 2,90 m, Paşa Deresi Havuzu’nda 1,50 m’dir. 18 Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1207 Roma-Bizans suyolunun yer yer onarılarak sisteme dâhil edildiği Halkalı suyollarında toplam beş su kemeri bulunmaktadır. Bu kemerlerden Mazul Kemer ve Bozdoğan Kemeri (Valens) Roma dönemi yapısıdır. Halkalı suyolları üzerinde yer alan diğer kemerler ise Turunçluk Kemeri (1453-1481), Paşa Kemeri (Balıkzade Kemeri) (1481-1512) ve Kahveci Baba Kemeridir (1550-1557). Süleymaniye Külliyesine su getiren Süleymaniye Suyolu üzerinde ise Kumrulu Kemer (1550-1557), Kara Kemer (1550-1557), Avasköy Kemeri (Kara Kemer, Tek Kemer, Yılanlı Kemer) (1550-1557) ve sisteme daha sonra eklenen Ali Paşa Kemeri (Şirin Kemer) (1790-1791) olmak üzere toplam dört kemer bulunur. Kırkçeşme Suyolu’nda geçtiği vadilerin genişliğine bağlı olarak çeşitli büyüklükte otuz dört su kemeri bulunur. Suyolunun yapıldığı 1554-1563 yılları arasında inşa edilen bu kemerler Uzun Kemer, Kovuk Kemer (Kırık Kemer, Eğri Kemer), Moğlova Kemeri (Muallak Kemer), Güzelce Kemer (Gözlüce Kemer, Görünce Kemer), Kirazlı Kemer, Develioğlu Kemeri, Alaca Hamam Kemeri, Çeşnigir Kemeri (Yosunlu Kemer), Paşa Kemeri, Kara Kemer, Ayvad Kemeri (Orta Dere Kemeri), Kurt Kemeri, Arpacı Kemeri, Cebeciköy Kemeri, Aziz Paşa Kemeri, Delikli Kaya Kemeri, Viran Kemer, Kumrulu Kemer, Sarısüleyman Kemeri, Çiftlikönü Kemeri, Kirazdibi Kemeri, Avludere Kemeri, Uzunkoltuk Kemeri, Bulakbaşı Kemeri, Çifte Kemer no 1, Çifte Kemer no 2, Balıklı Kemer, Valide Kemeri, Dolap Kemeri, Koyun Geçiti Kemeri 1, Koyun Geçiti Kemeri 2, Sinekli Kemer ve Altıgözlü Kemerdir. Bu kemerlerden beş tanesi Uzun Kemer, Kovuk Kemer (Kırık Kemer, Eğri Kemer), Moğlova Kemeri (Muallak Kemer), Güzelce Kemer (Gözlüce Kemer, Görünce Kemer) ve Paşa Kemeri iki katlı büyük kemerdir. Taksim Suyolu (1731) üzerinde de I. Mahmud Kemeri, Bahçeköy Kemeri, Hasanağa Kemeri ve Zincirlikuyu Kemeri bulunmaktadır. bu suyolunun iki katlı büyük kemeri I. Mahmud Kemeridir. Taksim Suyolu’ndan sonra inşa edilen geç dönem suyollarında su, pompalanarak şebekeye verildiğinden su kemerleri inşa etmeye gerek kalmamıştır. Suyolları üzerinde yer alan Osmanlı kemerlerinden yedi tanesi, Avasköy Kemeri, Mağlova Kemeri, Uzun Kemer, Kovuk Kemer, Güzelce Kemer, Paşa Kemeri ve I. Mahmud Kemeri büyük boyutta anıtsal kemerlerdir. Halkalı Suyolu kemerlerinden Avasköy Kemeri, 164.50 m uzunluğunda olup (Çeçen, 1991, Ek P2), 11 kemer açıklığına sahiptir (Resim 16). Bir sıra sivri kemerin bulunduğu yapı küfeki taşından kesme taş örgü tekniğinde inşa edilmiştir. Kemerler arasındaki taşıyıcı ayaklar üzerinde zemine doğru genişleyen payandalar vardır. Su, kemerin üzerinde su kanalı yerine künk borular ile taşınmaktadır. Bugün oldukça harap bir durumda olan su kemerinin üst kısmında, kemer duvarının üstündeki kalın harçlı moloz taş dolgu içine yerleştirilen yan yana iki künk dizisinin kalıntıları görülmektedir. Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 1208 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY Resim 16. Avasköy Kemeri Kırkçeşme Suyolu üzerinde beş tane anıtsal kemer vardır. Bu kemerlerden Alibey Deresi vadisi üzerinde bulunan Mağlova Kemeri hem mühendislik, hem mimari, hem de estetik açıdan dikkat çeken bir yapıdır (Resim 17). Kırkçeşme Suyolu inşaatı tamamlandıktan sonra 1563 yılında meydana gelen selde yıkılan su kemerinin tekrar inşası 1564 yılında tamamlanmıştır (Çeçen, 1988, s.47). İki katlı, dört taşıyıcı kemer açıklığı bulunan yapının uzunluğu 209 metredir (Çeçen, 1988, Ek P5). Taşıyıcı ayaklar üzerinde üst üste üç sıra, yamaçlara uzanan duvarlarda da zemin kotuna bağlı olarak iki veya tek sıra hafifletme kemerleri bulunur. Küfeki taşı ile kesme taş örgü tekniğinde inşa edilen kemerde ayak ve duvar kesiti zemine doğru genişleyerek yatay kuvvetlere karşı dayanıklılığı arttırılmıştır. Ayrıca kemer ayaklarının derenin memba tarafına gelen kısmındaki yüzleri üçgen çıkıntı yapacak şekilde inşa edilerek, sel sularının kemer yapısına hasar vermesi önlenmiştir. Mağlova Kemeri’nde ana taşıyıcı iki kemer sırası arasında su kemerini boydan boya geçen bir yaya geçidi bulunmaktadır. Yapı, su hattını vadi ve dere üzerinden geçiren bir su kemeri olduğu gibi aynı zamanda insanların da vadi ve dere üzerinden geçtiği bir köprüdür. Su, kemerin üzerindeki kanal içinden geçmektedir. Kanalın üstü sal taşlarından harpuşta ile kapatılmış ve kemerin kuzey ucunda, kanal üzerine çıkışı engelleyen bir duvar bulunmaktadır. Geniş açıklıklı taşıyıcı kemerleri, taşıyıcı ayakları ve yan duvarları üzerindeki çok sayıdaki hafifletme kemerleri ile oldukça şeffaf, narin görünümlü bir su kemeridir. Bugün kemer Alibeyköy Baraj Gölü içinde kalmıştır. Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1209 Resim 17. Mağlova Kemeri Kâğıthane Deresi vadisini geçen Uzun Kemer 711 metre uzunluğunda olup (Çeçen, 1988, s. 97) İstanbul'daki su kemerlerinin en uzunudur (Resim 18). Vadi tabanında, yapının orta kısmında su kemeri iki katlı olup yamaçlarda masif duvar olarak devam eder. 1563 yılındaki selde bir bölümü yıkılan su kemerinin onarımı 1564 yılında tamamlanmıştır (Çeçen, 1988, s. 106). Küfeki taşı ile kesme taş örgü tekniğinde inşa edilen kemerde büyük olasılıkla selden sonraki onarımda bazı ayakların dış yüzlerine aşağıya doğru genişleyen payandalar yapılarak yatay kuvvetlere karşı dayanıklılığı arttırılmıştır. Alt katta 47 üst katta 50 tane sivri kemer bulunur. Su kemeri düz bir hat üzerinde olmayıp 23. ile 24. kemer açıklıkları arasında ve yamaçların üzerinde hafif kırılan bir hatta sahiptir. Su, kemerin üzerinden üstü sal taşlarından harpuşta ile kapatılmış kanal içinden geçmektedir. Kemerin her iki ucunda kanal üzerine çıkışı engelleyen birer duvar bulunmaktadır. Resim 18. Uzun Kemer Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 1210 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY Kâğıthane Deresi vadisi üzerinde yer alan diğer bir anıtsal kemer Kovuk Kemer’dir (Resim 19). Vadiyi geçiş noktasına kadar yamaç üzerinde kırık hatlar şeklinde tek katlı olarak uzanan kemer geçiş noktasında 90° dönerek üç katlı düz bir hat olarak vadiyi geçer. Küfeki taşı ile kesme taş örgü tekniğinde inşa edilen kemerde ayak ve duvar kesiti zemine doğru genişleyerek yatay kuvvetlere karşı dayanıklılığı arttırılmıştır. İkinci üçüncü katta kemerler arasındaki duvar zemine doğru kalınlaşmakta ve alt katta da bu duvarlar üzerinde mansap tarafında zemine doğru genişleyen payandalar bulunur. Toplam uzunluğu 408 m. olan kemerin (Çeçen, 1988, s. 90) alt katında 3 yuvarlak ile 1 sivri kemer, orta katta 10 sivri kemer ve üst katta da vadi üzerinde 20 yuvarlak kemer ile yamaca dönen noktada 1 sivri kemer vardır. Bu kat yamaç üzerinde 12 sivri kemer ile tek kat olarak devam eder. Kemerin vadiyi geçtiği üç katlı bölümünde birinci ve ikinci sıra kemerlerin üstünde yer alan yaya geçidi ile yapı köprü işlevi de görmektedir. Su, kemerin üzerindeki kanal içinden geçmektedir. Kanalın üstü sal taşlarından harpuşta ile kapatılmış ve kemerin her iki ucunda da kanal üzerine çıkışı engelleyen birer duvar bulunmaktadır. Kemerin Bizans döneminden kalan kısımları ve Sinan'ın tasarımı Çeçen tarafından tartışılmıştır (Çeçen, 1988, s. 116). Resim 19. Kovuk Kemer Kırkçeşme Suyolu Cebeciköy Deresi ve vadisini Güzelce Kemer üzerinden geçerdi (Resim 20). Bugün Cebeciköy Deresi kurumuş ve kemer de Alibeyköy Baraj Gölü içinde kalmıştır. Küfeki taşı ile kesme taş örgü tekniğinde inşa edilen iki katlı kemerde alt kat kemerlerinin iki yanındaki ayak ve duvarlarda her iki cephede de üst kat kemer açıklıklarının orta hizasına kadar yükselen ve kesiti zemine doğru genişleyen payandalar bulunmaktadır. Uzunluğu 164 m. olan (Çeçen, 1988, Ek P6) kemerin alt katında 8, üst katında 11 sivri kemer bulunur. Su, kemerin üzerindeki kanal içinden geçmektedir. Kanalın üstü sal taşlarından harpuşta ile kapatılmış ve kanal üzerine çıkışı engelleyen kuzey ucunda bir duvar, güney ucunda ise bir oda bulunmaktadır. Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1211 Resim 20. Güzelce Kemer Kırkçeşme Suyolu Paşa deresi ve vadisini Paşa Kemeri'nin üzerinden geçer (Resim 21). Küfeki taşı ile kesme taş örgü tekniğinde inşa edilen iki katlı kemerde kemer ayaklarnda her iki cephede de kanal alt hizasına kadar yükselen ve kesiti zemine doğru genişleyen payandalar bulunmaktadır. Uzunluğu 102 m. olan (Çeçen, 1988, Ek P4) kemerin kuzeybatı ucunda bir güneydoğu ucunda iki tane iki kat boyunca yükselen kemer ve bu kemerlerin arasında bulunan her iki katta beşer kemer vardır. Kemerler sivri kemerdir. Su, kemerin üzerindeki üstü sal taşlarından harpuşta ile kapatılmış kanal içinden geçmektedir. Kemerin üzerinde kanal üstüne çıkışı engelleyen her iki uçda birer duvar bulunmaktadır. Resim 21. Paşa Kemeri Taksim Suyolu Bahçeköy’de Büyükdere Vadisini I. Mahmud Kemeri üzerinden geçer (Resim 22). Küfeki taşı ile kesme taş örgü tekniğinde inşa edilen kemerin dolu duvar olan her iki ucu bölgede çıkarılan kum taşı ve killi şist ile moloz taş örgü tekniğine sahiptir (Şahin ve Sönmezer, Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 1212 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY 2017, s. 112). Tek katlı kemer dere yatağı üzerinde yer alan bir kemer açıklığında iki katlıdır. Kemer ayaklarnda her iki cephede de kemer üzengi hizasına kadar yükselen ve kesiti zemine doğru genişleyen payandalar bulunmaktadır. Uzunluğu 400 m. olan (Çeçen, 1992, s. 66) yapıda tek katta 20, iki katlı olan kısımda üst üste bir kemer boşluğu vardır. Kemerler sivri kemerdir. Kemerin üzerinde üstü sal taşlarından harpuşta ile kapatılmış olan su kanalı ve her iki ucunda da üstüne çıkışı engelleyen birer duvar bulunmaktadır. Bu yapıyı diğerlerinden ayıran önemli bir özellik, üzerinde yer alan hayvan başı şeklindeki konsol taşlardır (Resim 23). Bu şekilde, üç boyutlu, heykelsi hayvan tasvirleri Osmanlı mimarisi için tek örnektir ve böyle bir uygulamanın bir suyolu yapısında karşımıza çıkması ayrıca ilginçtir19. Resim 22. I. Mahmud Kemeri Resim 23. I. Mahmud Kemeri üzerinde yer alan hayvan başı motiflerinden üçü Yukarıda söz konusu olan su kemerleri 1885 yılında şehre Terkos tesislerinden basınçlı su verilmeye başlanmasından sonra zaman içinde kullanım dışı kalmış ve kaderlerine terk edilmiştir. Bu süreçte bazı su kemerleri yok olmuştur. Kazım Çeçen tarafından 1985-1990 yılları arasında incelenip fotoğraf ile belgelenmiş olan su kemerlerinin günümüzdeki durumları ele alındığında yüzyıllara dayanmış olan bu yapıların aradan geçen yaklaşık 30 yıl içinde süratle tahrip olduğu görülmektedir. Hızlı kentleşme sonucu su kemerlerinin bir bölümü yerleşme bölgelerinin içinde kalmıştır. Halkalı Suyolu kemerlerinden Esenler yerleşim bölgesinde kalan Avasköy Kemeri’nin batı yarısının güney cephesine konutlar 2-3 m. yaklaşmış (Resim 24), Kırkçeşme Suyolu kemerlerinden Uzun Kemerin ise içinden geçen yolun güneyinde kalan bölümünün doğu cephesi kapalı bir site olan Kemer Country’nin kontrolü altına girmiştir. Her iki yapının korunma durumu burada yaşayanların insiyatifine kalmıştır. Kentleşme sonucu bölgeye getirilen kamu hizmetleri sonucunda Halkalı Suyolu kemerlerinden Paşa Kemeri kısmen yanına inşa edilen betonarme köprü ve yol altındadır. Kumrulu Kemer de kemer açıklığından geçirilen yol seviyesinin yükseltilmesi nedeniyle üzengi hizasının üstüne kadar toprak altında kalmış, ayrıca bir ucunun üzerinden trafiği yoğun bir cadde geçmektedir. Ayrıca, caddeden kemerin içinden geçen yola inen betonarme merdivenler de kemer beden duvarına dayanmaktadır. Kırkçeşme Suyolu kemerlerinden Çifte Kemer 2’nin bir ucunun üzerine buradan geçen yol ve yolun istinat duvarı oturmaktadır (Resim 25). Ayrıca, bir cephesi tamamen toprak altında kalmış, diğer cephede açık olan kemer boşluğu moloz ve çevresindeki yerleşimden gelen çöp ile kısmen dolmuştur. Valide Kemerinin iki ucu ise altından geçen derenin ıslah çalışmaları kapsamında her iki kıyısına inşa edilen betonarme duvarlar içine alınmıştır. Toprağa gömülen Sinekli Kemer’in kemer açıklığının üst kısmının çok az bir bölümü bir cephesinden görülebilmektedir (Resim 26). Kemerin üzerine çıkışı engelleyen duvarlardan biri çevresindeki evin 19 Yapıda yer alan hayvan başı figürlerinin nitelikleri ve kökenleri hakkında, bknz.Şahin ve Sönmezer, 2017. Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1213 bahçe duvarına dâhil edilmiş, diğerinin varlığı ise yoğun bitki dokusu nedeniyle anlaşılamamaktadır. Kemerin doldurulmuş olan her iki yanı da otopark olarak kullanılmaktadır. Taksim Suyolu kemerlerinden Bahçeköy Kemerinin her iki cephesine de yol dayanmaktadır. Bu yollardan Adnan Menderes Caddesi özgün kemer taban kodundan yükseltilmiş işlek bir yoldur. Ayrıca Adnan Menderes Caddesi’nden yapının kemer açıklıklarından birinin içinden daha alçak kotta bulunan Kemeraltı Sokağa yaya geçişi sağlamak üzere kemer yapısına bağlanmış betonarme merdiven kovası ve basamaklar bulunmaktadır. Yerleşim bölgelerine yakınlaşan ve halkın ulaşımı kolaylaşan bazı kemerlerde ise bir kısmı define arayıcılarınca, bir kısmı da vandalizm sonucu tahribatlar görülmektedir. Halkalı Suyolu kemerlerinden Ali Paşa Kemerinde dördüncü ve beşinci kemerler arasındaki duvar üzerinde bulunan dairesel çerçeve ve içindeki tarih yazılı taş yerinden sökülmüştür. Kırkçeşme Suyolu kemerlerinden Uzun Kemerin 24. ve 23. kemerleri arasındaki ayağın iç kısmında bulunan “Allah” yazısı ve gül bezek kazınmış, yazının bir harfi ile gül bezeği çevreleyen dairenin küçük bir bölümü ancak günümüze kalmıştır. Alacahamam Kemerinin kemer boşluğunun iki yanında duvar örgüsündeki birer taş blok, Paşa Kemerinin güneydoğu ucundaki son kemer açıklığı içinde duvar örgüsünden iki taş blok sökülmüştür. İlgisizlik nedeni ile bazı kemerlerin büyük bir bölümü toprak altında kalmış ve tahribata uğramıştır. Kırkçeşme Suyolu kemerlerinden Cebeciköy Kemeri günümüzde kanal üst seviyesine kadar toprak altında kalmış ve kanal üstüne çıkışı engelleyen duvarlardan da bir tanesi yok olmuştur. Bulakbaşı Kemeri’nin doğu cephesi kemer açıklığı hariç her iki cephesi ve güney ucu toprak altında kalmış ve güney ucundaki kemer üstüne çıkışı engelleyen duvar da görülememektedir (Resim 27). Çifte Kemer 1’in kemer açıklığı tamamen ve Balıklı Kemer, kemer üzengi hizasına kadar toprak altında kalmıştır. Dolap Kemeri kemer açıklığının üstüne kadar toprak altında olup kemer açıklığının üst kısmından ise büz geçmektedir. Resim 24. Avasköy Kemeri Resim 26. Sinekli Kemer Resim 25. Çifte Kemer 2 Resim 27. Bulakbaşı Kemeri Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY 1214 Halkalı Suyolu kemerlerinden Kara Kemer, Kırkçeşme suyolu kemerlerinden Koyun Geçidi Kemeri 1 ve 2 tamamen yok olmuştur. Koyun Geçidi 1 ve 2 kemerlerinin bugünkü Yıldız Tabya Caddesinin altında olduğu gibi durduğu çalışmalarımız sırasında İSKİ Vakıf Sular Müdürlüğü suyolcu görevlisi tarafından belirtilmiştir. Kırkçeşme Suyolu kemerlerinden Mağlova ve Güzelce kemerler zaman zaman yükselen Alibeyköy barajı suları altında kalmaktadırlar. Bahar aylarında baraj sularının yüksekliği Mağlova Kemeri’ndeki köprü işlevi gören yaya geçidinin üstüne çıkarak kullanımını engellemektedir. İstanbul’un Osmanlı suyollarında bulunan su kemerlerinden Uzun Kemer, Mağlova Kemeri, Güzelce Kemer, Kırık Kemer ve Paşa Kemeri dışındaki kemerlerin hepsinde bakımsızlık ve ilgisizlik nedeniyle duvar örgüsünün dış cidarındaki kesme taş örgüde yer yer önemli ölçüde dökülme olmuş ve iç cidardaki dolgu çekirdek açığa çıkmıştır. Ayrıca, çoğunun üzerini bitkiler kaplamıştır. Su Terazileri İstanbul’daki vakıf suyollarında, daha yüksek kottaki noktalarından alınan suların, yer çekimi vasıtasıyla şehre ulaştırılmasında künk borular kullanılmıştır. Su, künklerin içinden aşağıya doğru aktıkça basınç da kazanır. Basınç altında bulunan künkten doğrudan doğruya suyu ölçerek almak mümkün değildir. Bu nedenle, suyun künk boruları patlatmaması20, borular içindeki suyun hareketine engel olan hava birikiminin boşaltılması ve kullanılabilir düzeyde bir basınca düşürülmesi için Osmanlı mimarisinde çözüm olarak, su hatları üzerinde gerekli yerlere su terazileri yapılmıştır21 (Çeçen 1999 s.63). Kule şeklindeki bu yapılarda, hattan gelen su kule boyunca düşey olarak döşenmiş borularla bileşik kaplar prensibine göre, kulenin tepesinde bulunan, “sandık” ya da “sanduka” tabir edilen ufak haznelere akıtılır. Sadece basınç kontrolü amacıyla yapılan terazilerde su ikinci bir düşey boru ile hatta geri verilir. Basınç kontrolünün yanı sıra su terazilerinin tepesindeki bu sandukalardaki suyun, lüleler vasıtasıyla debisi ölçülebilir, ayrı bölmelere ayrılarak farklı kollara taksim edilebilir. Özet olarak su terazilerinin fonksiyonları; şebekedeki basıncı sınırlandırarak aşırı basıncın önüne geçmek, künk borular içerisinde akıma engel olan hava birikimini önlemek ve debi ölçme sistemi bulunan terazilerde suyun lülelerden ölçülerek gerekirse taksim edilmesini sağlamak olarak sıralanabilir. Su terazileri, İstanbul’un engebeli topoğrafik yapısı nedeniyle çokça yapılmış; hem şehir dışında hem şehir içinde su hatlarının geçtiği geniş bir alana yayılmış durumdadırlar. Ancak çoğu suyolu yapısı gibi bu yapılarda da kitabe bulunmadığı, ayrıca arşiv kayıtlarında da çok yer verilmediği için, yapım tarihleri yanında kesin belirlenmiş isimleri dahi net olarak bilinememektedir. Buna ek olarak, yerleşim alanlarıyla iç içe olan bu yapıların büyük bir bölümü günümüze ulaşamamış, ulaşabilenlerin bir kısmı ise büyük ölçüde tahrip olmuş ya da yapılan müdahalelerle özgünlüğünü kaybetmiştir. Tespit edilebildiği kadar, günümüze ulaşan örnekler incelendiğinde bu yapıların mimari özellikleri hakkında genel bazı özellikler tespit edilebilir. Su terazileri esas olarak teknik amaçlarla yapılmış yapılar olmalarından dolayı, işlevin belirlediği biçimsel bir tasarıma sahiptirler. Temel olarak “kule” formunda olan bu yapılar, boyut, malzeme, plan ve görünüş olarak kendi içinde çeşitlilik göstermektedir. En yaygın tip, kare plan kesitli22, yukarı doğru daralarak yükselen ve taş-tuğla almaşık duvar örgülü olanlarıdır23 (Resim 28, 20 Suyolları kapsamında künk borular yerine basınca dayanıklı metal pik boru kullanımı en erken tarihli olarak Hamidiye Suyolu’nda karşımıza çıkmaktadır. 21 Kırkçeşme ana galerisinde olduğu gibi suları serbest yüzlü akan kısımlarda su terazisine ihtiyaç yoktur. Ancak ana galeriden ayrılan künk borular üzerinde su terazileri yapılır. Halkalı sularında, bilhassa engebeli arazide çok sayıda su terazisi yapılmıştır, bu suretle künklerdeki basınç sınırlandırılmıştır (Çeçen 1988 s180). 22 Bazı örneklerde kare planın köşeleri dairesel pahlarla yumuşatılmıştır. 23 Bu yaygın tipe birkaç örnek vermek gerekirse; Piyalepaşa’daki su terazisi, Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı yakınında, biri Nuhkuyusu Caddesi, diğeri Tıbbiye Caddesi üzerinde yer alan ve Mihrişah Sultan Suyolu’na ait olduğu düşünülen (Çeçen 1991 s.114) iki terazi, Yeniköy Yalı Sokak’ta tonoz örtülü su deposuna bitişik yer alan terazi. Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1215 29, 30, 31). Bunların yanı sıra malzeme açısından farklılık gösteren örnekler, tamamı düzgün kesme taştan yapılmış olan terazilerdir24 (Resim 32, 33). Plan açısından ise az da olsa farklı uygulamaların görüldüğü örnekler de bulunmaktadır. Bunlar, geniş bir kare plana sahip olup, yukarı doğru daralmadan yükselen “burç” görünümlü olanlar25 (Resim 34, 35) ile altta kare bir kaide ve üzerinde dışa bombeli bir plana sahip olanlardır26 Resim 28. Piyalepaşa’daki su terazisi Resim 29. Üsküdar Mihrişah Sultan su terazisi 1 (Nuhkuyusu Caddesi üzerinde) Resim 30. Üsküdar Mihrişah Sultan su terazisi 2 (Tıbbiye Caddesi üzerinde) Resim 31. Yeniköy Yalı Sokak’ta yer alan terazi Örneğin: Esenler İnönü Caddesi üzerinde, apartmanlar arasında sıkışmış olan su terazisi, Elmadağ Divan Oteli önündeki terazi, Yenikapı Mevlevihanesi yakınlarındaki terazi, Üsküdar İmrahor Camisi önünde yer alan, Damat İbrahim Paşa Suyolu’na ait olduğu düşünülen (Çeçen 1991 s.89) ve kısmen ayakta kalabilmiş olan su terazisi. 25 Topkapı Sarayı 1. Avluda yer alan terazi, Aksaray Ebubekir Efendi Sıbyan Mektebi’nin yanındaki terazi, Acıbadem Caddesi üzerindeki su terazisi gibi. 26 Şehzade Külliyesi batı duvarına bitişik olarak yapılan, Nuruosmaniye Suyolu’na ait terazi ve Bayrampaşa’da Özkan Caddesi ile Emin Nihat Sözeri Caddesi’nin kesişiminde yer alan su terazisi gibi. 24 Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 1216 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY Resim 32. Esenler İnönü Caddesi üzerinde bulunan su terazisi, Resim 33. Elmadağ Divan Oteli önündeki su terazisi Resim 34. Topkapı Sarayı 1. Avluda yer alan su terazisi Resim 35. Aksaray Ebubekir Efendi Sıbyan Mektebi’nin yanındaki su terazisi Genelde hiç süslemeye yer verilmeyen, yalın görünümlü işlevsel yapılar olan su terazileri içinde dönemin mimari ve sanatsal üslubunu yansıtan biçimsel örneklere çok nadir de olsa rastlanmaktadır. Bunun en iyi iki örneği, Şehzade Külliyesi’ndeki ve Bayrampaşa’daki terazidir (Resim 36, 37). Dört cephede dış bükey duvarlar, köşelerde boydan boya yükselen, dekoratif başlıklı Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1217 sütunçeler, alt ve üst bölümleri ayıran yatay silmeler bu yapılara özgü olup, yapıların ait olduğu dönemin barok etkilerini yansıtan detaylardır27. Resim 36. Şehzade Külliyesi batı duvarına bitişik su terazisi Resim 37. Bayrampaşa’da Özkan Caddesi üzerinde yer alan su terazisi Su terazilerinde, kulelerin üst bölümü genelde çok yıpranmış ve günümüze orijinal halleriyle ulaşamamıştır. Yine de kalan birkaç örnekten bu kısımlar hakkında bir fikir edinebilmekteyiz. Aynı zamanda sandukanın da olduğu bu kısmın, havalandırılması ve ışık alması için, taş malzemeden, aydınlık fenerli bir çatı ile örtüldüğü anlaşılmaktadır. Su terazilerinde, suyun üstteki sandığa ulaşması ve tekrar inmesi için yapılan borular, bazı örneklerde içten, bazı örneklerde ise cepheye açılan bir düşey kanal içerisinden geçirilmektedir. Terazilerde gerek boruların, gerek sandukanın bakımı ve kontrolü için ulaşımı sağlayan bir sistem de mevcuttur. Yine tespit edilebildiği kadarıyla bu ulaşım, kulenin dış yüzündeki konsol basamaklar şeklinde28 (Resim 37), kulenin duvar iç yüzeylerinde oluşturulmuş basamaklar şeklinde29 (Resim 38), ya da muhtemelen cepheye sonradan eklenen / yenilenen demir merdivenler şeklinde30 olabilmektedir (Resim 33). Günümüze sağlam ulaşamasalar da benzer bir “barok” tasarıma sahip olduğu bilinen iki terazi daha vardır; Fatih’te Saraçhane Sokağı ile Kıztaşı Caddesi’nin köşesindeki su terazisi ve Bayrampaşa’da Vatan Caddesi, Bayrampaşa Kavşağı'nda yer alan su terazisi. 28 Örneğin Esenler İnönü Caddesi üzerinde yer alan su terazisi 29 Örneğin Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı yakınında, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde yer alan su terazisi 30 Örneğin Elmadağ Divan Oteli önündeki su terazi 27 Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 1218 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY Resim 38. Üsküdar Mihrişah Sultan su terazisi (Nuhkuyusu Caddesi üzerinde) içi Osmanlı dönemi su terazileri içinde son örnek olarak verebileceğimiz Hamidiye Su Terazisi, gerek işlevi gerekse mimari özellikleriyle Osmanlı dönemi su yapıları içinde ayrı bir yere sahiptir. Öncelikle işlev açısından bakıldığında; Hamidiye Su Terazisi’nde basınç dengeleyici bir işlevden bahsedilemez31 (Sönmezer ve Şahin 2014). Hamidiye Su Terazisi, suyun basıncını almak ya da taksimatını yapmak yerine sadece suyun debisinin ölçülmesi32, miktarının kontrol edilmesi, havalandırılması ve suyun yeterli yüksekliğe çıkarılarak Balmumcu’daki depoya33, ulaştırılmasının sağlanması gibi işlevleri yerine getirmektedir. Böylece, söz konusu yapı su terazilerinden çok, günümüzün modern su kulelerine daha yakın bir işlevde düşünülmüştür. İşlevsel özellikleri yanında, mimari açıdan bakıldığında da Hamidiye Su Terazisi’nin farklı özellikleri olduğu görülebilir; dairesel planı, plastr ve dendanlarla süslenmiş, özenli cephe düzeniyle diğer su terazileri içinde ayrı bir yere sahiptir (Resim 39, 40). 31 Hattın en yüksek noktasında yer aldığından ve sistemdeki su, Cendere Terfi İstasyonu’ndan kontrollü bir şekilde pompalar vasıtasıyla yükseltildiğinden, yapının bulunduğu mevkide su basıncı, basınç dengeleyecek bir terazi yapmayı gerektirecek düzeyde değildir. Öte yandan artık Hamidiye su isale borularında basınca dayanıklı olmayan künk borular yerine, su basıncını karşılayabilen demir pik boruların kullanıma başlanması nedeniyle hat üzerinde terazi işlevli başka bir yapıya da gerek duyulmamıştır. 32 Yapı, debi ölçümünün- kontrolünün yapıldığı, özgün lülelerini ve düzenini koruyabilmiş, üst kısımdaki hazne odası ile de ayrı bir öneme sahiptir (Sönmezer ve Şahin 2014) 33 Tesisin, Cendere Terfi İstasyonu ile birlikte önemli yapılarından biri olan Balmumcu Su Deposu, ne yazık ki, 2010 yılında üzerine çok katlı bir bina yapılması amacıyla tamamen ortadan kaldırılmıştır. Hattın işleyişinde önemli bir yeri olan bu yapının herhangi bir inceleme, ölçüm ve değerlendirme yapılamadan ortadan kaldırılması büyük bir kayıp olmuştur. Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1219 Resim 39. Hamidiye Su Terazisi’nin 20. Yüzyıl başlarındaki görünümü (Yıldız Arşivi) Resim 40. Hamidiye Su Terazisi günümüzdeki durumu Maksemler Osmanlı su mimarisinde maksemler, temel olarak; içinde suyun “taksim” edildiği yani bölüştürüldüğü bir mekanizma bulunan, genelde üstü kubbe örtülü olduğu için, bazen sadece “kubbe” olarak da anılan34 yapılardır. Kaynaktan toplanarak künklerle getirilen suyun, bazen ara noktalarda, ama daha çok şehre giriş yaptığı yerde, ana kollara ayrılması bu yapılar sayesinde olmaktaydı. Taksimat yanında, suyun ölçülmesi ve dağıtım öncesi debi kontrolü de maksemlerde yapılmaktaydı. Maksemler, hem kent içinde, hem kent dışında İstanbul tarihi topoğrafyasının önemli röper noktalarını teşkil etmekte, aynı zamanda üzerinde bulundukları suyolunun birer görsel anıtı olarak yükselmektedirler35. İstanbul’da, Kırkçeşme Suyolu’na (1554-1564) ait Savaklar Maksemi, Üsküdar Suyolu’na (1728) ait İbrahim Paşa Maksemi ve Taksim Suyolu’na (1731-1732) ait Taksim Maksemi gibi daha Her zaman örtü olarak kubbe kullanılmasa bile bu yapılar için, maksem yerine bazı yazılı kaynaklarda “kubbe” ya da “kubbe-i taksim” teriminin kullanıldığına görülmektedir. “Maslak” ve “Savak” terimleri de zaman zaman benzer amaçla kullanılsa da bunların manası farklıdır. Maslak, bilhassa şehir dışında suyollarının geçtiği ve ayrıldığı yerlerdeki baca ve su haznelerini; savak ise su toplanan havuz ve teknelerde fazla suyun tahliyesini ifade eder (Arseven 1966 cIII s1287). Maksem şehre giren suları sistemli bir şekilde semtlere ve binalara bölüştüren bir yapı olarak bunlardan ayrılır. 34 İstanbul’da olduğu gibi, eski başkent Edirne’de de önemli suyolları bulunmakta, özellikle Edirne Sarayı’na su sağlayan hattın, maksemi de bugün sarayın ayakta kalan anıtsal yapılarından biri olarak öne çıkmaktadır (Özer 2014 s. 828) 35 Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 1220 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY çok bilinen maksemlerin yanısıra, yapılan araştırmada; kimisi kısmen sağlam, kimisi harap, kimisi de yok olmuş çok sayıda maksem tespit edilmiştir. Değişik zamanlarda yapılmış farklı hatlardan oluşan ve İstanbul Suriçi’ndeki yapılara su vermek için yapılmış Halkalı Suyolları gurubuna ait maksemler günümüze en az ulaşan örneklerdir. Sur dışındaki örnekler özellikle şehrin Halkalı yönüne doğru genişlemesiyle ne yazık ki ortadan kaldırılmış, sur içindekiler de ya bilinçsizce yok edilmiş ya da üzeri kapatılarak unutulmuştur. Suyolu haritalarından bildiğimiz “Çiçoz Maksemi/Kubbesi”36, “Edirnekapı Maksemi/Kubbesi”37, “Beyazıt Eski Saray Maksemi”38 günümüze ulaşamamıştır. Bayrampaşa Atışalan’da (Avasköy) “Süleymaniye ve Beylik Kubbesi” ismi verilen iki maksem\kubbe39; Süleymaniye Külliyesi Bekâr Odaları’nın bitişiğinde yer alan maksem; Süleymaniye Sıbyan Mektebi duvarındaki ufak maksem odası40 Halkalı Sularının kısmen de olsa günümüze ulaşabilmiş maksemlerindendir. Mimar Sinan eseri olan Kırkçeşme Suyolu’nda ise hat, İstanbul Suriçi bölgesine girmeden önce dağıtılmak üzere sırasıyla Eyüp Kubbesi’ne, ve Eğrikapı Savaklar Maksemi’ne uğramaktaydı. Eyüp Kubbesi, Eyüp semtine su vermek üzere, bugünkü Arifpaşa Caddesi ile Atayolu Sokak kesişimine yakın bir noktada yapılmıştır41. Bir süre konut olarak kullanıldığı anlaşılan maksemin iç tertibatı günümüze ulaşamamış, yapının kendisi de terk edilmiş vaziyette kalmıştır. Kırkçeşme Suyolları isale hattının sur içine girmeden önceki son noktası ve ana dağıtım yapısı Eğrikapı’daki Savaklar Maksemi’dir42 (Resim 41). Kare planlı, kesme taş örgülü bu yapı, sadece Kırkçeşme Suyolu için değil İstanbul su teşkilatı için de önemli bir yapı olduğu anlaşılmaktadır. Yapının içinde 1786 ve 1824 tarihleri arasına ait beş kitabe bulunmaktadır43. H.1239 / M.1823-24 tarihli kitabe özellikle ilginçtir: bu yazıt, su nazırı merhum Hamid Ağa ve diğer su nazırlarının ruhu için, suyolcular ocağı sandığından karşılanmak üzere okunacak mevlit hakkındadır. Buradan hareketle Savaklar Maksemi’nin, en azından 18. yüzyıl için, sadece üzerinde bulunduğu hatla ilişkilendirilmeyip İstanbul’daki su nazırlığı teşkilatının ve suyolcu ocağının ortak bir “simge\lonca” yapısı gibi işlev gördüğü söylenebilir. 36 Yapıya, bulunduğu mevkiden dolayı “Taşlıtarla Kubbesi” de denmektedir (Çeçen, 1991, s.76). Süleymaniye Suyolu’nun 18. yüzyılın ikinci yarısına ait haritasında, kubbenin şematik bir çizimine yer verilmiş ve üzerine “Çiçoz Çiftlik kurbunda olan kubbe, iki su bir yere gelir” açıklaması yazılmıştır (Çeçen, 1991, s.50, harita no.5). 37 Bu maksemi en detaylı gösteren harita, 1607 tarihli Beylik Suyolu haritasıdır. Haritada, kara surlarının ikili sur sisteminin arasında gösterilen yapının yanında: “Edirnekapusu’nda cümle su cem olan kubbe budur. Su ne miktar cem olursa bunda malım olur” denmektedir (Çeçen, 1991, s.40). 1748 tarihli Beylik Suyolu’nu gösteren haritada da aynı yerdeki yapı için: “Hisariçe Kubbesi” denmektedir (Çeçen 1991, s44). 38 Eski suyolu haritalarında maksem, Eski Saray’ın Beyazıt Meydanı’na bakan kapısının hemen doğusunda, saray duvarlarına bitişik olarak gösterilmiş olmasına karşın bu yapı hakkında çok fazla bilgi yoktur. 39 Bugün yapıların bulunduğu çevre çok değişmiş, bir apartmanın bahçesinde yarı toprağa gömük vaziyette kalmışlardır. 40 Halkalı Suları’nın bir parçası olan Süleymaniye Suyolu, Bozdoğan Kemeri’nin doğu ucundaki kubbeden, bekâr odaları ve bugünkü Esnaf Hastanesi duvarı üzerinden, sıbyan mektebine bitişik bu makseme ulaşmakta, buradan Süleymaniye Külliyesi’ne su vermek üzere çeşitli kollara ayrılmaktadır. 41 Mimar Sinan’a ait 1568-69 tarihli tevzi defterinde bu kubbenin ismi geçmemesine karşılık, 1715 tarihli bir belgede “Kubbe-i Cedid-i Taksim” (yeni taksim kubbesi) denmesinden dolayı kubbenin, Sinan’dan sonra yapıldığını düşünülmektedir (Çeçen 1988 s169). 42 Eğrikapı Maksemi, “Kubbe-i Taksim-i Eğrikapı” (Çeçen 1988 s150) ismiyle de anılmaktadır. 43 Kitabelerde bahsedilen tamirlerin, sadece maksem ile ilgili olmadığı, su hattı boyunca yapılan tamir ve düzenlemelerin bir nişanesi olarak bu yapıya yerleştirildikleri anlaşılmaktadır. Benzer bir durum daha sonra Taksim Maksemi için de görülecektir. Orada da suyoluna yapılan eklemelerin ve tamirlerin kitabeleri maksemin içinde toplanmıştır. Böylece maksemlerin, su hatları için “temsili” bir değer taşıdığı, üzerinde bulundukları hat ile ilgili yapılan çalışmalara dair kitabelerin, maksemlerde toplanmasının tercih edildiği sonucuna ulaşabiliriz. Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1221 Resim 41. Savaklar Maksemi Eski belgelerden anlaşıldığı kadarıyla, Kırkçeşme Suyolu’nun Savaklar Maksemi’nden sonra dağıtım güzergâhı ve uğradığı maksemler şöyledir: Savaklar’dan ayrılan bir kolu, Sulukule civarındaki bir kubbeye uğramakta, Esekapı Kubbesi’ni geçerek Yedikule’ye ulaşmakta; diğer kol ise Topkapı Sarayı’na varmadan önce sırasıyla Azaplar, Tezgâhçılar ve Ayasofya Kubbelerine uğramaktaydı44. Bütun bu kubbe\maksemlerden bugün sadece Tezgahçılar’ın varlığını bilmekteyiz. Tezgahçılar Maksemi45, Bozdoğan Kemeri’ne yakın, Gazanfer Ağa Medresesi’nin bulunduğu Kovacılar Caddesi üzerinde, Tezgâhçılar Camii’nin karşısında, bir “yarı yer altı maskemi” şeklindedir. Kaldırımın 2,5 m aşağısındaki bir kapı ile, makseme inen merdivenlere ulaşılmaktadır. İçinin harap halde olmasından ve yapılan değişiklikler nedeniyle46 maksemin su taksimat düzeninin anlaşılması bugün hayli güçtür (Resim 42).k Resim 42. Tezgahçılar Maksemi’nin içi Yer altı maksemi şeklinde olduğu anlaşılan Ayasofya Maksemi’nin, Yerebatan Caddesi ile Divanyolu’nun kesiştiği köşede Yerebatan Sarayı’nın yanında (Çeçen-Kolay 1997 s64) ve Ayasofya önündeki meydanda (Çetintaş 1944 s136), (Pekuğur 1972 s61, 73) olduğu düşünülmektedir. 45 H.976/M.1568-69 tarihli bir su tevzi defterinde “Eski Kubbe” ifadesinden dolayı bu maksemin ilk tesisinin Roma devrinden kalma ihtimali büyüktür. Sonradan, Kırkçeşme tesisleriyle beraber yapının Sinan tarafından esaslı tadil ve tamir edilmiş olması kuvvetle muhtemeldir (Çeçen 1988 s164, 171). 46 Yapının zemini doldurulmuş, bazı galeriler ise kapatılmıştır (Çeçen 1988 s.160) 44 Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 1222 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY Halkalı Suları gibi, çeşitli zamanlarda yapılmış, farklı su hatlarından oluşan Üsküdar Suyolları üzerinde de çeşitli maksemlerin varlığı bilinmektedir; Atik Valide Sultan Maksemi; Viransaray Maksemi ve Yalnız Selvi Kubbesi gibi. 1728-29 tarihli Üsküdar Damat İbrahim Paşa Suyolu’na ait maksem47ise, İstanbul’un üç önemli makseminden biri ve Anadolu yakasında ayakta kalabilmiş tek maksemdir. Doğancılar Caddesi üzerindeki yapı sekizgen gövdeli, kubbe örtülüdür (Resim 43). Yapı bugün özel mülk sahibi tarafından çitlerle çevrildiği için erişime kapalıdır. Beyoğlu yakasına su sağlamak için 1730’larda yapılan Taksim Suyolu, sonraları çok sayıda ekleme yapılarak geliştirilmiş bir suyoludur. Şehre ulaşana kadar anahat ve kollar üzerinde var olduğu bilinen; Hacıosman Dağıtım Bacası, Maslak Kubbesi, Küçük Maslak Kubbesi, Derbent Kubbesi, Ayazağa Vana Kubbesi gibi yapıların, yapım tarihi bilinmemekte, daha çok basit kontrol ve dağıtım yapıları olduğu Yüngül’ün yayınladığı plan ve kesitlerden anlaşılmaktadır (Yüngül 1957). Hattın en önemli yapısı, bugün bulunduğu semte de ismini veren ve belki de İstanbul’un en bilinen suyolu yapısı olan Taksim Maksemi, kitabelerine göre “Sultan Mahmut Han” tarafından h.1145/m.1732-33 tarihinde tamamlanmıştır. Sekizgen planlı, kesme taş duvar örgülü olan ve dıştan piramidal külah ile örtülü bir kubbeye sahip yapı, (Resim 44) içinde su taksimat haznesi yanında, sekiler ve çeşitli dönemlerde yerleştirilmiş kitabelere sahiptir. Son olarak, Taksim Suyolu’nun bir parçası olan ve ne yazık ki yok olup bugün neredeyse tamamen unutulan Harbiye Maksemi’nden bahsedilebilir. Yüngül’den öğrendiğimiz kadarıyla III. Selim’in tuğrasını ihtiva eden ve kitabesinden h.1212/m.1797-98 senesinde yapıldığı anlaşılan maksem (Yüngül 1957 s49), eski Mekteb-i Harbiyei Şahane, bugünkü Askeri Müze yapısının, Cumhuriyet Caddesi’ne bakan batı kanadının istinat duvarı üzerinde iken yıkılmıştır48. Resim 43. Damat İbrahim Paşa Maksemi Resim 44. Taksim Maksemi Şerefabad Maksemi ya da Doğancılar Maksemi olarak da bilinir. 20. yüzyılın ortasında Harbiye binasının söz konusu kanadı yıktırılmış, daha sonra müze çalışmaları için yeni düzenlemeler yapılmış, maksemle birlikte yakınında bulunan duvar çeşmesi hiçbir iz kalmayacak şekilde yok edilmiş, önemli bir su yapısı kaybedilmiştir 47 48 Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1223 İstanbul’daki maksemlerin genel özelliklerine baktığımızda bazı ortak ve farklılaşan noktalar görülebilmektedir. Konumlarına göre şehir dışı (örn. Çiçoz Kubbesi) ve şehir içi (örn. Tezgâhçılar Maksemi) olabildikleri gibi; yerüstü (örn. Taksim Maksemi) yarı-yeraltı (örn. Tezgahçılar Maksemi) ve yeraltı (örn. Ayasofya Kubbesi) maksemleri olabilmektedir. Yapıların kütle planları ise çeşitlilik göstermektedir; kare planlı (örn. Savaklar Maksemi), dikdörtgen planlı (örn. Tezgâhçılar Maksemi) ve sekizgen planlı (örn. Üsküdar Doğancılar ve Taksim Maksemi) olanları vardır. İçlerindeki su dağıtım mekanizmaları, dağıtım yapılan bölge sayısına da bağlı olarak, mekânın büyük bir kısmını kaplayan havuzlar şeklinde (örn. Savaklar Maksemi) (Resim 45, 46) ya da küçük sandık şeklinde (örn. Taksim Maksemi) (Resim 47, 48) olabilmektedir. Bu yapılarda kullanılan yapım tekniği, diğer anıtsal Osmanlı yapılarında olduğu gibi kesme taş veya taş-tuğla almaşık duvarlar ile tuğla kubbe ve tonoz örtü elemanlarından oluşmaktadır. Resim 45. Savaklar Maksemi su dağıtım tertibatının eski bir görünümü (Çetintaş, 1944) Resim 46. Savaklar Maksemi su dağıtım tertibatı ve havuzları Resim 47. Taksim Maksemi su sandığı ve süzgeçleri (Nirven, 1946) Resim 48. Taksim Maksemi su sandığının günümüzdeki görünümü Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY 1224 Tüm maksemlerde dikkat çeken bir detay hemen hepsinin üst örtüsünde bir havalandırma deliğinin ya da tepe penceresinin yapılmış olmasıdır. Maksemlerin yapıldığı dönemde suyun hijyenik özelliklerine özellikle büyük önem verildiği bilindiğinden, bu havalandırma deliklerinin de suyun havuzlara bölüştürülürken bir yandan da temiz hava ile buluşmasına dikkat edildiğini gösterir. Yine bazı maksemlerin içinde bulunan detaylar, bize o dönemi anlamamız için ipuçları sunmaktadır. Özellikle Savaklar ve Taksim maksemlerinde bulunan sekiler ve tas koyma yerleri, suyun haznelere “selsebil” benzeri akışı da düşünüldüğünde, dönem insanlarının su ile bağlantılı “dinlenme” ve “hoş vakit geçirme” anlayışını anlamamızda yardımcı olmaktadırlar49. Süsleme öğelerine ise çok az yer verilen maksemlerde, metal su süzgeçleri50 ve kuş köşkleri de maksemlerde rastladığımız diğer detaylardır. Maksemlerin, kente yakın olmalarından ve suyun kente girişini temsil etmelerinden dolayı en göz önünde olan yapılar olduğu söylenebilir. Üzerinde bulundukları hat ile ilgili bir düzenleme yapıldığında, ilgili kitabenin maksemin içine konmasının bir gelenek olduğu anlaşılmaktadır. Kırkçeşme Suyolu için Savaklar Maksemi, Taksim Suyolu için Taksim Maksemi arasındaki ilişki bu yöndedir. Ne yazık ki günümüze gelemeyen Çiçoz Kubbesi’nin de bu bağlamda Halkalı Suları ile ilgili çok sayıda kitabeyi barındıran bir yapı olması uzak bir ihtimal değildir. Bu yapının, içindeki muhtemel kitabelerle birlikte, yok edilmesi İstanbul tarihi için büyük bir kayıp olmuştur. Maksemlerin şehir suyunun dağıtıldığı yapılar olarak, kent topoğrafyasındaki belirleyici yönüne iyi bir örnek olarak da yine Taksim Maksemi’ni verebiliriz. Bu yapı, kentin gelecekteki gelişimi açısından önemli bir nokta oluşturması yanısıra, bir semte de ismini vermiştir. Değerlendirme ve Sonuç Suyolu yapıları, Osmanlı mimarisini değerlendirme açısından diğer yapı tiplerine göre daha az ele alınmış olmasına karşın, yapılan incelemelerde bu yapıların en az işlevsel yanları kadar mimari değerlerinin de önemli veriler içerdiği görülmektedir. Kent merkezlerinden uzakta olmaları, kullanılmadıkları için uzun süre ihmal edilmiş olmaları, ya da sadece mühendislik yapıları olarak değerlendirilmeleri sanat ve mimarlık tarihi açısından göz ardı edilmelerinin nedeni olarak görülebilir. Ancak yukarıda da açıklandığı üzere bu yapılar, içinde bulundukları doğal ortamın pastoral güzelliğiyle birlikte Osmanlı peyzaj mimarisini ve Osmanlı mimarisinin su ile ilişkisini ortaya koyan örneklerdir. Ayrıca, yine bu yapılarda karşımıza çıkan bazı detaylar ve mimari elemanlar da döneminin mimari ve bezeme üslubunun yansımalarını içermektedir. Bazı yapıların tekil ve özgün uygulamalar olduğu bu çalışmada saptanmıştır. Ne yazık ki, suyolu yapılarının çoğu günümüzde yeterli değeri ve ilgiyi görmemekten korunamamış ve tahrip olmuştur. Bunun yanı sıra pastoral özellikleri nedeniyle bazı suyolu yapıları çevresinde kamuya açık alanların bilinçsizce düzenlenmesi ve su yapılarının genişleyen kent dokusu içinde kalması, bu yapıların zarar görerek özgün kimlerini yitirmesine neden olmuştur. Ayrıca suyolu yapılarının korunması için bütüncül bir koruma politikasının olmayışı da bu duruma yol açmıştır. Tüm bu nedenlerle, suyolu yapıları özgün işlevleri de göz önüne alınarak bir proje dâhilinde korunmalı ve bu korumanın da sürekliliği olmalıdır. KAYNAKÇA Akçıl Harmankaya, N. Çiçek, 2018, Thougts On Application Of Minaret With Fountain of Old Mosque in Edirne, Turkish Studies -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 13/10 spring 2018, p.1-19, ISSN: 1308-2140, 49 Suyolu yapılarının dinlence\hoş vakit geçirme mekânları olarak kullanılmasını bentlerde de görmekteyiz, bknz. Şahin, Sönmezer ve Kolay, 2015, s. 279-289. 50 Taksim Maksemi’nde bulunan, kubbe şeklindeki süzgeçler bugün kayıptır (Resim 47). Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Suyolu Yapıları 1225 www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13408, Ankara-Turkey. Arseven, Celal Esad, 1966, Türk Sanatı Tarihi, 3 Cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul Casimo Comidas de Carbognano, 1794, Descrizione Topografica dello Stato Presente di Constantinopoli, Bassano: Edizioni Orientalia Christiana Çeçen, Kâzım, 1999, "Osmanlı Suyollarında Künkler, Debi Ölçme Tertibatı ve Su Terazileri", Osmanlı İmparatorluğunun Doruğu 16. Yüzyıl Teknolojisi, İSKİ Yayınları, İstanbul, ss. 5573. Çeçen, Kazım, 1997, İstanbul'un Osmanlı Dönemi Su Yolları, İSKİ Yayınları, Çeçen, Kâzım, 1992, Taksim ve Hamidiye Suları, İSKİ Yayınları, İstanbul Çeçen, Kâzım, 1991, Üsküdar Suları, İSKİ Yayınları, İstanbul Çeçen, Kâzım, 1991, İstanbul'un Vakıf Sularından Halkalı Suları, İSKİ yayını, İstanbul. Çeçen, Kâzım, 1988, Mimar Sinan ve Kırkçeşme Tesisleri, İSKİ yayını, İstanbul. Çeçen, Kâzım & Kolay, 1997, Topkapı Sarayı'na Su Sağlayan İshale Hatları, İSKİ Yayınları, İstanbul Cezar, Mustafa, 1991, 19. Yüzyıl Beyoğlusu, Akbank Kültür Yayınları, İstanbul Çetintaş, Sedat, 1944, Türklerde Su Çeşme Sebil, Güzel Sanatlar Mecmuası Sayı 5 Eldem, Sedat Hakkı, 1973, Köşkler ve Kasırlar, Cilt 2, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, İstanbul Hut, Davut, 2010, İstanbul’un 100 Su Yapısı, İBB Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul. Karakuş, Rahmi; Naciye Turgut ve Sema Doğan, t.y., “İstanbul’da Suyun Tesisi”, İstanbul Tarihi Çeşmeler Külliyatı c1, İSKİ Yayınları, İstanbul Melling, Antoine Ignace, 1819, Voyage pittoresque de Constantinople et des rives du Bosphore, Paris. (Nirven), S. Nazım Bey, 1925 (1341), İstanbul Vilayeti Şehremâneti’ne Evkâf’dan Devr Olunan Sular, İstanbul Şehremaneti Matbaası, İstanbul Nirven, S. Nazım, 1946. İstanbul Suları, İstanbul Halk Basımevi, İstanbul Özer, Mustafa, 2014, Edirne Sarayı (Saray-ı Cedîd-i Âmire)’ndan Günümüze Ulaşabilen Yapılar Hakkında, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/10 Fall 2014, p. 809-836, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, Ankara-Turkey Öziş, Ünal, 1987, Su Mühendisliği Tarihi Açısından Anadolu’daki Eski Su Yapıları, Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Yayınları, İzmir Pekuğur, Selma, 1972, İstanbul’da Su maksemleri ve Su terazileri, İÜ EF Sanat Tarihi Bölümü Mezuniyet tezi Sönmezer, Şükrü, 2012, Comments on The Influence of The Western Architectural Styles on The Ottoman Water Structures; Case Study Sultan Mahmud II Dam, First International Conference on Arshitecture and Urban Design, Epoka University, Tirana 2012, 948-959. Sönmezer, Şükrü ve Soner Şahin, 2014, "Hamidiye Su Kulesi; Tarihi, Mimarisi, İşlevi", Belleten, c78 s282, ss.599-610 Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018 1226 Şükrü SÖNMEZER - Soner ŞAHİN - İlknur AKTUĞ KOLAY Şahin, Soner; Sukru Sonmezer ve İlknur Kolay, 2015, "Open Space Use in Ottoman Daily Life: Landscape of Historical Dams in Istanbul", Studies in the History of Gardens & Designed Landscapes, An International Quarterly, V. 35, No: 4, ss.279-289. Şahin, Soner; Sukru Sonmezer, 2017, "Osmanlı Mimarisinde Figürlü Tasvir Sanatı Hakkında Daha Önce Bilinmeyen Bir Örnek: I. Mahmut Su Kemeri", Sanat Tarihi Yıllığı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Araştırma Merkezi, sayı 26, ss.105-141 Wolfgang Müller-Wiener, 2001, İstanbul'un Tarihsel Topografyası, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul Yüngül, Naci, 1957, Taksim Suyu Tesisleri, Sular İdaresi Müdürlüğü Yayınları, İstanbul Turkish Studies Volume 13/18, Summer 2018