efJe<e³eefJev³eeme:

CHAPTERISATION

DeO³ee³e: efJe<e³e:
He=ÿe
GHe¬eÀce:
He=.01
1.ceneekeÀefJeceeIeë
He=.18
1.keÀJes: keÀeueë
He=.19
2.ke=Àefle: : efMeMegHeeueJeOecenekeÀeJ³eced
He=.20
3.keÀefJeleeMewueer
He=.21
4.veJemeiex ieles ceeIes veJeMeyoes ve efJeÐeles
He=.24
5.ceeIem³eeue¹ejHeeìJeced
He=.26
6.ceeIesmeefvle $e³ees iegCee: : GHeceeçLe&ieewjJe-
Heoueeefuel³eeefve He=.26
7.ceeIe-HeeefC[l³eced
He=.31
8.JewefMe<ìîeced
He=.32
2.GlkeÀueer³ees keÀefJe©HesvêYe¡e:
He=36
1.Ye¡em³e keÀefJ³eke=Àefle:
He=.37
 2. Ye¡em³e keÀefJelJeced
He=.38
3.keÀJes: HeeefC[l³eced
He=.41
4.Ye¡eer³e-Mewueer
He=.42
3.ef®e$eyevOe-efveceee&Ces ceeIeYe¡e³ees: leguevee 
He=.44
1.ieescetef$ekeÀeyevOeë
He=.45
2.cegjpe JevOeë
He=.47
3.®ekeÀ^JevOeë
He=.48
4.meJe&leesYeê JevOeë
He=.48
5.DeÆeueerJevOeë
He=.49
4.Meyoef®e$eefvecee&Ces ceeIeYe¡e³ees: leguevee 
He=.56 1. SkeÀe#ej
HeeoMeyoef®e$eced He=.56
2. efÜ-De#ejHeeoöMeyoef®e$eced
He=.56
3. Demeb³eesieMeyoef®e$eced
He=.57
4. mekeÀej$e³e-Meyoef®e$eced
He=.57
5 meesÿîe- Meyoef®e$eced
He=.58
6. efvejesÿ³eMeyoef®e$eced
He=.58
 7. Devlee|ueefHekeÀe Meyoef®e$eced
He=.58
(5) GHemebnej:
He=.61
DeeeqHleìerkeÀe:
keÀ-Ie

ef®e$emet®eer
CONTENT OF PICTURES
 ef®e$e-¬eÀcee¹: ef®e$eefJe<e³e:
He=ÿe

ef®e$eb-keÀ veeieyevOeë
04 ef®e$eb-Ke
®e¬eÀyevOeë 05 ef®e$eb-ie
DeäoueHe¨eyevOe: 06
ef®e$eb-Ie <eesæ[Meoue-
He¨eyevOe: 07 ef®e$eb-*
cegjpeyevOeë 08 ef®e$eb-®e
Ke[dieyevOeë 09
ef®e$eb-í ®ígefjkeÀeyevOeë
10 ef®e$eb-pe
nueyevOeë 11 ef®e$eb-Pe
ieg®íyevOeë 12
ef®e$eb-_e celm³eyevOeë
13 ef®e$eb-ì
keÀ¹CeyevOeë 14 ef®e$eb-þ
ieescetef$ekeÀeyevOe: 15
ef®e$eb-[ meJe&leesYeêyevOe:
16
ef®e$eb-1 ceeIeieescetef$ekeÀeyevOe:
51
ef®e$eb-2 Ye¡eieescetef$ekeÀeyevOe:
51
ef®e$eb-3 ceeIecegjpeyevOe:
52
ef®e$eb-4 Ye¡ecegjpeyevOe:
52
ef®e$eb-5 ceeIe®e¬eÀyevOe:
53
ef®e$eb-6 Ye¡e®e¬eÀyevOe:
53
ef®e$eb-7 ceeIemeJe&leesYeêyevOe:
54
ef®e$eb-8 Ye¡emeJe&leesYeêyevOe:
54

GHe¬eÀce:
Introduction
 GHekeÀ^ce:
MeyojeefMe: ³eefo efJeefJeOe-
ef®e$eelcekeÀ-Mewu³ee efJeefveefce&le:
ef®e$eªHeb Yepeles, leef®®e$ekeÀeJ³eced
Fefle DeeK³ee³eles ~ Heo-Jeeke̳es<eg
meceglkeÀ<e&-mepe&vee³e
ef®e$ekeÀeJ³eced GefÎäced
Fl³eeuebkeÀeefjkeÀ-JeeiYeìm³e celeced1 ~
DeHejm³eeçue¹eefjkeÀm³e celesve -
``keÀefJeë mJeer³e-keÀeJ³eHeeìJebb
HeejoefMe&lJeáe ÒeoMe&ef³elegb
ef®e$ekeÀeJ³eb efJejef®eleced2 ~ GYe³eesë
cesleve ef®e$ekeÀeJ³e-j®evee³eeb keÀJesë
otmeeO³emeeOekeÀlJeeod DeefHe®e
JengcesOee-®eeleg³e& He^³eesieeod
SJebefJeOeced Glke=Àäb keÀeJ³eced  ~
Hejvleg OJev³eeueeskeÀkeÀej
DeevevoJe×&veë, keÀeJ³eÒekeÀeMekeÀejë
Þeercecceìë ®e lee¢Meb keÀeJ³eb
efveke=Àäb keÀeJ³eced Fefle
DeefYeefnleJevleew  3~ DeveskesÀ
meeefnl³eMeeðeefJe®eejkeÀeë
ef®e$eelcekeÀleeb keÀeJ³em³e meJeesÊecee
MeefkeÌleefjefle mJeerkegÀJe&&efvle ~
HegveëDeefHe Ssle<eeb celesve
ef®e$ekeÀeJ³eb keÀJes: Þessÿlee³ee:
Heefj®e³eb ooel³esJe  ~ ef®e$eyevOeë ve
kesÀJeueb keÀeJ³em³e meewvo³e¥ced ,
DeefHe ®e keÀeJ³em³eeçefveJee³e&ced
De²ced ~ Slesve keÀeJ³eMekeÌl³eeë
Je=ef×Ye&Jeefle ~ efJecyeefJeOeeveb
ef®e$eefvecee&Ceb Jee
ceeveefmekeÀeçefYeJ³ekeÌlesë
mJeeYeeefJekebÀ meeOeveced ~
ef®e$eefvecee&Cesve keÀefJeceveme:
meb#esHeCeb efJemLeeHeveced
DeejesHeCeb leeoelc³eb ®e
ieefleMeerueeefve YeJeefvle 4~
SJecYetlee³eeë j®evee³eeë HeeþkeÀe DeefHe
mJelev$eeë YeJeefvle ~ efMeef#eleeë,
cesOeeefJeveë, megefOe³e½e HeeþkeÀeë
,SJecYetlem³e keÀeJ³em³e GlkeÀ<e¥
efJeovleerefle Yebpem³e celeced 5~
mebmke=Àleeue¹ejmeeefnl³es lee¢Meer
j®evee ÜsOee efJeYep³eles ~
yevOeef®e$eeefCe Meyoef®e$eeefCe ®e ~
le$e yevOeef®e$eeefCe cegK³eªHesCe
efleÿefvle ~ Sles<eg
veeieyevOeë,®e¬eÀyevOeë ,
DeäoueHe¨eyevOe:, <eesæ[Meoue-
He¨eyevOe:, cetjpeyevOe Fl³eeo³eë
DevleYe&gkeÌleeë  ~ efÜleer³eieesÿerceO³es
Devleefue&efHekeÀe, yeefne|ueefHekeÀe,
SkeÀe#ejHeeo, Üd³e#ejHeeoeo³ees Yepevles
~6

megÒeefme×ev³euebkeÀejMeeðeeefCe
mJeuHeeved ef®e$eyevOeeved JeCe&³eefvle
e Hejvleg peieVeeLeefceÞem³e
jmekeÀuHeêgces7 veeieyevOeë(ef®e$eb-
keÀ),®e¬eÀyevOeë (ef®e$eb-Ke)
DeäoueHe¨eyevOe:(ef®e$eb-ie),
<eesæ[Meoue-He¨eyevOe:(ef®e$eb-Ie),
cetjpeyevOeë(ef®e$eb-*),
Ke[dieyevOeë(ef®e$eb-®e),
®ígefjkeÀeyevOeë(ef®e$eb-í),
nueyevOeë(ef®e$eb-pe),
ieg®íyevOeë(ef®e$eb-Pe),
celm³eyevOeë(ef®e$eb-_e),
keÀ¹CeyevOeë(ef®e$eb-ì),
meJe&leesYeêyevOe: (ef®e$eb-þ),
ieescetef$ekeÀeyevOe (ef®e$eb-[)Fl³eeo³e
Deeueesef®elee: YeJeefvle ~7 DeHej ieesefÿ
ceO³es DevleYeg&keÌleeë ef®e$eyevOeeë,
Devleefue&efHekeÀe, Jeefne|ueefHekeÀe,
SkeÀe#ej Heeo, Üef³e#ejHeeo,
Deeo³eyevOeeë ef®e$eyevOe keÀeJ³es<eg
ieC³evles ~8

mebmke=Àle meeefnl³em³e
megÒeefme×: cenekeÀefJe: ceeIe: lem³e
efMeMegHeeueJeOecenekeÀeJ³em³e
TveefJebMeefleleces meiex efÜefJeOem³e
ef®e$eyevOem³e ³eespeveeb keÀjesefle ~
HejvletlkeÀueYee<eer³e-keÀefJemece^e[d
GHesvêYe¡eë mJelev$ele³ee
ef®e$ekeÀeJ³eyevOeeso³eefceefle
ef®e$ekeÀeJ³eb j®e³eefle  ~
ceoer³esçefmceved efveyevOes
ef®e$ekeÀeJ³eefvecee&Ce¢äîee ceeIe-
Ye¡e³ees: legueveelcekeÀced DeO³e³eveb
HeefjkeÀuH³eles ~
 ÒeLece
Heefj®ísoë
Chapter-1
 ÒeLece Heefj®ísoë
cenekeÀefJecee&Ieë
cenekeÀefJe ceeIeë mebmke=Àle
meeefnl³em³e ÒeK³eeleveecee keÀefJeë lem³e
jef®eleb cenekeÀeJ³eb ``efMeMegHeeue JeOeced’
ye=n$eef³eceO³es DevleYe&peles ~
ÒeHesÀmejp³eekeÀesefJeceneso³eë Deeceveefle
³eled - "ceeIem³e ceeIelJeb lem³e GHeeefOe
cee$eced (9)"~ Hejvleg ieJes<ekeÀeveeb celeb ³eled
- keÀefJe&ceeIeë veecvee ceeIe Fefle ~
cenekeÀefJeceeIem³e peerJeveIeìveeveeb
met®evee YeespeÒeJevOe -
ÒeJevOeef®evleeceCeerl³eve³eesë GHeueY³eles ~
GYe³eesë HegmlekeÀ³ees Òee³eë SkeÀe keÀLee
efceueefle ~
ceeIeë lem³e efMeMegHeeueJeOe
keÀeJ³em³eevles mJem³e Heefj®e³eced
meeceev³esve ooeefle ~(10) meJee&ved Deenl³e
keÀJesë ceeIem³e peerJeveer DeekeÀueveer³ee ~
megÒeYeosJeë keÀJescee&Iem³e efHeleecenë ~
S<e megÒeYeosJe: iegpe&jÒeosMem³e
Jece&ueeled-veecekeÀve=Helesë ÒeOeevecev$eer
Deemeerled ~
 leLewJe cenekeÀefJeceeIem³e pevce
SkeÀefmceved meÒeefleÿ-Oevee{îe - ye
´eïeCekegÀuesçYeJeled ~ lem³e efHelee
Deemeerod oÊekeÀë ~ S<eë oÊekeÀë ceneved
HeefC[leë DeefHe®e oeveer Deemeerled ~
oefjêeCeeb keÀu³eeCeeLe&ced S<eë yengOeveb
ooeeflemce ~ keÀefJeceeIem³e pevce
iegpe&jÒeosMem³e efYeVeceeue Fefle mLeeves
DeYeJeled (11)~ efHelee FJe Heg$e: ceeIeë DeefHe
Hejceoeveer Deemeerled ~ je%ee Yeespesve men
ceeIem³e cewe$eer Hejceeççmeerled ~
Deefmceved efJe<e³es SkeÀe ueeskeÀkeÀLee
efceueefle ~ Jengoeveb ke=Àl³ee cenekeÀefJe
ceeIeë oefjêë me¡eeleë ~ Slemceeled Hejced S<eë
efvepeefce$e-Yeespejepem³e efvekeÀìced
DeeÞe³eeLe&ced Deeie®íled ~ Sleled efueefKeleb
³eled - ceeIekeÀJesë Helveer keÀefJe
efJejef®eleb-"kegÀcegoJeveceHeÞeer Þeerceod
DecYeespeKeC[ced" Fefle HeÐeb efvelJee
ieleJeefle ~ HeÐeced Sleled ÒeeH³e Yeespejepeë
lemcewë JengOeveb ooeefle mce ~ jepeoÊeb
JengOeveb ve³evleer, keÀefJeHelveer ceeiex
oefjêsY³eë Òee³e®íled ~ ³eoe meë ceeIem³e
efvekeÀìced Deeie®íled lem³eeë efvekeÀìs
Oeveceeçmeerled ~ DeleSJe efveªHee³eë
efveOe&ve½e ceeIeë ÒeeCeb l³ekeÌleJeeved ~
Òeele:keÀeues Yeespejepeë ceeIekeÀJesë
DeefivemebmkeÀejb keÀ=leJeeved ~
ceeIekeÀJesë Helveer DeefHe leefmceved
ef®eleeiveew meleer JeYetJeë ~ SJeb Jeng Ieìveeë
ceeIem³e efJe<e³es efkeÀcyeovleer ªHesCe
efceueefvle ~
1.1 keÀJes: keÀeueë
(keÀ)cenekeÀefJe ceeIem³e efmLeefle
keÀeueë efJe<e³es cenled celeHeeLe&ke̳eb
¢M³eles ~ kesÀ®eve keÀefJeced Fceb meHlece
MelekeÀm³e Fefle, Dev³es kesÀ®eve Deäce
MelekeÀm³e Fefle Jeoefvle ~ Hejvleg SkeÀm³e
efMeueeuesKem³e DeeOeejsCe keÀJesë
pevcekeÀeueced DeekeÀueef³elegb Meke̳eles ~
Yeespejepem³e Oeejeced Devegme=l³e
kesÀ®eve keÀefJeced Fceced
SkeÀeoMeMelekeÀm³esefle celeced
GHemLeeHe³eefvle ~ (12) 
Hejvleg Fo=Meë
efme×evleë DecetuekeÀë ÒeefleYeeefle ~ ³eleë
veJece MelekeÀYeJem³e Þeerceod
DeevevoJe×&vem³e OJev³eeueeskeÀ ûevLes
ceeIekeÀJesë HeÐeced GOe=leb ¢M³eles ~ Fob
HeÐeܳeced DeevevoJe×&veë mJem³e
OJev³eeueeskeÀûevLes GoenjCeªHesCe ooeefle ~
Hegveë keÀefJejepeceeie&veeeqcve
keÀVe[Yee<eeefJejef®eleeuebkeÀejûevLes
ceeIekeÀJesë MueeskeÀë GOe=leë ue#³eles (13)~
DeleSJe efveef½eleb ³eled ceeIekeÀJesë keÀeueë
veJece MelekeÀleë Deûes vewJe, He½eeled
YeJesod Fefle ~
(Ke) HegvejefHe Dev³es kesÀ®eve
Jeoefvle ³eled keÀefJekeÀeueë veJeceMelekeÀleë
HetJe&cesJe ~ celeced Fob ¢{erkeÀle&gced
ÒeceeCeceefHe GHeueyOeced ~ [.
keÀeruenCe&ceneso³esve jepeHegÊevee³eeë
Jemevleie[veeefcve mLeeves Jece&ueeledjep³em³e
SkeÀë efMeueeuesKe DeeefJe<ke=Àleë~ meë
efMeueeuesKeë ¸eeräer³e 625 Fefle mece³es
Keesefole Fefle ÒeceeCeerke=Àleced ~ lem³e
efMeueeuesKem³e DeeOeejsCe [.
efkeÀuenCe&ceneso³eë Jece&ueeled jep³eb
meHleceMelekeÀYeJeced Fefle celeb ooeefle ~(14)
³eefo ceeIem³e efHeleecenë Þeer megÒeYeosJeë
Jece&ueeled jepem³e DeeefÞeleë
mecekeÀeuekeÀë 625 ¸eeräeyos YeJeefle, leefn&
Heew$em³e ceeIem³e keÀeueë 650-700 ceO³es
YeJesled Fefle lem³e celeced ~ Devesve celesve
mJeeref¬eÀ³eles ³eled - keÀJesë keÀeueë meHlece
MelekeÀm³e Gleje×&ced Fefle ~
(ie) mJe³eb keÀefJe ceeIeë lem³e
efMeMegHeeueJeOekeÀeJ³em³e efÜleer³emeiex
SkeÀefmceved HeÐes mebmke=Àle
J³eekeÀjCem³e ÒeOeeveûevLeeveeced GuuesKeb
keÀjesefle (15)~ Hele¡eue-ceneYee<³eced,
keÀeefMekeÀeJe=efÊeë HegvejefHe
efpevesvêyegef×ke=Àleë "v³eeme’ veecekeÀ
ûevLe Fefle $e³eeCeeb HegmlekeÀeveeced
GuuesKeë le$e HeÐes YeJeefle~ ngSvmeeb
ceneso³em³e Devevlejb Yeejleb Heefjye´peleë
Fledefmebieveece®eerveer³e ³ee$eer
keÀeefMekeÀekeÀejJeeceve-pe³eeefolJeew
JeCe&veb keÀjesefle veece ~ Jeeke̳eHeoer³em³e
keÀle=&ÞeerceodYeÊe=njsë ce=l³egefJe<e³eced
DeefHe S<e HeefjJe´epekeÀë JeCe&³eefle ~
Hejvleg v³eemeûevLeë j®e³eslebg efpevesvê
Jegef× efJe<e³es S<eë HeefjJe´epekeÀë efvejJeë
¢M³eles ~ Deleë %eelegb Meke̳eles ³eled
efpevesvê Jegef×ë ¸eeräer³e 695 MelekeÀb ³eeJeled
veeefJeYe&gleë/veeefJeJeYetJe ~ lemceeled Hejb
efpevesvê yeg×s: v³eeme veecekeÀ J³eekeÀjCe
ûevLeë efJejef®ele Fefle Devegefce³eles ~ ³eleë
ceeIeë efpevesvê yeg×s: v³eeme veecekeÀ
ûevLeced G×jefle, leefn& mJe³eb ceeIeë meHlece
MelekeÀë HejYeJeë Fefle JekeÌlegb Meke̳eles ~
DeleSJe ceeIe keÀJesë mece³eë ¸eeräer³e meHlece
MelekeÀm³e GlejeOe&ced Fefle efme×evlesve
efve½eer³eles ~
1.2. keÀJes: ke=Àefleë - ``efMeMegHeeue
JeOeced’ :

efMeMegHeeueJeOecenekeÀeJ³eHeeoHem³eesHej
er ceeIekeÀJesë efkeÀÊeer&uelee
DeJeuecyeceevee ~ ceneYeejleer³e keÀleeJemleg
He³e&Jesefmeleced Fob cenekeÀeJ³eced ~
³egefOeefÿjm³e jepemJeer³e ³e%es
ke=À<CekeÀÊe&=kebÀ efMeMegHeeuem³e
JeOeced Dem³e cenekeÀeJ³em³e efJe<e³emeejë ~
cenekeÀeJ³eced Fob efJebMeefle meiee&lcekebÀ
YeJeefle ~ Deeqmceved cenekeÀeJ³es
$eÝlegJeCe&veeefo efJe<e³eeë JeCe&vee
YeJeefle ~
keÀLee³ee: ®ecelkeÀeefjleeë
efMeMegHeeueJeOe cenekeÀeJ³es
Heefjueef#eleeë~ cenekeÀeJ³em³e Jeng
mLeues<eg jepeveerefle efJe<e³ekeÀeefve
J³eeK³eeveeefve Heefj¢M³evles ~
DeuebkeÀejeCeb veefJeveleeë ceeIekeÀeJ³em³e
efJe<esMeÊJeced ~ MuesMeë, ³ecekeÀë,
Devegueesceë, Òeefleueesceë, SkeÀe#ejë,
meJe&lees Yeêeܳeë ef®e$eeuekeÀebjeë Dem³e
cenekeÀeJ³em³e ceeOeg³e¥ iegCeveb
kegÀJe&efvle ~ efMeMegHeeue JeOes
efJebMeefle meiee&ë,
SkeÀmenñe<eìdMeleHeáe®elJeeefjbMele
MueeskeÀeë meefvle ~ HegvejefHe HeáeoMe
meiex ®elegef$ebMeled #esHekeÀe MueeskeÀeë,
HegvejefHe ûevLeeb les Heáe keÀefJeJebMe
JeCe&vee ueeskeÀeë meefvle ~ meJee&ve Deenl³e
cenekeÀeJ³es MueeeskeÀmebK³ee
SkeÀmenñe<eìdMele®elegDeefMeefle (1684)
YeJeefle ~
1.3 keÀefJelee Mewueer -
 ceeIe keÀJesë keÀefJelee Mewueer
mJeer³e ceeOeg³e&e Devev³e meeOeejCeer
YeJeefle ~ lem³e keÀefJelee Mewueer
SkeÀefmceved He#es Deke=Àef$ecee, He#eevlejs
meceuebke=Àleeë Heefjue#eles ~ lem³e JeCe&vee
®eeleg³e¥ meeOeejCe Heo meb³eespevesve ve
YeJeefle ~ DeefHe®e ceefC[leeuebkeÀejefYeë
Yee<eeYet<eeefYe ÒekeÀefìleeë ~ meceemeeveeb
Jeengu³e JeCe&veeced Deewoe³e¥ JevOeeveeveeb
ceveesnjlee, jefmekeÀeveeb ef®eÊes<eg veefj
ve=l³evles ~ lem³e DeesppeiegCece³eber
keÀefJelee
mebmke=ÀlekeÀeJ³eefJekeÀeMeOeeje³eeced
Devev³ee YeJeefle~ megueefuueleeefYeë,
ívoesefYeë, meewvo³ee& Mewu³ee, ieefleMeeruee,
DemeeOeejCeer ceeIekeÀeJ³eleefìveer ~
ceeIekeÀeJ³em³e JeCe&veb ³eLee
Òeeke=ÀeflekebÀ leLee ceeveJeer³eb YeJeefle ~
DeleSJe meppeerJeb Heefjue#eles~
Òel³eskeÀefmceved JeCe&ves mJeYeeJe
jceCeer³elee ceeIekeÀeJ³es HetCe&le³ee
ÒeoMeealeeë ~ keÀJesë Òeke=Àefle
He³e&Jes#eCee MeefkeÌleë mJe³ebefme×eë ~
lem³e Jemlegve: efJemleejsCe men JeCe&veb
ceeIeer³e keÀefJelee³ee Jewue#³eCeced ~
Þeerke=À<Cem³e ³ee$ee JeCe&veced
SkeÀefmceved HetCe& meiex meceejyOeb
meceejesH³eles ~ De$e JeemleefJekeÀlee
efJejepeceevee ÒeYeele JeCe&veb , ³ee$ee
JeCe&veced Fefle Jengefve JeCe&veeefve ceeIe
Hegmleeveer meefvle ~ jwJelekeÀ HeJe&lem³e
DeeuebkeÀeefjkebÀ JeCe&veced Deefle
jes®ekeÀced $eÝleg - peue¬eÀer[e - mevO³ee -
®evêeso³eeefoveeb JeCe&ves ceeIeë DeveIe&
ªHesCe ÒeefleYeeefle ~ jwJelekeÀ JeCe&vee³eeb
HeJe&leb efJeMeeue nefmleveeced FJe
JeCe&³eefle keÀefJeë -
Go³eefle efJeleleesjOJe jefMcejppee -
Jeefncees $eÝef®e efnceJeeiveer ³eeefle cemleced
~
Jenefle efiejerj³eb efJeueefJecyeIeCìe -
efÜHeefjJeeefjle JeejsCesvê efueueeced ~~ 4-20
Òeeleë keÀeues jwJelekeÀë ieerefj:
DeleerJe ceveesnjë le$e efJekeÀerCee&ë
jppegªHee efkeÀjCeeë ÒeefleefJeefcyeleeë ~
DeleSJe jwJelekeÀ HeJe&le SkeÀ: iepesvê FJe
MeesYeles ~ iepesvêm³e SkeÀefmceved He#es
met³e&ë DeHejefmceved He#es Demleieeefce
®evêë ®e MeesYeles ~ DeleSJe p³eeefle<keÀ
ܳeb jwJelekeÀ iepem³e Iebìe ܳecesJe
MeesYeceeveced ~ Deve³ee JeCe&ve³ee ceeIe
keÀefJeë IeCìe ceeIeªHesCe
meeefnl³eleÊJeefJeodYeerë Heefj®eer³eles ~
HetvejefHe Òeele: keÀeues veoerpeuem³eªHeb
keÀLeb YeJeefle Fefle keÀefJe JeCe&³eefle -
 HeefjCele ceefojeYeb YeemkeÀjsCeebMeg
JeeCexë
efleefcejkeÀefjIeìe³eeë meJee&efo#eg: #elee³eeë~
jefIejefceJe Jenvlees Yeeefvle Jeeue leHesve
®ígefjlecegYe³e jesHeeJeeefjleb Jeeefj veÐeë ~~
(11/41)
³e$e ³e$e efoMeer met³e&osJeë Gefoleer
le$e le$e efoMeer S<eë mJekeÀer³e efkeÀjCe
JeeCesve DevOekeÀej iepeIeìe efJeveeMe³eefle ~
Jeeuemet³e&m³e jefkeÌlece efkeÀjCe mHeMexxve
veoerpeueb jefkeÌleceb ¢M³eles ~ Devegefce³eles
DevOekeÀejªHem³e iepem³e Mejerjs
met³e&osJem³e efkeÀjCe JeeCe: ÒeefJeÿë ~
DeleSJe JeeCe efJe×m³e iepem³e jkeÌlesve peueb
jkeÌleeYeb me¡eeleë ~ met³e&osJem³e JeCe&veb
HegvejefHe oMe&efve³eced -
efJelele He=LegJej$ee - legu³e ªHewce&³egK³eswë
keÀueme FJe ieefj³eeved
efoefieYejeke=À#³eceeCeë ~
keÀ=le ®eHeuee efJen²eueeHe keÀesuenueeefYeë
peueefve&efOe peue ce×esÜs<e Slee³e&les
Deke&Àë ~~ (11/44)
®elegefo&#egë efJeefkeÀCee&ë mece=×eë
efkeÀjCeeë jppeg ¢<eeë ¢M³evles ~ meJee&
efoMeë veejerªHee met³e&osJe: efoiveeefjefYeë
mecegêm³e peueb Mees<e³eefle ~ ³eLee -
keÀuemesve jppeg: meb³egkeÌleb HegvejefHe
jppegveeb men®e³exCe keÀuemeeë
GHejerie®ívleerefle, leLewJe mecegês
ÒeefleefJeefcyele met³e¥ efoivee³e&ë
efkeÀjCeªefHeefYeë jppegefYe: GHejerve³eefvle ~
De$e keÀuHevee³ee veefJeveleeë HegvejefHe
Òeeleë keÀeues Heef#eCeeb ceveesnj
keÀesueenueb le$e MueeskesÀ JeefCe&³eles -
HegvejefHe Jeeuemet³e&m³e JeCe&veb
SkeÀeoMe meiex, (11/47) ~ DeleerJe ceveesnjb
efMeMegHeeueJeOecenekeÀeJ³em³e meejYetlee
SkeÀeJeCe&vee jefmekeÀpeveeveeb ceveë
njefle ~ SkeÀoMe meiex Òeele:keÀeuem³e
kegÀcegoJeveMeesYee keÀefJeceeIesve ³eLee
JeefCe&lee mee DeleerJe ceveesneefjCeer -
kegÀcegoJeveceHeÞeer ÞeerceocYeespe<eC{b
l³epeefle cegogceguuegkeÀë
Òeefleceeb½e¬eÀJeekeÀë ~
Go³eceefncejefMcep³eexefle MeerleebMegjmleced
~
nle efJeefOeue efmeleeveeb efn efJeef®e$ees
efJeHeekeÀë ~~ (11/64)
Òeele:keÀeues kegÀcegoJeveb MeesYeeb veäb
YeJeefle ~ Hejvleg keÀceueJeveb MeesYeeced
DeefOekeÀb Je×&les ~ SkeÀë YeuuegkeÀë
¬eÀvoefle, leowJe ®e¬eÀJeekeÀë vevoefle ~
meg³e&ë Gosefle ®evêcee DeHeie®íefle ~
DeHetJee& Jesuee veäYeei³eeveeb HeefjCeeceë
SJeb efJeef®e$eë YeJeefle ~
ceeIekeÀJesë JeCe&vee®eeleg³e¥
ÜeoMemeiexefHe DeeflejceCeer³eb YeJeefle ~
ÜeoMe meie&m³e ®elJeeefjbMeledlece
MueeskesÀ keÀefJe& efueKeefle -
efÒel³ee efve³eg&keÌleebefuuenefleë mlevebOe³ee
-
efVeie=¿e HeeefjcegYe³esve peevegveesë ~
Jeef×&<Ceg Oeeje OJeefve jesefnCeerë He³eë -
ef½ejb efveoOeg ognleë me ieesognë ~~ (12/40)
SkeÀ men Jelmee³eeë JeeceHeeoë mlecye FJe
JeOeë ~ keÀef½eled ogiOeer ceelejb ieeJeb le$e
Jelmeeë ceelegë Heeob ®egcyeefle ~ ogiOe
oesnvem³e Meyoë DeefHe Þeg³eles SJeb ¢M³eb
Þeerke=À<Ce®evêë Deevevosve HeM³eefle ~
lem³e keÀejCe YeJeefle Jeeu³ekeÀeues S<eë SJeb
¢M³eced Deevevosve kegÀ©leHeesYeieë
Deemeerled~
1.4. veJe meiex ieles ceeIes veJe Meyo
veefJeÐeles
cenekeÀefJeceeIem³e
efMeMegHeeueJeOekeÀeJ³eb
Òeewæ{mebmke=ÀleMeyoeveeb megefJeMeeue
keÀesMe FJe jepeles ~ Òeefle MueeskeÀb Òeefle
meie¥ lem³e keÀeJ³es veJe veefJeVeeë Meyoeë
¢M³evles ~ ceeIem³e Meyo YeC[ej: ye=nb
YeJeefle ~ lem³e keÀuHevee DeÒeeflecee
keÀuHeevee³eeë ceewefuekeÀlee DeefHe le$e
¢M³eles ~ le$e keÀuHevee efJeueemes veJe
Meyoeveeb meefVeJesMeë ceefCekeÀeáeve
meb³eesie FJe jefmekeÀpeveeceveebefme njefle ~
le$e SkeÀeoMe meie& SkeÀe JeCe&vee
efJeÐeles ³eLee -
De©Ce peue peje efpecegiOe nmleeûee Heeoe,
Jengue ceOetHeceeuee keÀppJeuesefvo Jeje#eer ~
DevegHeleefle efJejeyewë Heef$eCeeb J³eenjefvle,
jpeveerce ef®ej peele HetJe& mebO³ee
meglesJe ~~ 11/40
je$eer ielee HetJe& mebO³ee (Òeele:keÀeueë)
meceeielee: ~ veJe efJekeÀeefMeleeefve
keÀceueeefve lem³eeë HetJe& mebO³ee³eeë nmle
ªHeeefCe efJejepevles ~ De¡eve ves$es mee
Òeele& veeef³ekeÀe ~ mee JeeefuekeÀe
mJekeÀer³e Jeeue megueYe Jeeieë Jeoefle ~
ceelejced DevegOeeJeefle keÀv³ee ~ leLewJe
HetJe& mebO³ee jkeÌle keÀceue keÀjwë Ye´cej
ceeuee keÀppJeue³egkeÌleeë Heef#eCeb Meyow
jeef$eced DevegOeeJeefle Fefle DeeMe³eë ~
Meyoeveeb veeefYe&v³eced ªHekeÀeuebkeÀejm³e
Òe³eesieefHe JeCe&veced Fceeb meceeefOekebÀ
cevees%eeb keÀjesefle ~ HegvejefHe
®elegLe&meiex DevegªHe Meyoeveeb
efveyevOeªHeë MueeskeÀ: SkeÀë ¢M³eles -
DeHe Me¹ce¹ HeefjJele&veg ef®elee Megefuelee
Hetjë Heefle cegHeslegceelcepee ~
Devegjesefoefle FJe ke˩Cesve Heef$eCebe
efyeªlesve Jelmeue le³ew<e efvecceiee ~~ 4/47
efieefj PejCeeë veÐeë ®e keÀuekeÀueb
yenefvle ~ jwJelekeÀ HeJe&lem³e HeeoosMes
ÒeJenefvle Sleeë ~ Sleeë meJee&ë jwJelekeÀm³e
keÀv³ee DeÐe Dem³ee: veoer-PejCeeë cesueveb
YeJeefle,  Heefle mecegêsCe men ~ DeleSJe
jwJelekeÀm³e cevemeer ogëKeced pee³eles
Jeelmeu³ekeÀejCeleë ~ lem³e Ëo³eb êefJeYetleced
DeleSJe jwJelekeÀ Jeveb Heef#eCebe
keÀesueenuesve mJeece Jesoveeb %³eeHe³eefle
SJe ~

1.5. ceeIem³eeue¹ej HeeìJeced -

keÀJesë ceeIem³eeuebkeÀejHeeìJeb
cevej¡ekebÀ YeJeefle ~
efMeMegHeeueJeOecenekeÀeJ³em³e
yengmLeues<eg DeuebkeÀejCebe meb³eespeveeb
¢M³eles ~ keÀeJ³es Mues<eeeuebkeÀejm³e
GledÒes#eeuebkeÀejm³e Òe³eesies ceeIekeÀefJeë
OegjvOejë DeefHe®e meJee&ueebkeÀejeCeb
MeesYee DeefleMe³e ceveesneefjCeer ~
DevegÒeeMe³ecekeÀeefoveeb Òe®egj Òe³eesieë
ceeIekeÀeJ³es efceueefle ~ MeyoeuebkeÀejs
DevegÒeeMe³ecekeÀeoerveeb ÒeeJeu³eb lem³e
keÀeJ³es ¢M³eles ~ <eä meie&m³e
efJebMeeflelecesMueeskesÀ
DevegÒeemeeuebkeÀejeë ÒeefCeOes³eë ³eLee -
ceOegj³ee ceOegJeesefOele ceeOeJeer ceOeg
mece=ef× meceesef×lee cesIe³ee,
ceOegkeÀje²ve³ee
ce=ogjvceoOJeefveYe=leeefveYe=leeÊejcegppeies
~~ (6/20)
yengefJeOee DeuebkeÀejeë ceeIekeÀJesë
efJejepevles ~ DeleSJe keÀJesë ÒeefleYeeced
Fceeb HeM³eved jepeMesKej: SJe Jeoefle -
``ceeIesvesJe®®e ceeIesve keÀcHekeÀm³e
vepee³eles'' ~
1.6 ceeIesmeefvle $e³eesiegCeeë
GHeceeçLe&ieewjJeHeoueeefuel³eeefve -
ceeIem³e GHecee yewefMeäîeced - ceeIes
metªef®eHetCee&ë MeleMe GHeceeë
mecegHeueY³evles ~ le$e keÌJeef®eled
Meeðeer³eb %eeveced, keÌJeef®eled
keÀeJ³eieewjJeced, keÌJeef®eled
efveefleMeeðeleÊJeced, keÌJeef®e®®e
efJeefJeOeefJeÐeeefJe<eejolJeb lem³e ieefjceeCeb
ÒeLe³eefle ~ mebieerleMeeðem³e
keÀeJ³eMeeðem³e ®e cenlJeb Jewef®e$e³eced
®eesHece³ee ÒekeÀì³eefle ³eod Jee*ce³es
keÀefleHe³es SJe JeCee&ë meefvle ~ mebieerle
Meem$es ®e MeHle mJejeë, Hejb
les<eecegHeeoevesve keÀLeefceJe Jewef®e$³e
pevekebÀ Meem$ecegosefle -
JeCexë keÀefleHe³esjsJe ûeefLelem³e mJejwefjJe
~
Devevlee Jee*bce³em³eenes ies³emesJe
efJeef®e$elee ~~ efMeMeg 2/72
Yeei³e Heg©<ekeÀej³eÜ&³eesjefHe
HejmHejeHesef#elJeced
DeefveJee³e&lJesvee²erkeÀjCeb ®e leLewJe
DeeJeM³ekeÀb ³eLee melkeÀJe³es
MeyoeLe&³eesÜ&³eesjefHe mebûenë ~ GHece³ee
meefOJeob efJeMeo³eefle me: -
veeuecyeles yewefMìkeÀleeb ve efveMeeroefle
Heew©<es ~
MeyoeLeea meled keÀefJeefjJe ܳeb
efJeÜeveHes#eles ~~ 2/86
GHecee Òe³eesies keÀeJ³e Meem$eer³eb
%eeveb mecHeg<Celee lesvees ®ewles ³eled ³eLee
meb®eejer YeeJeeë mLeeef³e YeeJeb
Hees<e³eefvle, leLewJe efJepeerefie<egb
ve=Hecev³es mene³ekeÀeë -
mLee³eerveesDeLex ÒeJele&vles YeeJeeë
meb®eeefjCees ³eLee ~
 jmem³ewkeÀm³e Yet³eebmemleLee
veslegce&efnYetleë ~~ 2/87
veerefleMeem$e efJeoiOeleeb efJe<eo³elee
lesvees®³eles ³eod ³eLee mJeKesce keÀecesve
Je=ef×b ÒeeHvegJeved jesiees veesHes#eë,
leLewJe SOeceeveesçjeeflejefHe
veesHes#ecen&effle -
Gefleÿ ceevemleg Hejes veesHes#eë
He³³eefce®ílee ~
meceewefn efMeÿes jecveeleew
Jelm³e&³evleeJeece³eë me ®e ~~ 2/10
MeeskeÀ efJelJem³e keÀuHeveeceevees%elemJe
®e mebkeÀueveb efJeo×lee lesvees®³eles ³eod
³eLee mJeuHe Je³emkeÀe Jeeuee ceelejced
DevJesefle leLewJe Òeele:keÀeefuekeÀer
mebO³ee jpeveer Devegie®íefle -
DevegHeleefle efJejeyew Heef$eCeeb J³eenjefvle ~
jpeveerceef®ejpeelee HetJe& mebO³ee
meglesJe ~~11/40
GHecee Òe³eesies Meem$eer³em³e
HeeefC[l³em³eeefHe DeHetJe&ë mecevJe³eë
¢M³eles ~ meebK³e oMe&veevegmeejb Hegg©<e
GoeefmeveesçkeÀÊee& ®e, Hejb yegef× ke=Àle
keÀcee&Ceeb HeÀueYeeie YeJeefle ~ leLewJe
meeef#e cee$eesefHe ke=À<Ceë mesveeke=Àle
efJepe³em³e HeÀueYeeskeÌlee YeefJe<³eefleö
 efJepes³em³e lJe³eer mesvee³eeë
meeef#ecee$esçHeefoM³eleeced ~
HeÀueYeepeer meefce#eeskeÌles yegOesYeexie
FJeelceefve ~~ 2/59
GHecee Òe³eesies cevees%ee³ee
keÀuHevee³ee DeefHe meogHe³eesie ÒeMebm³eë
~ ke=À<Ce efo¢#eceeCee³eeë keÀm³eeef®eod
jceC³eeë ieJee#eieleb JeovekeÀceueced
Go³eeefêkeÀvojeefmlelemegOeebmeg
ceC[ueefceJe J³eejepele-
DeefOeªkeÌce ceefvoj ieJee#ecetuue meled meg
¢Mees jjepe cegjpeerodefo¢#e³ee ~
JeoveejeefJevoce=og³eeefê
keÀvojeefJeJejojefmleleefceJesvogceC[ueced ~~
13/35
veejo Þeerke=À<Ce³eesë meerleemeerleer
keÀeefvle leLewJeejes®e³eleeb ³eLee
jeleewHe$eevlejiees®ejeë
megOeebMeesce&effj®e³eë-
jLee²HeeCesë Heìuesve jesef®eMeeced
æ$eÝefMeeflJe<eë mecyeefuelee efJejspeerjsë
®euelHeueemeevlejiees$e
jemlejesmlegmeejcegle&efjJe vekeÌlebMeJeë
~~1/21
ceeIes DeLe& ieewjJeeefvJeleeveeb
MueeskeÀevebe cenefle HejbHeje ~ ³eÐeefHe
DeLe& ieewjJeb Heos Heos Òes#eles, leLeeefHe
efÜleer³eë meie&ë meJe&eefleMeeef³e ~ le$e
ÒeefleHeoced DeLe&ieewjJeb ogiees®ejleeced
GHe³eeefle ~ keÀefleHe³es SJe MueeskeÀeë
GoenjCeLe&ced De$e Òemleg³evles ~ De$eeefHe
lem³e efJeefJeOe Meem$e%elee, keÀuHevee
keÀec³elJeced, YeeJelkeÀHe&ë,
Meg#ces#eCeo]#elee, efveefle%elee,
J³eJenejHeeìJeced, ueeskeÀjeOeve#ecelJeced ®e
meefce#³eles ~ lem³e keÀefleHe³eeefve ËÐeeefve
HeÐeeefve MegYeeef<ele ªHesCe Òe³egp³evles ~
ke=À<Ce SJe j#eesefvekeÀjb efJeveeMeef³elegb
#ecees ³eLee YeemkeÀjmlecees efve®e³eced -
$eÝles jJesë #eeueef³elegb #ecesle
#eHeelecemkeÀeC[ceefuecemeb veYeë ~~ 2/38
ceveefmJelee peerJevees$eeef³ekeÀe
ceeveefnvem³e efpeJeveb le=CeefceJe leg®íced ~
DeveskeÀmJe cevemJeerlee³eeë
mJeeefYeceevem³e ®e iegCe ieewjJeb
JeC³e&les keÀefJeveeö
Heeoenleb HeoglLee³e ce×e&veced
DeefOejesnefle ~
mJeemLeeosJeeHeceevesçefHe osefnvemleod Jejb
jpeë ~~ 2/46
meoeefYeceevew keÀOevee efn ceeveerve: ~~
1/67
 mJeer³eb oMe&veMeem$eJewoiOeb
ÒekeÀì³elee lesve oeMe&efvekeÀYeeJeevegJe×e
JenJeë MueeskeÀe GHev³emleeë ~ leÐeLee -
meefleJe p³eesefMeled Òeke=Àefleë
megefve½euee HegceebmeceY³esleer
YeJeevlejsm³e DeefHe ~~ 1/72
Þeerke=À<Ce JeCe&ves meebK³ekeÌle Heg©<e
JeCe&veb mlesve Òemleg³eles ³eod -
Goeefmeleejb
efveie=efnleceevemeewie=efnleceO³eelce¢M³ee
keÀLeced ®eve ~
Jeefn& efJekeÀejb Òeke=Àlesë He=LekedÀ
efJeOegë Hetjeleved lJeeb Heg©<eb HetjeefJeoë
~~1/33
jeceeefCe³ekeÀm³e ue#eCeb lem³e yegef×
JewMeejÐeced meg®e³eefleö
#eCes #eCes ³eVeoleecegHewefle leosJe ªHeced
jceCeer³elee³ee ~ 4/17
DeLe&ieewjJeJevleDev³es kesÀ®eve MueeskeÀe
efo*dcee$eced Goeefn&³evles ~ leÐeLee
meJexMebe mJeeLe&efMeef×jsJeeefYeÿe ~
"meJe&ë mJeeLe&ced meefcenles" (2/65)~
MegkeÀefJeefnmJeer³es keÀeJ³es
iegCees$e³ecesJeeÞe³eles ~ veewkeÀceespeë
"ÒeMeeoes Jee jmeYeeJe efJeo: keÀJesë" (2/83)~
meecemeefnl³ewJe oC[efveefle meeefOe³eefme ~
"ce=og J³eJeefnleb les pees YegkeÌlebDeLee&ved
ÒekeÀuH³eles (2/85) ~ meledkeÀeJ³se DeLe&
ieewjJeeOeeveced
DeefveJee³e&ced ~ DevegeqpPeleeLe&meccevOeë
ÒeJevOe ot©oenjë(2/73) ~ cenevlees ceneÓerjsJeë
efJeJeovles, veeOecewë ~ Devegngb kegÀ©les
OeveOJeefve vener ieescee³egªleeefve kesÀMejer
(13/25) Dejeefleke=Àlee eflejm¬eÀer³ee ogë
Mene ~ 'HeefjYeJeçefjYeJe efn megogë menë'
(6/45)~ keÀìdJeefHe Yes<epeb ieonejer ~
"De©®³eceefHe jesieOeveb efveMeiee&efoosJe
Yes<epeb" (19/89) ~ mevleë meleecesJe ie=neefCe
Devegie=¿eefvle ~ `ie=nevegHewlegb
ÒeCe³eeoefYeHmeJees YeJeefvle
veeHetC³eke=Àleeb ceveeref<eCe: (1-14) ~
keÀJe³ees cenerHee½eeLe&cesJe ef®evle³eefvle ~
`keÀJe³e FJe cenesHeeef½evle³evl³eLe&peeleced'
(11-6) ~ m$eerCeeb jesoveb Jeueced~
`ªefolece=efolecem$eb ³eesef<eleeb efJeûens<eg'
(11-35) ~ owJeogefJe&HeekeÀes ogefve&Jeejë ~
`nleefJeefOeueefmeleeveeb ner efJeef®e$ees
efJeHeekeÀë' (11-64) ~
ceeIes Heoueeefuel³eb Heos Heos
ÒeeH³eles ~ HeomeewkegÀcee³e&ced, JeCe&-
ceeOeg³e&ced, Yee<ee³ee:
mebieerleelkeÀkeÀlJeced, YeeJeevegmeeefj
Yee<eeÞe³eCeced, Yee<ee³eeced
DeejesnJejesn¬eÀce½e Heoueefuel³be
mecesOe³eefle ~ Yee<ee³ee: mebieerleelcekeÀlJeb
³eLee -
ceogj³ee ceOegyeesefOeleceeOeJeer-
ceogmece=ef×mecesefOelecesOe³ee ~
ceOegkeÀje²ve³ee cegngªvceo-OJeefveYe=lee
efveYe=lee#ejcegppeies~~ (6-20)
³ecekeÀeuebkeÀejuebkeÀ=leYee<eeÞe³eCesve
ceeOeg³e&ced e ³eLee -
veJeHeueMeHeueMeJeveb Hegj:,
mHegÀìHejeieHejeieleHe¹peced ~
ce=ogueleevleueleevleceueeskeÀ³eled, me
megjefYeb megjefYeb megceveesYejwë ~~ (6-2)
YeeJeevegmeeefj-Yee<eeÞe³eCesve
meewkegÀcee³e&ced ~ ³eLee -
JeovemeewjYeueesYeHeefjÞeceod-Þecejmeb
ÞecemebYe=leMeesYe³ee ~
®eefuele³ee efJeoOes keÀuecesKeuee-
keÀuekeÀueesçuekeÀueesue¢Meeçv³e³ee ~~ (6-
14)
Dev³es ®e Heoueeefuel³eJevle:
MueeskeÀe efo*dcee$eced GoeefÚ³evles  ~ ³eLee
- `De®et®egj®®evêcemeesçefYejeceleeced' (1-
16), `ve jewefnCes³ees ve ®e jesefnCeerMeë' (3-
60~ `ÒeYeeJeveerkesÀ leveJew pe³evleer:....
ÒeYeeJeveer kesÀleveJewpe³eefvle:' (6-69),
`efJekeÀ®ekeÀceueievOewjvOe³eved
Ye=²ceeuee:, megjefYelekeÀjvob cevoceeJeeefle
Jeeleë' (11-19)
SJeb iegCe$e³eesçefHe cenveer³elJeb
ceeOem³e ÒeMem³eced ~
1.7. ceeIeHeeefC[l³eced
cenekeÀefJeceeIeë kesÀJeueced SkeÀe
keÀefJeë ve Deemeerled, Hejvleg SkeÀ
meJe&Meem$e%e efJeÜeved Deemeerled ~
YeejefJe keÀeJ³es jepeveerefle Heìglee DeJeM³eb
Heefj¢M³eles, Þeern<e&m³e keÀeJ³es oeMee|
vekeÀer HeejoefMe&lee GHeueY³eles Hejvleg
ceeIes meJe&Meem$eeCeeb ³eled Heefjefveefäle
%eeveb Heefj¢M³eles leodDevev³eb ~ Dev³es<eeb
keÀefJeveeb HeeefC[l³e SkeÀebieer YeJeefle ~
Hejvleg ceeIem³e HeeefC[l³eb
meJe&Meem$eieeefce YeJeefle ~ meJex<eg
Meem$es<eg lem³e ÒeJesMe Jeso-oMe&ve³eesë
DeejY³e jepeveerefle He³e&vleb lem³e %eeveb
ieefleMeerueb YeJeefle ~ ceeIe keÀJesëJeso
efJe<eef³eCeer Òe%ee ÒeMebmeveer³ee ~
ÒeeleëkeÀeues ³eled Deefivenes$e veece Þeewle ³e
%eb lem³e JeCe&veb megvojsCe ceeIekeÀefJevee
ke=Àleced ~ nJeve keÀce&Ceer
DeeJeM³eekeÀerveeb meeceOJeveerveeb ª®eeced
GuuesKeë lesve keÀ=leë (16) ~ JewefokeÀ
mJejeCeeb efJeMess<elee keÀJesë ceeIem³e
DeleerJe %eelee ~ mJejYesos DeLe&Yesoë
YeJeefle ~ S<eë efve³ece DeefHe lesve %eeleë (17) ~
SkeÀefmceved Heos GoeÊeë mJejë Dev³eev³e
mJejeved DeveeoeefÊe keÀjesefle ~ HegvejefHe
mJejm³e GoeleÊJeeled Dev³em³e mJejm³e
efveIeeleë YeJeefle ~ Fefle efve³eceë mJej
efJe<e³ekeÀë lesve efJeefoleë ~ ®eogo&Me meiex
³egefOeefÿjm³e jepemet³e ³e%es
ÞeeslekeÀcee&efCe ³eeefve Deemeved leeefve
ceeIeë megägë JeCe&³eefle (18) ~
1.8. JewefMeä³eced -
efJeHeef½eodefYeë cenekeÀJesë
keÀeefueoemem³e ke=Àefle<eggHeceeveeb
ÒeeOeev³eced, YeejJesë ke=Àlees
efkeÀjeleepe&gveer³es DeLe&ieewjJem³e
JewefMeä³eced, oefC[veë ke=Àlees
oMekegÀceej®eefjles Heoueefuel³eced, ceeIem³e
®e ke=Àlees efMeMegHeeueJeOes Þe³eCeeceefHe
HetJexkeÌleeveeb iegCeeveeb mecevJe³eb
meceer#³e mee¼eoced Godiees<³eles ³eod -
GHecee keÀeefueoemem³e
YeejJesjLe&ieewjJeced ~
oefC[veë Heoueefuel³eb ceeIes meefvle $e³ees
iegCeeë ~~
Sleo$eeJeOes³eb ³eod ceeIees ³eÐeefHe
$e³eeCeeceefHe iegCeeveeb mJekeÀeJ³es
meceenejb efJeOeles, le$e le$e ®e JewefMeäîebb
meewvo³e¥ceeOeg³e¥®eeefHe OeÊes, leLeeefHe
veesHeceeÒe³eesies me keÀeefueoemeced
DeeefleMesles, DeLe&ieewjJes ®e YeejefJeced ~
Heoueefuel³es vetveb me oefC[veced DeefleMesles
~ lem³e HeoceeOeg³e¥ meJeefÊeM³eeef³e ~ ceeIe:
$e³eeCeeceefHe iegCeeveeb mebkeÀueves
efvelejeb meeHeÀu³eced DeJeeHesl³esJeb lem³e
cenÊJeced ~ lem³e ®e lee¢Meb ÒeeefJeC³eb ³eLee
veeveeefJeOeJeCe&ves lem³eeÒeeflenlee
ÒeefleYee ~
cenekeÀJescee&Oem³e
YeeJeHe#eeHes#e³ee keÀueeHe#e:
ÒeMemlelejë ~ ³eÐeefHe YeeJeHe#em³eeefHe
cevees%elJeb ceeOeg³e¥ ËÐelJeb ®e Heos
HeosçJeueeske̳eles leLeeefHe vee$e
keÀm³eeefHe megefOe³ees efJeÒeefleHeeefÊe:
³evceeOe: keÀueeHe#ej#eCes keÀJeerved
Dev³eeved DeefleMesles ~ keÌJeeef®eod
DeuebkeÀejÒe³eesie:,
efJeMes<eleeef½e$eeuebkeÀejÒe³eesie:,
keÌJeef®eod J³eekeÀjCe-vewHegC³e-
ÒeoMe&veced, keÌJeeef®eod Oevoesj®evee-
o#eleesHe³eesie:, keÌJeef®eod
³ecekeÀeÐeuebkeÀejCeeb Òe³eesieJeengu³eced,
keÌJeef®eled keÀesceuekeÀevleHeoeJeu³ee:
mebOeeveced, keÌJeef®eled Meem$eer³e-HeeìJe-
ÒeoMe&veced, lem³e keÀueeflceke̳ee ª®es:
Heefj®ee³ekeÀeefve meefvle ~
cenekeÀefJeYee&jefJemlem³e
DeeoMe&ªHeesçYetled ~ lem³e
mejefCecevegme=l³e meesçefHe keÀueelcekeÀ
HeeefC[l³e-ÒeoMe&ves keÀ=leceeflejYetled ~
YeejJesë mJeeslkeÀ<e& meeOeef³elegb me
leoer³eeb MejefCeced Devegme=l³e
le$eeslkeÀ<e&ced DeJeeHe ~
keÀueeHes#eeÞe³eCes me ve kesÀJeueb
YeejefJecesJe, DeefHe leg cenekeÀefJe
YeeefÆceeefHe Deefle¬eÀeceefle ~
efJeefMeÿb oeMe&efvekebÀ %eeveb
ceeIekeÀJesë Deemeerled~ meebK³e leÊJem³e
oMe&veb efMeMegHeeueJeOem³e vewle<eg
mleues<eg ¢M³eles ~ ÒeLece meiex veejsosve
ceneref<e&Ceeb Þeerke=À<Ce®evêë mlegefleë
efJeefnlee ~ mee mlegefle: Deefle ceveesneefjCeer
keÀefJevee ef®eef$eleeveer (19) ~ ³eesieMeem$es
ceeIem³e ÒeeefJeC³eb ¢M³eles ~ ef®eÊe-Heefj-
keÀce&-meefJepe-³eesieë, melJe Heg©<ee
velee#eefle-Fl³eeo³eë ³eesie Meeðe
HeeefjYeeef<ekeÀ Meyoe ceeIesve efueefKelee:
(20)
~ DeeefmlekeÀ yewefokeÀ oMe&veeefve
DeefHe®e veeefmlekeÀ oMe&veeefve ceeIe
keÀefJevee JeefCe&leeefve ~ yeewOe oMe&vesve
MeekebÀ lem³e yeewefOekeÀ mecyevOe: lem³e
j®evee³eeë Heefjueef#eles(21) ~ yeewOeOece&m³e
meg#ce: efJeYesoë ceeIekeÀJesë %eeleeë ~
jepeveerefle Meem$ee efveHegCee keÀefJeë lem³e
keÀeJ³es Jeuejece- G×Je³ees ³ee jepeveerefle
Deeuees®evee mee Del³evleb Òeew{e ~
Òel³eskebÀ He#eë mJem³e celeb meeceLexve
GHemLeeHe³eefvle ~ veeìîeMeeðes keÀJesë
%eeveb Dev³eveb YeJeefle ~ veeìîeMeeðem³e
efJeefJeOeeefve De²eveer meesHeceeefve lesve
Deeie®ívles(22)~ ceeIe keÀefJeë SkeÀë ÒeefMe×:
Je³eekeÀjCe: ~ lem³e keÀeJ³es J³eekeÀjCem³e
meg#cee: efve³eceeë ¢M³evles ~ J³eekeÀjCes
DeLe& ûevLeeveeced GuuesKe Dem³e HeÐes
¢M³eles ~ HeefjYee<ee³ee: SkeÀe megvojer
GHecee Devesvee oÊee - S<e: Òeme²: lem³e
J³eekeÀjCe HeeefC[l³eb efvelejb meg®e³eefle (23) ~
ueefuelekeÀuee<eg keÀJesë ceeIe Del³evleb
ketÀlegnueb Heefjue#³eles ~ mebieerle
MeeðeeCeeb meg#ceb efJeJes®eveb lesve ke=Àleb
~ keÀeJ³em³e mLeeves mLeeves
mebieerleMeeðecetuekebÀ leÊJeb efveoMe&³eles
keÀefJeë(24)~ keÀefJeJejceeIem³e
mebieerleMeem$eefye<e³eefCe DeefYe%eelee
DeleerJe HeefjHekeÌJee -
ÒeYeeles meglejeb efvevÐeë ª<eYe:
HeáeceesçefHe®e
peve³esle ÒeOeeveb n³eg<ee HeáelJe
HeáeesceesçefHe ~
Heáecem³e efJeMes<ees³eb keÀefLeleë
HetJe&megefjefYeë
 Òeies ÒeefMeles peve³es oMeveeveb JeHe³e&ced
~~
Deeqmceved MueeskesÀ mebieerleMeem$e
efJe<e³ekebÀ %eeveb leled DeHetJe¥ DeuekebÀejs
Meeðesmeg keÀJesë ceeIem³e ÒeefJeCeleeb
ÒeMebmeefve³ee YeJeefle ~ jepeveerlesë iegæ{b leÊJeb
³eoe JeesOe³eefle leoe keÀefJeë DeuekeÀebj
Meem$eeCeeb meene³e¥ ve³eefle ~ SkeÀefmceved megvoj
MueeskesÀ keÀJesë jmeeslHelesë Deeflemegvojb
JeCCe&veb keÀjesefle (25)~ ceeIe keÀefJeveeb
meceg®®eb DeuekeÀejefJeYeJeb, meeDeuebkeÀej
MeyoeLeez®e lem³e keÀeJ³em³e efJe<esMelJeb (26) ~
ceeIekeÀJesë %eeveb efnvogoMe&veb- yeewOe
oMe&veb-veeìîe Meem$eced-DeuebkeÀejMeem$eced-
J³eekeÀjCe- me²erleeefo<eg Meem$emeg meceglke=Àÿb
keÀJesë mecHe=Ce¥ %eeveb mJekeÀer³eb keÀefJelee
keÀeefcev³es meceefHe&leb Fefle JekeÌlegb Meke̳eles ~
DeleSJe keÀJesë HeeefC[l³eb lem³e keÀeJ³em³e
cenekeÀeJ³elJeced, DeefHe®e mJekeÀer³eb
cenekeÀefJelJeb meeLe&³eles~
efÜleer³eHeefj®ís
oë
CHAPTER-2
 efÜleer³eHeefj®ísoë
keÀefJemece´e[d GHesvêYe¡e:
cenekeÀefJe©HesvêYe¡e
GlkeÀueer³emeeefnl³em³eevev³emeeOeejCe:
keÀeJ³ekeÀÊee& YeJeefle ~ keÀefJemece´e[d
GHesvêYe¡e GlkeÀuemeejmJeleHejcHeje³eeb
jerefle³egiem³e meJe&ÞesÿkeÀefJeªHesCe
megÒeefme×ë ~ keÀJesë Ye¡em³e pevce
leoeveervleveeslkeÀuem³e
Iegcegmejjep³ejepeJebMesçYeJeled ~ lem³e
efHelee Þeerceved veeruekeÀCþYe¡eesçefHe
keÀefJejemeerled ~ lem³e efHeleecenë
Þeerce×ve¡e³eYe¡eesçefHe jIegveeLeefJeueeme
Fefle keÀeJ³em³e keÀefJeë Deemeerled ~
leefmceved keÀeues IegcegmejjepemeYee
GlkeÀueeveeb
meebmke=ÀeflekeÀkesÀvêªHesCeeefHe ®e
meeefnl³e®e®®ee&³ee: HeerþmLeueerªHesCe
Heefjef®elee Deemeerled ~ ÒeefleYeeMeeefueve:
keÀJesë GHesvêYe¡em³e yeeu³eb
YeesieefJeueemeceO³esçefleJeeefnleced
Deemeerled ~ DeleSJe
jepemeYeemeeefnl³e®e®®ee&³eeb
lem³eemeeqkeÌle: Jeeu³ekeÀeueeod Deemeerled ~
Ye¡ejepeJebMem³eesÊejeefOekeÀejeLe¥ leoe yeng
efJeYelmeueeruee mebIeefìlee ~ Oeve¡e³eeled
Hejb lemceeled Ye´elegmHeg$e: Þeerceod
IeveYe¡e: jepee YeefJe<³eleerefle
p³eesefle<eJeeCeer Òe®eeefjlee ~ DeleSJe
Oeveáe³em³e efÒe³eHelveer neje mJeHeefleb
Oeve¡e³eb efJe<eoevesve efvenleJeleer ~
®e¬eÀevlesçefHe p³essÿHeg$eë jCeYe¡eë
efvenleë ~ GHesvêm³e efHelee veeruekeÀCþ:
jepee JeYetJe ~ Hejvleg S<eë IeveYebpeë
veeruekeÀCþb jep³eeled efJelee[îe
jepeefmebnemeveced DeefOekeÀ=leJeeved ~
veeruekeÀCþ~ meHeg$e: Iegcegmejeved
efveJee&efmele:, ve³eeie[ jep³em³e DeeÞe³esCe
le$e ke=ÀleefveJeemeë ~ IegcegmejsçefHe
³egJejepeesçHesvêb Òeefle jepeevle:Hegjs DeefHe
®e Òepeemeg Devegjeieë Deemeerled ~ Hejvleg
S<e keÀefJemece´e[d GHesvêYe¡eë
kegÀuuee[ie[m³e jepeÒeemeeob Heefjne³e
Deveefleotjs efme×iegcHeÀeFefle mLeeves
DeJemeled ~ le$e meeefnl³emeeOevee³ee:
De³eceejbYemlem³e peeleë ~ lemceeled Hejb meë
megÒeefme×b efJe<Ceg#es$eced
Dees[ûeecejIegveeLeHeerþced Deeiel³e le$e
jeceleejkebÀ ce$eced DepeHeled~ HegvejefHe
lemceeled efHe$eesë oMe&veeLe¥ ve³eeie[jep³eb
ieleJeeved ~ ve³eeie[jepemeYeeçefHe leoe
meceûeesçlkeÀuem³e meeefnl³e®e®ee&³eeë
ÒeOeeveHeerþced Deemeerled ~ ve³eeie[jepeë
Heg©<eesÊececeevOelee, ³egJejepem³e
GHesvêYe¡em³e keÀefJeÒeefleYee³eeb
cegiOecegiOeë ~ lemcew JeerjJej Fefle GHeeefOeb
oÊeJeeved ~ HegvejefHe ve³eeie[jepeë
ÞeerceevOeelee ce=l³eg¡e³eHegjMeemeves
keÀefJeJeerjJejm³e GHesvêYe¡em³e ke=Àles
DeJemLeevem³ee³eespeveb keÀ=leJeeved~ le$e
ve³eeie[jepekeÀv³e³ee men keÀJesë GHesvêm³e
HeefjCe³eë mecHeVeë ~ le$e efveJemele
GHesvêm³e efHele=efJe³eesieë DeefHe®e Helveer
efJe³eesieë peele: ~ og:KeeefYeYetle: GHesvêë
Hegveë mJejep³eb Òel³eeJe=ʳe Hegveë
efme×iegcHeÀe³eeb v³eJemeled ~ mJekegÀìgcye
peveeveeb ÒesjCe³ee Hegveë GHesvêm³e
efJeJeen: JeeCeHegjjepekeÀv³e³ee men
mebIeefìleë ~ ÒeLecee Helveer ³eLee efJeog<eer
Deemeerled efÜleer³ee Helveer leLewJe
Heefjueef#elee ~ keÀefJemece´e[d GHesvêYe¡eë
ÞeerpeieVeeLeoMe&veeLeb JeejcJeejb
Þeerveeruee®eueHegjerced Deie®íled ~ DeleSJe
lem³e keÀefJeJem³e DeefHe ®e keÀeJ³eeveeb
meceefOekeÀÒe®eej: meeefOeleë ~ leeqmceved
keÀeues Kees×e&jep³esve men GHesvêYe¡eë
ce²jepe Fefle GHeeefOevee Yetef<eleë ~
mJeuHee³egjemeerled keÀefJe: ~ cegntÊe¥
pJeueveb Þes³e: ve ®e Oetceeef³eleb ef®ejced
Fefle DeeHleJeeke̳eb DeefceleÒeefleYeeveeb
ke=ÀlesçJeM³ecYeeefJe ~ DeleSJe
DeÒeeHleJee×&keÀ: keÀefJe: 45 Je<e& Je³eefme
efoJe²le: ~
2.1 Yebpem³ekeÀeJ³eke=Àefleë
mJeuHes keÀeues keÀefJemece´e[d
GHesvêYe¡eë efJeHeguekeÀeJ³emecYeejm³e
j®eef³elee DeYeJeled ~ DeÐeeefHe lem³e
ÒekeÀeefMelee: ûevLeeë- ÒescemegOeeefveefOe-
megJeCe&jsKee-MeefMejsKee-DeJeveejmelej²ö
keÀueekeÀewlegkeÀ-ueeJev³eefveOeer-
®eewHeefoYet<eCe-jeceueerueece=le-
®eewHenje-megYeêeHeefjCe³e-
jefmekeÀnejJeefue-yepeejJeesefue-jmeHeb®ee²-
YeeJeJeleer-®eewHeefo®evê-íevoYet<eCe-
ieerleeefJeOeeve-oMeHeesF&-íHeesF&-
ueeJeC³eJeleer-keÀesefìye´ïeeC[megvojer-
JewosnerMeefJeueeme-
ef®e$ekeÀeJ³eyevOeeso³eeo³e:
HeáeeMeoefOekeÀe: efJeÐevles ~ Sleeefve
keÀeJ³eeefve efJene³e DeveskeÀeveeced
DeÒekeÀeefMelekeÀeJ³eeveeb je®eef³ele=ªHesCe
S<e keÀefJemece´e[d GHesvêYe¡e:
DeeflemegÒeefme×ë ~ DeJeM³eb le$e meJex<ebe
keÀeJ³eeveeb keÀefJeë GHesvêYe¡e Fefle
mebMe³eë Deefmle ~ Hejefmceved DeJemejs
kesÀ®eve keÀJe³eë GHesvêÒeefleYeemekeÌleeë
mJe³eb keÀeJ³eeefve j®eef³elJee GHesvêm³e
veecvee keÀ=leÒe®eejeë Deemeved ~
DeleSJeesHesvêkeÀeJ³eeveeb mebK³ee Je»er
YeJeefle ~ JeemleJeleë keÀeefve mebK³ekeÀeefve
keÀeJ³eeefve keÀefJe: mJe³eb j®e³eleerefle
mecem³ee³ee: meceeOeeveced DeÐeeefHe ve
peeleced ~ DeÐeeJeefOe
Heb®eefJebMeeflekeÀeJ³eeefve Ye¡e-keÀJesë
ÒekeÀeefMeleeefve ~ DeleSJe kesÀJeueced
DevegceeveceeefÞel³e kesÀ®eve GHesvêë
®elJeeefjbMeled keÀeJ³eeefve jef®eleJeeved Fefle
Jeoefvle ~ Dev³es kesÀ®eve GHesvêYe¡e:
meHleefle: DeLeJee SkeÀmeHleeflekeÀeJ³eeefve
jef®eleJeeved Fefle Jeoefvle ~ GHesvêë ³eefo
mJeuHe Je³eefme SkeÀmeHleeflekeÀeJ³eeefve
j®eef³elegb meceLe&ë DeYeJeled, leefn& Sleled
lem³e peerJeveJ³eeefHemeeOevee³ee: HeÀueced
Fefle JekeÌlegb Je³eb ÒeYeJeece: ~
Dev³eseqmceved He#es lem³e ÒekeÀeefMeleeefve
keÀeJ³eeefve Ye¡eÒeefleYeecetu³eekebÀveeLe¥
He³ee&Hleeveerl³emebMe³eced ~
2.2. Ye¡em³e keÀefJelJeced -
GHesvêYe¡em³e keÀeJ³eeJeueer ³eefo
meceer#³eles leefn& ue#³eles ³eled keÀeefve®eve
keÀeJ³eeefve HeewjeefCekeÀefJe<e³eJemleg
DeJeuecy³e jef®eleeefve meefvle ~ leeefve ³eLee-
JewonerMeefJeueeme-
megYeêeHeefjCe³eöDeJeveejmelej²-
keÀueekeÀewlegkeÀ-íevoYet<eCeeefoefve ~
Dev³eeefve DeefHe meefvle ~ ³eLee
ueeJeC³eJeleer, ÒescemegOeeefveefOe,
jefmekeÀnejeJeueer, jmejsKee, keÀesefìye
´ïeeC[megvojer-ÒeYe=efleefve
mecHetCe&keÀeuHeefvekeÀeefve keÀeJ³eeefve
efJejef®eleeefve ~ jmeHeáekeÀefceefle
keÀeJ³eced DeuebkeÀejûevLeªHesCe
Òeefme×ceefmle ~ De$eesuuesKeveer³eb YeJeefle
³eod GlkeÀueYee<ee³ee efJejef®eleë S<eë
ÒeLeceë DeuekeÀebjûevLeë ~
ef®e$ekeÀeJ³eJevOeeso³e-veecvee SJe %ee³eles
³eosleled, ef®e$ekeÀeJ³eefceefle ~
ieerleeefJeOeeveb lem³e keÀes<eûevLeë ~
GHesvêë mJe³eb lem³e keÀeJ³emecetns Jentveeced
DeÒe®eefueleeqkeÌueäMeyoeveeb Òe³eesieb
ke=ÀleJeeved ~ Sleeefve efJene³e Jeng
®eewHeefoveeceefHe j®evee Ye¡ekeÀefJevee
ke=Àlee ~ keÀeuHeefvekeÀ-HeewjeefCekeÀ-
keÀLeeJemleg-He³e&JesefMeleeveeb
keÀeJ³eeveeb legueve³ee lem³e
meejmJelemeeOevee³ee DecueevemJee#ejb
leêef®eleb #egêHegmlekebÀ mebieerleeJeueer
iejer³emeer efJejepeles ~ Ye¡ekeÀJesë
JewosnerMeefJeueeme DeeÐe `Je'
De#ejefve³ecesve leLewJe megYeêeHeefjCe³eë
DeeÐe `me' De#ej efve³ecesve,
keÀueekeÀewlegkeÀced DeeÐe `keÀ' De#ej
efve³ecesve SJe jef®eleeefve ~
DeJeveejmelej²veece keÀeJ³eced GlkeÀueer³e
`DeJevee' efve³ecesve jef®eleced ~ Ye¡ekeÀJesë
YeefkeÌle®ewlev³eced DeleSJe Jeng ®ecelkeÀeefj
Deemeerled ~ keÀJesë GHesvêYe¡em³e
keÀeuHeefvekeÀeefve keÀeJ³eeefve Òee³eë
meceeve Mewu³eeë ieefleMeerueeefve ~
Hegvepe&vceJe=leevle-
vee³ekeÀveeef³ekeÀeªHeJeCe&vee-
HeejmHeeefjkeÀevegjefkeÌle-
efJejnefceueveef®e$eeefCe Òeefle
keÀeJ³ecevleie&leeefve meceeveOeefce&efCe SJe
~ $eÝlegJeCe&vee-veiejJeCe&vee-ÒeYe=le³eë
efJe<e³eeë ³eÐeefHe ceO³es ceO³es keÌueeefvleb
peve³eefvle, leLeeefHe ÒeefleYee³eeë ieewjJeb
ÒekeÀeMe³eefvle SJe ~ lem³e Jentefve
keÀeJ³eeefve cenekeÀeJ³eHeoJee®³eeefve
YeJeefvle SJe~ DeeuebkeÀeefjkeÀue#eCeeefve
DeeoMe&ªHesCe DeJeuecy³e Òel³eskeÀm³e
keÀeJ³em³e mejmeleeb efJeoOeeefle S<eë
keÀefJeë GHesvêYe¡eë ~ Ye¡ekeÀJesë
mebmke=ÀleefJejef®eleb vew<eOe-keÀeJ³eced
GlkeÀueYee<e³ee j®eef³e<³eceeCem³e
keÀeJ³em³eeoMe&ªHesCe ie=nerleJeeved~
mebmke=Àle keÀeJ³evew<eOem³e
ueeskeÀefÒe³elee kesÀJeueb
keÀefJeHeefC[leeveeb ceO³es
meerceeJe×eççmeerled ~ DeleSJe mJe³eced
GHesvêYe¡eë Þeern<e&m³e
ÒeeflemHeef×&ªHesCe mJekeÀer³e-Mewu³ee
keÀeJ³eeefve jef®eleJeeved ~ Hejvleg
vew<eOem³e Heoueeefuel³eb , iet{keÀuHevee-
keÀuee MeyokeÀeefþv³eb, Yee<eeieleefkeÌueälee
®e JengHeeefC[l³eb ®e GHesvêb ÒeeYeJe³eled ~
MeyoeuebkeÀejeLee&uebkeÀej-
Òe³eesiesCeesHesvêYe¡em³e vewHegv³eb lem³e
keÀeJ³es<eg ÒekeÀefìleced SJe ~
DeuebkeÀejÒe³eesiem³e
met#ceeeflemet#ceefJeYeeJe-He³e&vleb
Ye¡ekeÀeJ³ekeÀefJelee mecegHeefmLelee
peelee ~ DeÐeeJeefOe Jeng<eg efJeYeeJes<eg
keÀef½eod DeefHe ÒeeosefMekeÀkeÀefJe:
Ye¡ekeÀefJeb veeefle¬eÀevleJeeved Fefle Je³eb
JekeÌlegb Heej³eece: ~
keÀJ³egHesvêYe¡em³e keÀefJelJeefJe<e³es
Jengmeceeuees®eveb ¢efäHeLeced Deeie®íefvle ~
meceeuees®ekeÀeë kesÀ®eve Jeoefvle ³eod
Ye¡ekeÀeJ³eeJeefue: SkeÀefoiedoefMe&veer
Ye¡ekeÀLeeJemleg ieleevegieeflekeÀb
®e YeJele: ~ Hegveë kesÀ®eve Jeoefvle
Heew©<eHetCe&ÒesceYeeJevee³eeë DeYeeJeë
Ye¡ekeÀeJ³es ¢M³eles ~ HegvejefHe Me=²ejjmeë
Jeengu³esve le$e Heefjueef#eleë ~ kesÀ®eve
Dev³es DeefHe SJeb Jeoefvle ³eod Ye¡eYee<ee
efkeÌueäe ogJees&O³ee ~
mecemeeceef³ekeÀmeceepem³e ef®e$eb leoer³e
keÀeJ³es ve efJeefcyeleced ~ kesÀ®eve
oes<eoefMe&veë Jeoefvle Ye¡ekeÀeJ³es
efJejepeles jmeoes<e:, Je³eekeÀjCe oes<eë Fefle ~
keÀJ³egHesvêYe¡em³e ÒeleefYee SJeb
keÀueeHetCee&, SJeb jmeceesefnveer SJeb Òe
%eece³eer, ³eled meceesuee®ekeÀeveeb
oes<eoefMe&veeced ®e DeefYe³eesieë
efve<HeÀueleeced Yepeles ~ Òel³eskebÀ
He*dkeÌleew GHesvêYe¡em³e HeeefC[l³eb
keÀefJelee®eeleg³e&ced DeefHe ®e keÀuHevee
efJeueeefmelee efJeHegueYeeJesve
ÒekeÀeM³evles ~ ÒeeflekeÀeJ³eb ÒeefleHeoced
GHesvêm³e me=efä: ceveesjcee ~
ÒekeÀeMeveer³eb ³eled lem³e Heoiele®ee©lee³ee:
veece YeJeefle DeLee&uebkeÀejë ~
GHeceeuebkeÀejÒe³eesies Ye¡euesKeveer
mJelemHetÀÊee& ~ SkewÀkebÀ HebkeÌlees
SkeÀeefOekeÀeçLee&uebkeÀejeë
meeHes#eYeeJesve HejmHejb ÒeYeeJe³eefvle ~
JengkeÀuHeveeveeb meb³eesiesve SkewÀkebÀ
JeCe&vee peefìuee ®esled
yeewefOekeÀefJekeÀeMem³e DeHetJe&e
mejmelee lem³e peerJevece³eer ~ GHesvêYe¡em³e
Òel³eskeÀefmceved HeÐes keÀefuHeleeefve
ef®e$eeefCe DeveJeÐeeefve ~ DeleSJe Ye¡em³e
keÀuHevee³eeë He=ÿYetefce: Del³evleb
ê{er³emeer~ keÀefJecevemeesçefYeÒee³em³e
ªHee³eveced Del³evleb keÀäkeÀjced ~
DeeuebkeÀeefjkeÀ-keÀeJ³ej®evee³ee: HejcHejeb
ÒeeosefMekeÀYeejleer³e-keÀeJ³e-
meeefnl³eseflenemeb Òeefle Ye¡ekeÀJesë oeveb
ieg©lJeHetCe&ced Fefle JekeÌlegb ÒeYeJeece ~
2.3 Ye¡em³e HeeefC[l³eced
GHesvêYe¡em³e HegjeCe%eeveced DeefHe
®e Meeefm$e³eb HeeefC[l³eb iecYeerjcesJe ~
keÀeJ³ej®eveeJemejs ³eoe keÀefJeë
HeoHeoeLee&ved ceeso³eles, leoe SJe HegjeCe
%eevem³e DeefHe ®e efJeHegueHeeefC[l³em³e
ÒekeÀeMeb keÀjesefle  veece ~ Ye¡em³e
meJe&MeeðeeefOekeÀejë lem³e HeeefC[l³eb
Iees<e³eefle veece ~ mJe³ebkeÀefJeë
mJeerkeÀjesefle ³eled meë Meyomecegêm³e
Heejieble: ~ efJeef®e$e-meceLe&-jceCeer³e-
Meyoeveeb Òe³eesiesCe-meejmJeleer me=efäë
Ye¡ekeÀefJeuesKev³eeë Devev³ee
~ YeeJeÒekeÀeMevee³e Je¬eÀeskeÌlesë
meene³³eb ceO³es ceO³es ve³eefle Ye¡ekeÀefJeë ~
YeeJe-Yee<esl³eve³eesë ܳeesë Yeejmeec³eced SJe
Ye¡em³e keÀueekeÀewMeueced ~ Meyoeveeb
ÒeeOeev³eb YeeJem³e ieecYeer³e¥ ®e
SkeÀeOeejs Ye¡ej®evee³eeb ¢M³esles ~
Ye¡ekeÀJesë HetJe&cesJe
keÀeuHeefvekeÀkeÀeJ³ej®evee³ee: HejbHeje
Òee³eMees veemeerled ~ jecee³eeCe-
ceneYeejleeefo-DeeK³eeveesHeeK³eeve-
He³ee&JesefMele-keÀeJ³eevebe Oeeje Òeefleÿlee
Deemeerled ~ Fceeb Oeejeb keÀefJemece´e[d
GHesvêYe¡e: meceefOekebÀ ieefleMeerueb
kegÀJe&ved mJe³eb ®eeleg³e&sCe
HeefjceeC[³eles GlkeÀue mejmJeleerced ~
Ye¡ej®evee³eeced GlkeÀueer³emeeceeefpekeÀ-
peerJevem³e ef®e$eeefCe jepevles ~ Hejm³e
ieesHevekeÀLee-HejcHejevegceesefole-
Òesceöefceueveb-efJejnpeefvele-
cevemleeeflJekeÀ-ef®e$eb ®e Ye¡ej®evee³eeb
J³eeHekeÀYeeJesve ÒeekeÀìîeb ueYeles ~
jepeHeg$eë Deemeerod GHesvêYe¡e: ~
jepeHeefjJeejm³e ³ee¢Meer
efJeYelmekeÀecegkeÀelee meeçefHe lem³e
uesKev³ee DeefYeJ³ekeÌlee ~ ³eleë me
jepeHeefjJeejm³e efJeYelmeHeefjJeMeleë
cegkeÌleë, leleë Hes^ceefJejneefoJeCe&veb lem³e
meeOeejCeeslkeÀueer³evej-megueYeb YeJeefle ~
®ewlevem³e Meg×YeefkeÌleOece&m³e
He^®eejeled Hejb ceesieueMeemevem³eeefHe®e
mebmke=Àlesë He^YeeJeë GlkeÀues<eg
¢M³eceeve Deemeerled~ leleë
mecYeeefJeleYe^äe®eejm³e met®evee ³ee mee
Ye¡ekeÀeJ³es<egg ¢M³evles ~ kesÀJeueb
veeef³ekeÀevee³ekeÀ³eesë ®eefj$eefJekeÀeMesve
DeefHe®e meceepem³e
veeveeefJeOeef®e$em³eesHemLeeHeves keÀefJeë
Ye¡eë Yeejleer³eeveeced ceve DeekeÀ<e&³eefle ~
2.4 : Ye¡em³e Mewueer
Meyom³e keÀeefþv³eced Deefmle ~
DeLe&m³e efkeÌueälee DeH³eefmle ~ Hejvleg
meefvle Ye¡ekeÀeJ³es<egg mejme-keÀesceue-
ceOegj-YeeJeOeejeë~ DeleSJe ceOegjceOegje
Ye¡e-keÀeJ³e-Heg<keÀefjCeer ~ Þe=efleceOegje
j®evee, megueefuelee Yee<ee mJejce³eer
mebieerlecet®í&vee ®e Ye¡ekeÀeJ³em³e
De#e³ekeÀerefÊe&ªHesCe efJejepevles ~
DeleSJeeslkeÀueer³eeveeb efJeK³eelee:
Ye¡eevegmeeefjCe: ieJes<ekeÀe:, HejJeefÊe&veë
keÀJe³e½e GoeÊe-keÀCþsve mJeerkegÀJe&efvle
keÀefJemece´e[d GHesvêYe¡e Fefle ~
mceele&GlkeÀueer³e Jews<CeJekeÀefJeë
Deemeereod S<e GHesvêYe¡eë ~ Oece& celeJeeo
¢ìîee meecHe^oeef³ekeÀ-mebkeÀerCe&leeced
GlkeÀueer³e meceepepeerJeveeled
otjerkeÀjesefle ~ keÀJesë Ye¡em³e j®evee³eeb
lem³e Oeeefce&keÀmeebmke=ÀeflekeÀced
DeeefYecegK³eb mHeäerYeJeefle ~
 peieVeeLemebmke=Àlesë meHeÀueªHee³eveb
efvelejeb Ye¡ekeÀJesë Oeeefce&keÀ®esleveeced
SJe ÒekeÀeMe³eefle ~ DeleSJe ³eLeeLe&leë
Ye¡ekeÀefJeë keÀefJemece^e[d DeefHe
®eeslkeÀueÒeosMem³e meeJe&peveerve-
keÀefJeefjefle ~

le=leer³eHeefj®íso
ë
 CHAPTER-3

le=leer³eHeefj®ísoë
ef®e$eJevOeefvecee&Ces
ceeIeYe¡e³eesmleguevee
cenekeÀefJeceeIeë
mebmke=ÀlekeÀeJ³eieievem³e meccegppJeue:
p³eesefle<keÀ: ~ keÀefJekegÀueieg©ë
keÀeefueoeme: GHecee- v³esHegC³es Heejiebleë~
keÀeJ³ekeÀejë YeejefJeë DeLe&ieewjJe-
meefVeJesMeves ÒeJeerCeë ~ leLewJe
Heoueeefuel³eefJe<e³es Deefve&Je®eveer³ee
Þeern<e&He^efleYee ~
HejvletHeceeçLe&ieewjJe-Heoueeefuel³eeefo<eg
ef$e<egg iegCes<eg Devev³emeeOeejCe: YeJeefle
ceeIekeÀefJeë ~(27) ve kesÀJeueb ceeIekeÀefJeë
JengMeeðeoMeea efJeÜeved YeJeefle,
HejvlJes<eë cetefÊe&ceeved meejmJele-cene
keÀes<eFJe efJejepeles (28) ~
GlkeÀueYeejl³eeë ³eesi³eleceJejHeg$eë
YeJeefle keÀefJemece^e[d GHesvêYe¡e: ~
mJeer³emeejmJele-mecYeejsCe Jevoles
keÀefJe©Hesvêë mejmJeleerced ~
GlkeÀuemeeefnl³eieJes<ekeÀeveeb celesve
keÀefJeYe&¡e GHecee³eeced DeefHe
®eeLe&ieewjJes Heej²leë (29)
~
GlkeÀuemeeefnl³ess ®e jerefle³egie
GHesvêYebpem³eeY³ego³eceYetled ~ ³eÐeefHe
ceeIeë mebmke=Àle keÀefJeë, DeefHe
®eemeeJegHesvê GlkeÀefuekeÀefJeë leLeeefHe
Mewueer¢ìîee GYe³eesë meece¡em³eb ue#³eles ~
ceeIeHe^efleYee³ee mmeÊee
veJeveJeesvces<eMeeefueveer³eb
Ye¡eÒeefleYee³eeb Heefjue#³eles ~
Heoefvecee&Ces keÀeJ³ekeÀej³eesjgYe³ees:
HeejeoefMe&lee efJejepeles ~
efJeef®e$eef®e$eceefvojs GYeew Heejbieleew
Fefle JekeÌlebg Meke̳eles ~ cenekeÀefJecee&Ieë
lem³e efMeMegHeeueJeOe keÀeJ³em³e
MueeskesÀ<egg ef®e$eyevOeeveeb Òe³eesieb
keÀjesefle ~ HejvletlkeÀueer³ees keÀefJeë
GHesvêYe¡e: mJele$eªHesCe
ef®e$eJevOemeewOeªHeb meejmJeleb
ef®e$ekeÀeJ³eJevOeeso³eced Fefle keÀeJ³eb
efveefce&ceerles ~ Deeuees®³eceeves efveyevOes
efMeMegHeeueJeOe-ef®e$ekeÀeJ³eJevOeeso³es
keÀeJ³es DeeefÞe^l³e ef®e$eefvecee&Ceo=ìîee
ceeIeYe¡e³eesë legueveelcekebÀ meceer#eCeb
YeJeefle ~ cenekeÀefJe ceeIeë lem³e
efMeMegHeeueJeOecenekeÀeJ³em³e 19 meiex
ef®e$eJevOeevebe He^³eesieb keÀjesefle ~

3.1. ieescetef$ekeÀeyevOeë

JeCee&veelceske˻HelJeb
³eÐeskeÀevlejceLe&³ees: ~

ieescetef$ekesÀefle leled Òeengog&<keÀjb

leod efJeoes efJeogë ~~(30)

Slee¢Mes ef®e$eyevOse Heeoܳeb

YeJeefle ~ Òel³eskebÀ Heeoë
mecemebK³ekeÀJeCe&efJeefMeäë YeJeefle ~
HegvejefHe S<eë Heeoë ieescet$eefceJe
meHee&³eceeveb meefppeleb YeJeefle ~
ieescet$eefceJe Heefjmeppeve: S<eë yevOe:
ieescetef$ekeÀe- yevOe Fefle Òeefme×ë ~
cenekeÀefJeceeIeÒeCeerle SkeÀë
ieescetef$ekeÀeyevOeesç$e GoeefÛ³eles -

``He^Je=Êes efJekeÀmeOJeeveb

meeOevesçH³eefJe<eeefoefYeë ~

JeJe=<es efJekeÀmeÎeveb

³egOeceeH³eefJe<eeefCeefYeë ~~'' (31)

MueeskeÀë De³eb DevegÿgHed ívomee

efJejef®eleë ~ DevegägHed ívoefme mJeYeeJeleë
Heeo®elegä³eb YeJeefle ~ De$e DevegägYeë
He^LeceefÜleer³esefleHeeoܳeb
veerlJee ieescetef$ekeÀe³eeë He^LeceHeeoë
efveefce&leë ~ leLewJe le=leer³e-®elegLe¥
Heeoew veerlJee ieescetef$ekeÀe³eeë
efÜleer³eHeeoë megmeefppeleë ~ DeleSJee$e
ieescegef$ekeÀeyevOem³e ÒeLece®ejCes
<ees[<ee#ejeefCe DeefHe®e efÜleer³e®ejCes
<ees[Mee#ejeefCe SJeced Deenl³e meceûes
yevOes Üef$ebMeodd De#ejeefCe meefvle ~
efvecveHe^oefMe&leieeCeereflekeÀ keÀ^cesCe
ieecetef$ekeÀeyevOeë ceeIem³e ieefleceeeved
YeJeefle ~ ef®e$eced - 1- êäJ³eced ~
ÒeLecee ieescetef$ekeÀeieefleë
1/1-2/2-1/3-2/4-1/5-2/6-1/7-2/8-1/9-2/10ö1/11-2/12-1/1ö2/14-1/15-2/16 
~
efÜleer³ee ieescegef$ekeÀe ieefleë
2/1-1/2-2/3-1/4-2/5-1/6-2/7-1/8-2/9-1/10-2/1ö1/12-2/13-1/14-2/15-1/16 
~
HegvejefHe ³eefo mejuejsKe ceeO³ecesve
Je³eb Heþeceë leefn& DeefHe ³eodJeeke̳eb
Deefmle, ieescetef$ekeÀe ieefleb Je³eb ³eefo
Heþeceë leefn& leosJe Jeeke̳eb keÀefJevee
efJev³emleced SJe ~ ³eLeeLe&leë keÀm³eeef½eled
Oesveesë cet$ejsKee ³eLee ef®e$ee kegÀefìue
iel³ee Deûes Deûes meHe&efle, leLewJe
keÀeJ³eOesvetHeoece=leOeeje
ieescetef$ekeÀeyevOse meHe&leerefle Je®eves
veeefmle mebMe³eë ~ keÀefJe ceeIem³e
ieescetef$ekeÀeHeefjkeÀuHeveeçefYeveJee ve
kesÀJeueb mebmke=Àlemeeefnl³es DeefHe®e
efJeée meeefnl³es SJe ~
Ye¡ekeÀefJeë DeefHe lem³e
ef®e$ekeÀeJ³e JevOeeso³eveeeqcve keÀeJ³es
iescetef$ekeÀeyevOem³e He^³eesieb keÀjesefle~
me GlkeÀueer³eë veìJeeCeer Je=Êesve
keÀefJeleeb j®eef³eefle ~ veìJeeCeer Je=Êess
mJeYeeJele: ®ejCe ܳeb YeJeefle ~ DeleSJe Ye¡e
keÀJesë ieescetef$ekeÀeyevOeë
®ejCeܳeelcekeÀ: YeJeefle ~ lem³e
JeCe&meppee³eeced ieescetef$ekeÀeyevOes
³eÐeefHe veeefmle keÀeefHe vetlevelee,
leLeeefHe GlkeÀueYee<ee³eeced F¢Meer j®evee
efvelejeced DemeeOeejCeer ~ ef®e$eced 2 -
êäJ³eced ~
3.2 : cegjpeyevOeë
jmekeÀuHeêgce veceeuebkeÀejie^vLes
cegjpeyevOem³ewkeÀb mJeªHeb ¢M³eles (32) ~
Hejvleg ceeIe keÀefJeë vetleveb keÀefáeled
cegjpeyevOeb mJeer³ekeÀeJ³es
GHemLeeHe³eefle ~
efMeMegHeeueyeOecenekeÀeJ³em³e
TveefJebMeefleleces MueeskeÀ cegjpeyevOem³e
GoenjCeced SJe YeJeefle ~ lem³e cegjpeyevOes
®ekeÀ^ ܳeb YeJeefle ~ oef#eCeHeeéeX SkebÀ
®ekeÀ^ced ~ HegvejefHe JeeceHeeéexDeHejb
®ekeÀ^ced Deefmle ~ He^l³eskeÀefmceved
®ekesÀ^ Deäe#ejeefCe efJejepevles ~ SJeb
®ekeÀ^ܳes (8+8=16) Mees[<ee#ejeefCe
ieesueeke=Àefleefve meefvle ~ HegvejefHe
Je=Êeܳem³e ceO³eYeeies Jeengܳeced
efvecvele GOe¥ ielJee ceO³eYeeies
keÀesCeceskebÀ me=peefle ~
He^l³eskeÀefmceved Jeenew Deäe#ejeefCe
meefvle ~ SJeb Jeengܳes (8+8=16) JeCee&efve
efJejepevles ~ oef#eCeHeeéex SkeÀ½e Jeeng:
efvecveleë ³eefo ue#³eles, leefn& MueeskeÀm³e
He^LeceHeeoë le$e ¢M³eles~ oef#eCeHeeéemLess
®ekeÀ^s MueeskeÀm³e efÜleer³eë Heeoë
®ekeÀ^e³eceeCe: megmep³eles  ~ Hegveë
JeeceHeeée&mLes ®ekeÀ^s MueeskeÀm³e
le=leer³e Heeoë ®ekeÀ^e³eceeCe: jepeles ~
DeHejm³e Jeenes: oef#eCeHeeée& TOJe&-
efJevoesë ³eefo HeþveejecYe: YeJeefle, lee|n
MueeeskeÀm³e ®elegLe&Heeoë le$e
megmeefppeleë Deefmleë ~ mJeYeeJeleë
ceeIekeÀJesë cegjpeyevOeë ®elegmHeeoelcekeÀë
Deefmle~ DeleSJe lem³e yevOeë DevegägHed
ívomeeçefYeJ³ekeÌleë YeJeefle ~ ceeIeer³e-
cegjpeyevOse ®ekeÀ^ܳem³e ceO³es
Dee³ele#es$eceO³es JeCee&ë SJeb meefppeleeë,
³eleë les MueeskeÀm³e HeeoªHesCe
He^efleYeeefvle ~ meeOeejCeleë keÀm³eef®eled
cegjpem³e HeeMJeܳes ®ekeÀ^ܳeced Deefmle~
cegjpeJeeÐem³e ieYe&ceefHe Heerveb ¢M³eles ~
leLewJeem³e yevOem³e HeefjkeÀuHevee ~
``meemesveeieceveejcYes jmesveemeeroveejlee,
leejveeoceveeceÊeOeerjveeieceveece³ee''~~
keÀefJemece^e[d GHesvêYe¡eë DeefHe
cegjpeyevOeb lem³e keÀeJ³es efvecee&efle lem³e
cegjpeyevOes veJeervelJeb efkeÀefáeled
veeefmle ~ ef®e$eb - 4 êäJ³eced ~
``keÀeceoe jle oemej ~ He^ceoe MegYe oemej ~~
jmeoe Ye³eoe Ye³eoe efnle ~ leg meoe jleoe
efnle~~'' (33)
3.3 : ®ekeÀ^JevOeë
³eÐeskeÀefmceved ®ekeÀ^ekeÀejs
JeCCee&ë meefppeleeë YeJeefvle, leefn& Slee
¢Meë JevOeë ®ekeÀ^JevOe Fefle DeeK³ee³eles ~
Slee¢Meë ®ekeÀ^JevOeë kesÀJeueb
HeefjHekeÌJekeÀJesë efme×uesKev³ee
mebYeJeefle ~ ceC[ueeefve veerlJee
®ekeÀ^efvecee&Ceb YeJeefle ~ Deeeqmceveeved
®ekeÀ^s DeK³eeë kesÀ®eve meefvle
He^l³eskebÀ DeK³eeë Je=lem³e kesÀvê SJe
HejmHejb ef®evJeefvle ~ SJebefJeOes
®ekeÀ^efvecee&Ces ceeIeë ³eLee Heej²ceë Ye¡eë
leLewJe OegjvOejë ~ ceeIe®ekeÀ^yevOes
MueeskeÀm³e SkeÀHeeoë ye==ÊeceO³e mLee³eeb
mejuejsKee³eeced DeJeefmLeleë yeengHe³e&vleb
efJemleeefjleë ~ Hejvleg Ye¡em³e
®ekeÀyevOes He^l³eskebÀ Heeoë ÜsOee
efJeYekeÌleë YeJeefle~ Heeom³eeOexkeÀYeeieë
veeefYekesÀvêle DeejY³e ®ee#eܳeceO³es
efleÿefle ~ ceeIe®ekeÀ^JevOesçä DeK³eeë
meefvle ~ Hejvleg Ye¡e®ekeÀ^yevOeceO³es
<e[K³eeë efJeÐevles~ ef®e$eb-5, ef®e$eb-6 ®e
o^äJ³eeefve ~
3.4. meJe&leesYeê JevOeë
leefoäb meJe&leesYeêb Ye^ceCeb ³eefo
meJe&leë (34)DeLee&led ³eefo keÀm³e ef®eled
MueeskeÀm³e Heeoeww Heeoë Jee meJe&leë
Ye^ceCeb kegÀJe&efvle, leefn& SJebefJeOe
yevOeë meJe&leesYeêyevOe Fefle DeeK³ee³eles ~
cenekeÀefJeceeIeë lem³e efMeMegHeeueyeOe
keÀeJ³es SJebefJeOem³e yevOem³e He^³eesieb
keÀjesefle ~ keÀefJeë le$e ®eleg<HeeoelcekebÀ
MueeskeÀced SkebÀ j®e³eefle ~
He^l³eskeÀefmceved Heeos Mees[<ee#ejeefCe
meefvle ~ SJeb ®eleg:<eg Heeos<eg ®eleg:<eefÿ
De#ejeefCe efJeÐevles ~ Sleeefve De#ejeefCe
mebueive keÀesÿceO³es HejmHejb SJeb
meefppeleeefve, keÀesçefHe HeeþkeÀë ³em³ee:
efoMeë HeþveejcYeb keÀjesefle DeefHe ®e
³eeced efoMeb Deies^mejefle , meë meceeve
Heeþb HeM³eefle ~ ef®e$eb -7 êäJ³eced ~ Hejvleg
Ye¡ekeÀJesë meJe&leessYeêj®evee keÀeef®eled
veJeervee JeÊe&les  ~ oefC[ve: ue#eCeevegmeejb
lem³e meJe&leesYeêë yevOeë HetCCe&le³ee ve
mebieíles ~ Ye¡eef®e$eyevOem³e Heeoeë
meJe&leë Ye^ceCeb ve kegÀJe&efvle ~ ef®e$eb
8 êäJ³eced ~ DeJeM³eced De$e keÀefJemece^epe
GHesvêm³e S<e: oes<eë Fefle Je³eb JekeÌlegb ve
MekeÌvegceë ~
leodkeÀefuHelemeJe&leesYeo^ë
He^keÀejvlej: meJe&leesYeêyevOe: YeJesled ~
3.5. DeÆeueeryevOeë

cenekeÀefJeceeIem³eeÆeefuekeÀeyevOe: ve
Òe¢M³eles ~ SJecJeOees yevOe
GHesvêYe¡em³ewkeÀevlelees ceevemeHe^metleë
vetleveeefJe<keÀej Fefle JekeÌlegb Meke̳eles ~
SJebefJeOekeÀeJ³eefvecee&Ces Ye¡eë
veevegkeÀesjefle ceeIeefceefle
efveefJeJeeocesJe ~ SJeb efJeOesçÆeefueyevOes
JeCee& DeÆeefuekeÀeFJe meb³eesp³evles ~
SJeeqcJeOee³eeced DeÆeu³eeced efJebMeefle:
He^keÀesÿeë meefvle ~ He^l³eskebÀ He^keÀesÿs
SkeÀJeCCe&ë efveJemeefle ~ Yetefceleë 16 leue-
He³e&vleced S<eeçÆeueer meceg®®ee
YeJeefle ~ He^Leces mlejs le^³eesoMeJeCee&ë,
DeefHe ®e efÜleer³es mlejs $e³eesoMe JeCee&ë
jepevlesë ~ le=leer³es mlejs SkeÀeoMeJeCee&ë
meefvle, ³es efÜleer³eleë ÜeoMe
keÀesÿHe³e&vleb J³eeHleeë ®elegLe&mlejs
veJeJeCee&ë meefvle ~ ³es efÜleer³eleë
oMecekeÀesÿHe³e&vleb J³eeHleeë ~ Heáecemlejs
meHleJeCCee&ë meefvle, ³es efÜleer³ele: Deäce-
keÀesÿ-He³e&vleb J³eeHlee ~ meHleces mlejs
meHleJeCee&ë meefvle, ³es <eÿmlejm³e
He^keÀesÿeveecegHeefj oesuee³eceeveeë
efJejepevles ~ Deäcemlejs veJeJeCee&: meefvle
³es, HetJe&mlejesHeefj oesuee³eceeveeë ~
veJecemlejs meHleJeCee&ë meefvle,
³esçäcemlejesHeefj oesuee³eceeveeë~ oMecemlejs
HeáeJeCee&ë meefvle, ³es veJecemlejesHeefj
oesuee³eceeveeë ~ SkeÀeoMemlejs
meHleJeCee&ë meefvle, ³es 10ce-mlejesHeefj
oesuee³eceeveeë ~ ÜeoMemlejs veJeJeCee&ë
meefvle, ³es SkeÀeoMemlejesHeefj
oesuee³eceeveeë ~ le^³eesoMemlejs
meHleJeCee&ë meefvle ~ ³es ÜeoMemlejm³e
efÜleer³eHe^keÀesÿleë
DeäceHe^keÀesÿHe³e&vleb J³eeHleë ~
®elegÎ&Me mlejs Heáe JeCee&ë meefvle ~ ³es
$e³eesoMe mlejm³e efÜeleer³e-He^keÀesÿleë
<eÿHe^keÀesÿHe³e^vleb J³eeHleeë ~
HeáeoMemlejs $e³ees JeCee&ë Jeefvle ³es -
®elego&Memlejm³e efÜleer³eleë
<eÿkeÀesÿHe³e&vleb J³eeHleeë ~ meJe&Mes<es
<ees[Memlejs $e³eesJeCee&ë efJeÐevles, ³es
HeáeoMemlejm³e $e³eeCeeb JeCee&veeced
GHeefj DeHesef#eleeë meefvle~ DeÆeueeryevOes
JeCee&ë meJe&oe Yetefcemebueiveleuem³e
JeeceHeeéJe&mLee: Heþîevles ~
JeeceHeeMJe&leë HeþveejcYe: YeJeefle~
Devesve keÀ^cesCe Yetefceleë
meJeexHeefjmlejHe³e&vleb Heþveb YeJeefle ~
Devesve keÀ^cesCe GHe³eg&Heefj He^l³eskebÀ
He^keÀesÿb SkeÀMeleefJebMeefleJeCee&ë
efJeÐevles ~ ³eleë keÀefJe©HesvêYe¡e
GlkeÀueer³eJebieueeÞeerJe=Êessve HeÐeb
j®e³eefle ~ leleë DeÆeueeryevOemeb³eespeveb
megkeÀjb YeJeefle ~ JebieueeÞeerJe=Êes Üew
Heeoes mleë ~ He^l³eskeÀeqmceved Heeos
efJebMeefle: De#ejeefCe meefvle ~ DeleSJe
SkeÀefmceved Heos ®elJeeefjbMeod De#ejeefCe
meefvle ~ Ye¡ekeÀefJeë JebieueeÞeer
Je=Êemebieefþle-Heo-$e³em³e men®ee³es&Ce
40×3 = 120 De#ejeefCe
efJeefve³egp³eeÆeefueyevOeb efvecee&efle ~
Deefmceved yevOes keÀefJeë
Devleefue&efHekeÀeceeO³ecesve GceeHeleerefle
efMeJeveece J³e¡e³eefle ~
keÀefJecee&Ieë DeeoMe&Yetleë~
Ye¡ekeÀefJeë lem³e ceeie&evegmejCeb keÀjesefle
(35)
~ keÀefJeYe&¡e: ³eÐeefHe kesÀ<egef®eled
yevOes<eg ceeIekeÀefJeb veeeflekeÀ^eceles,
leLeeefHe vetleveeved keÀeáeveyevOeeved
efvecee&³e mJe³eb
DeHetJe&He^efleYeecHe^oMe&³eefle ~
DeeefJe<keÀjesefle meë vegleveeved yevOeeved
~ ³egieueveeieyevOe (36) MetueyevOe (37) -
yeefn$eJevOee- (38)
öefo yevOeeo³eë
lem³eeefJe<keÀejeë ~ keÀefJeYe&¡eë lem³e
ef®e$ekeÀeJ³eyevOeeso³ess
efÜmeHleefleHe^keÀejeved JevOeeved
efvecee&efle~
®elegLe&Heefj®í
soë
CHAPTER-4

®elegLe&Heefj®ísoë
 Meyoef®e$eefvecee&Ces
ceeIeYe¡e³eesmleguevee

mecÒeefle
Meyoef®e$eeCeeceeuees®evee efJeOeer³eles,
³eeefve Meyoef®e$eeefCe
ef®e$ekeÀeJ³eceO³esçefHe iev³evles ~
4.1. SkeÀe#ej HeeoMeyoef®e$eced
SJeeqcJeOes Meyoef®e$es
He^l³eskeÀefmceved Heeos
SkeÀHe^keÀejkeÀm³e JeCe&m³e He^³eesieë
YeJeefle ~ ³eefo `keÀ' De#ejsCe Heeoë efve|
ce³eles, leefn& meceie^Heeom³e kesÀJeueced
`keÀ'De#ejsCe cenekeÀefJecee&Ieë lem³e
efMeMegHeeueJeOecenekeÀeJ³es SkeÀe#ejHeeob
j®e³eefle ~
pepeewpeespeefpeefpepJeeleer leb
leleesçefleleleeeflelegced ~~
YeeÊeesçefYe YeeefYeÊJeYeeYet jejeefjj
efjjerjjë ~~(39)
Ye¡eke=Àlem³e SkeÀe#ej Heeom³e GoenjCeb
³eLee -
``ne ne ne ne ne ngB ngB ngB ngB ngB,
nB nB nB nB nB ngB ngB ngB ngB ngB ~'' (40)
4.2 efÜ-De#ejHeeoöMeyoef®e$eced
 efÜ-De#ejHeeos He^efleHeeob
kesÀJeueb efÜHe^keÀejkeÀ: JeCCe&ë efleÿefle ~
ceeIem³e ³eLee -
``YetefjefYeYee &efjefYeYeeajw
YetYeeajsjefYejsefYejs
YesefjjsefYeYejYe^ecew
jefYeªefYeefjYewefjYee ~~''(41)
Ye¡em³e efÜ-De#ejHeeoMeyoef®e$eb ³eLee
``jmeejsmeej megjme mejmeer
mebmeejefMejer megjYe mejmeer'' (42)

4.3 Demeb³eesieMeyoef®e$eced
nueesçvevleje meb³eesieë(43) ~
meb³eesieeYeeJeeod Demeb³eesieMeyoef®e$eb
mebIeefìleced ~ ceeIem³e Meyoef®ee$eced
Demeb³eescMeyoef®e$eb ³eLee -
``efveHeer[veeefoceefceLees
oevelees³eceveejleced

JeHeg<eeceo³eeHeeleeefoYeeveeceefYeleesieuece
d ~~''(44)
ceeIemegueYeced Demeb³eesie-
Meyoef®e$eb Ye¡ekeÀeJ³es ve ¢M³eles ~ ve
kesÀJeueceb leosJe, DeefHe®e ceeIem³e
mecegóecekeÀced (45)
Ye¡ej®evee³eeb
veueY³eles ~ Hejvleg
Ye¡ekeÀefJejmeJeCCee&çJeCee& - mekeÀej$e³e-
meesþîe-efvejes<îe-Devleefuee|HekeÀe-yeefne|
ueefHekeÀeefo<eg ®ecelkeÀejb oMe&³eles ~
ef$eefJeOeevedMekeÀejved Me-me-<e Fefle
JeCee&ved He^³egp³e
SJeb efJeOee j®evee efJeOeer³eles ~ Sleled
kesÀJeueb Ye¡ekeÀeJ³es ¢M³eles~
4.4. mekeÀej$e³e-Meyoef®e$eced
``meebMe MeefMe efMe<eg
efMeMex<eMes<e
mJeebme MeefMe efMeMeg
MeerMesMeMe^eMe ~'' (46)
4.5 meesÿîe- Meyoef®e$eced
``GHetHeOceeveer³eeveeceesÿew''
(47)
Devesve meg$esCe He-HeÀew, Deesþîeew
JeCCeez YeJele: ~ Deleë He-HeÀ Fefle
JeCCe&ܳem³e He^³eesiesCe Ye¡eë
meesÿîeMeyoef®e$eb efvecee&efle ³eLee -
``Yeerce He^YeeJe YetefceHe He^eYeJes ~
yee<He He^YeJe YeJeYeJe YeeJes ~''(48)
4.6. efvejesÿ³eMeyoef®e$eced :
Dees<þîe-JeCCe&ved Heefjl³ep³e
keÀefJemecee&ì efvejs<þîe Meyoef®e$eb
j®e³eefle ~ ³eLee -
 ``®evê®evove De²s osues vesF
Deveue meefj veeiej IesveF ~''(49)
4.7 Devlee|ueefHekeÀe Meyoef®e$eced
Devleefue&efHekeÀeyevOeceO³es
Heeoë, HeeoceO³ess ®e De#ejeefCe ueerveeefve
(ieesefHeleeefve) meefvle~ DeHejefmceved He#es
JeCe&meceenejë Heeoevlejb, Heoevlejb,
Jeeke̳eevlejb ®e me=peefvle ~ Deve³ee j®eve³ee
Ye¡e: ceeIeb veeeflekeÀ^eceles, Hejvleg meesç$e
jmekeÀuHe¢ceb, meeefnl³ejlveekeÀjb ®e
DeeÞe³eªHesCe mJeerkeÀjesefle ~ Ye¡eer³ee
Devle&efueefHekeÀe ³eLee -
``megj ieCe Deeefo Ke̳eele vegnBF Demegj ~
(meg)
JemegOee He^evlejs Deefí veesns@
HejeJeej ~~ (Oee)
nejj ceO³emLe mesng vegnBF lejue ~ (j)
Jeeme Devles efJejeefpele vegn@F Deáeue ~
(me)
HetJe&efoie Deeefo Deefí Go³eeefo vegnsB
(Het)
DeCCe&Je ceO³ejs ceFveekeÀ veesefn jns ~~
(CCe&)
efkeÀMeesefj ceO³e ceC[vee veesnBF
jmevee ~ (mees)
 YeeJe DeeÐejs mebYeJe veesnBF De¡evee ~~
(Yee)
keÀueHe He^evlejs ke̳eele He^ue³emes
veesefn ~ (He)
Hee³eeso ceO³ejs efJeÐeg veesefn PeìkeÀF ~~
(³ees)
DeOej ceO³ejs Deefí vegnBF Dece=le  ~ (Oe)
Mejerj Messs<es ªef®ej ®ejCe veesefnle ~ (j)
jcee yeesFuee S nsuee Je[ mecelkeÀej ~
K³eele megOeejme HetCCe& MeesYee
He³eesOej ~'' (50)

Sleeefve efJene³e GHesvêYeb¡eë

yeefnefue&efHekeÀe , DeJevee (52), Jevee (53)-
(51)

Deeoerveeb yevOeeveeb efvecee&Ces mJe-

®eeleg³e¥ He^oMe&³eefle ~
GHemebnejë
Conclusion
 GHemebnej :
ceeIekeÀefJeë mebmke=ÀlekeÀefJeë  ~
keÀefJe mece´e[d GlkeÀueer³eë keÀefJeë ~
keÀefJe: ceeIeë meHleceMelekeÀYeJeë ~
HejvletHesvêYe¡eë meHleoMeMelekeÀYeJeë ~
keÀefJeceeIeë iegpe&jÒeosMemecYeJeë,
HegvejefHe GHesvêYe¡eë GlkeÀueÒeosMe-
pevcee ~ DeleSJe mLeeve-keÀeue-Yee<ee-o=<ìîee
ܳeesë Jew<ec³eb JeÊe&les ~ efmLelesçefHe
Jew<ec³es Jengmeec³eb le$e
efJeÐeles ceeIeYe¡e³eesce&O³es  ~ Mewueer
¢<ìîee-JeCCe&vee¢<ìîee, HeeefC[l³e¢<ìîee ®e
meec³eced Deefmle~ ceeIem³e keÀJesë
meejmJeleceeiexCe ie®íved keÀesçefHe
efJeue#eCe: keÀeJ³ekeÀejë Ye¡eë  ~
ef®e$eJevOeefvecee&CeHe^me²s
GYe³eesjefHe meec³eb efkeÀefáeod Deefmle ~
ieescetef$ekeÀeyevOeefvecee&Ces ³eLee ceeIeë
leLee Ye¡eë ~ cetjpeJevOeefvecee&Ces
ceeIeYe¡e³ees: meec³eb mHeäced ~ Hejvleg
®ekeÀ^JevOeefvecee&CekeÀewMeues ceeIeë
DeveeflekeÀ^evleë~ 
meJe&leesYeêefvecee&CeefJe<e³es ceeIem³e ³e:
keÀewMeueJ³etnë, lem³e J³etnm³e ceO³es
He^Jesäbg Ye¡em³e ceefle: ve MekeÌveesefle ~
ceeIemeJe&leesYeêm³e mJe®ívoe ieefleë, Hejvleg
Ye¡emeJeleesYeos^ lee¢Meer ieefleë
veefJeÐeles ~ DeÆeueeryevOeefvecee&Ces
Ye¡em³e He^efleYee Devev³emeeOeejCeer ~
ceeIeë veef®eefvleleJeeved SJebefJeOecyevOeced
~ HegvejefHe ³egieueveeieyevOe-MetueyevOe
-Jeefn$eyevOeeo³eë Ye¡em³e JewefMe<ìîeced
Fefle Je®eves veeefmle mebMe³eë~
keÀeJ³eyevOeefvecee&Ces DeO³eJemee³eë
Ye¡em³e efJejepeles ~
efÜmeHleefleHe^keÀejkeÀeë yevOeeë ceeIem³e
DeeefJe<ke=leeë, ³ee¢Mee: lelHetJe&peeveeb,
leoeveervleveeveeb keÀJeerveeb keÀeJ³e<egg
veemeved ~ Foeveerced DeefHe ve meefvle ~
Meyoef®e$eefvecee&CesçefHe
Ye¡eceeIe³ees: Deefmle efkeÀefáeled meec³eced ~
SkeÀe#ejHeeo: Üs#ejHeeo: Fefle Deve³eesë
Meyoef®e$e³eesë ceeIeYe¡e³eesë meec³eced
Deefmle ~ Demeb³eesieMeyoef®e$es ceeIe:
DeveeflekeÀ^evleë ~ veeefmle lee¢Meb ef®e$eb
Ye¡em³e ~ HegvejefHe `Me'keÀej$e³e-meeÿdîe-
efvejes<þîe-Devleefue&efHekeÀeefoefve Meyo
ef®e$eeefCe ceeIem³e mJekeÀer³eeefve DeefHe
®e mJelev$eeefCe ~
efMeMegHeeueJeOe-
ef®e$ekeÀeJ³eyevOeeso³eced Fefle Deve³eesë
³eefo leguevee YeJeefle, leefn& SkeÀefJe<e³eë
¢efäHeLeced Deeie®íefle~ Je=#emeHeuueJeë
meMeeKe ³eefo Heg<HeeefCe oOeeefle, leefn&
Je=#em³e Heg<Hece³elJeb MeessYeles ~ Hejvleg
³e$e veeefmle HeuueJe:, ve meefvle MeeKee:,
kesÀJeueb Heg<HeeefCe meefvle leefn& leeefve
Heg<HeeefCe SJe ,ve meHe<Hees Je=#e: ~
leLewJe efMeMegHeeueJeOecenekeÀeJ³es
Deefmle keÀLee, meefvle jmeeë , efJeÐevles
JeCe&veeë, mebie®íles cenekeÀeJ³em³e
ue#eCeced ~ le$e keÀeefve®eve
ef®e$eHeÐeeefve MeesYevles ~ Hejvleg
ef®e$ekeÀeJ³eyevOeeso³es veeefmle lee¢Meer
jceCeer³ee keÀLee, ve meefvle JeCe&veeë DeefHe
veefJeÐeles jmece³elJeced ~ kesÀJeueb
ceefmle<keÀJ³ee³eece FJe efJejepeles
ef®e$ekeÀeJ³eJevOeeso³eced ~
leLeeefHe ceeIeë ³eLee
He^elemcejCeer³eë, Ye¡e leLewJe Jevoveer³eë ~
GYeew keÀJeer JeeCeerosJeeR ceC[³eleë ~
efvece&uemeejmJeleieieves SkeÀë metg³e& FJe,
DeHejM®e ®evê FJe MeesYeceeveews  ~
End Notes
 DeeeqHleìerkeÀe:

(1)og<keÀjb ef®e$eeÐeskeÀemeiee&ef¹leced -
keÀeJ³eevegMeemeveced, JeeiYeÆ:, efveCCe&³emeeiej
He^sme, Jecyes, 1915
(2) og<keÀjb ef®e$eeefomeie&lJeced
-keÀeJ³eevegMeemeveced, nsce®evê:,
efveCCe&³eemeeiej He^sme, Jecyes, 1964
(3) But they are discredited by Anandavardhan, suffered by Mammata in difference
to poetic practice and summarily rejected by Viswanath.
Hist. of Sans. Literature, S.K. DEY, PAGE-170
(4) efnvoer meeefnl³e keÀes<e, Yeeie-1, He^keÀeMekeÀ
: %eeveceC[ue efueceerìs[, JeejeCemeer, le=leer³e
mebmkeÀjCeced, He=-246
(5) ef®e$ekeÀeJ³e-yevOeeso³e, 3/3-4
(6) Jeefn$eced, ye´ïeHegj, mecHeeovee : [e.
efveMeekeÀj Hee{er, He=ÿe-156
(7) jmekeÀuHeêgce:, HeefC[lejepepeieVeeLe:, meb.
Heb. JeeveecJeje®ee³e&:,
Deesef[Mee meeefnl³e SkeÀe[sceer, YegJeveséejced
(8) SkeÀe#ej efÜ-De#ej j®eve ~ mekeÀue He^keÀejs
ceesnF ceve~~
Sceeves efnB ceO³e HegmlekeÀevlejs ~ ieCekeÀe
ngDeefvle ef®e$e keÀeJ³ejs ~ 48-49, He=-2
 efJe$ekeÀeJ³e JevOeeso³e, He^keÀeMekeÀ-
veeje³eCe®evê oeme Dees Jeuejece oeme, He^Lece
mebmkeÀjCe, 1931
9. megkeÀefJe meceer#ee He=ÿe -296
10. le$ewJe
11. le$ewJe
12. jc³ee Fefle He^eHlcleer HeleekeÀe
(3/53/efMeMegHeeueyeOeced)
13. le^emeekegÀueë HeefjHeob (5/26-
efMeMegHeeueJeOeced)
14. ve=Heleg¡e (814)
15. Deveglmeg$eHeov³eemee meodJe=efÊeë
meefVeJevOevee: , Meyo-efJeveesovees Yeeefle
jepeveereflejHemHemee ~
16. efMeMegHeeueJeOeced, 11/41
17. efMeMegHeeueJeOeced, 14/24
18. efMeMegHeeueJeOeced, 14/20
19. efMeMegHeeueJeOeced, 1/33
20. megkeÀefJemeceer#ee, Dee®ee³e&
JeueosJeesHeeO³ee³e:, He=-297
21. efMeMegHeeueJeOeced, 2/28
22. megkeÀefJemeceer#ee, JeueosJe GHeeOee³~ He=ÿe
303
23. efMeMegHeeueJeOecedmeie& 19/75
24. efMeMegHeeueJeOeced,11/1
25 efMeMegHeeueJeOeced, 2/83
26. efMeMegHeeueJeOeced,2/86
27. GHecee keÀeefueoemem³e YeejJesLe&ieewjJeced ~
 vew<eOes Heoueeefuel³eb ceeIes meefvle
le^³eesiegCeeë ~~
28. veJemeie&s ieles ceeIes veJeMeyoes ve efJeÐeles ~
29. GHecee Ye¡eJeerjm³e lem³ewJe ®eeLe&ieewjJeced ,
Òees. pe³eke=À<CeefceÞe: 
30. JeCee&veeceske˻HelJeb
³eÐeeskeÀevlejceLe&&³eesë ~
ieescetef$ekesÀefle lelÒeentog&<keÀjb leod efJeoes
efJeogë~~
efMeMegHeeueyeOeced De : He. njieesefJevo
Meem$eer
®eewKecyee efJeÐeeYeJeve, yeejeCemeer, Heg-863
31. efMeMegHeeueJeOeced,19/46
32. jmekeÀuHeêgce:, HeefC[lejepepeieVeeLe:, meb.
Heb. JeeveecJeje®ee³e&:,
Deesef[Mee meeefnl³e SkeÀe[sceer, YegJeveséejced,
He=ÿe -662 (meef®e$eced)
33. ef®e$ekeÀeJ³eyevOeseo³eced, 30/9
34. keÀeJ³eoMe&:, oC[er
35. keÀefJekeÀuHeuelee celes SYeeJes
meeefnl³ejlveekeÀj ceeIekeÀeJ³es ~ 2/46
(ef®e.keÀe.Je)
36. ³egieueveeieJevOe, ef®e.keÀe.Je, 27/50)
IevemeejkesÀefMe Heefjieefle Oeve njmeoe ce=les
Yeemes ~
IevemeejkesÀefMe Heefjieefle Oeve njmeoe ce=les
Yeemes ~~
37. ef®e.keÀe.Je- 19/2 ~
nej meej Yeej leej
leej keÀj keÀj Oeerj, 29/2
38. jefmekeÀe He^keÀj jme He^keÀeefMe ~
jefme $eeefn osDe Deosner $eeefme ~~
jmemej nleg mevlees<eYej ~ jYeme lees<e
leg nj<e mej ~~
jmeeueefme leg ceesles ve efJemej~ jmee megjle
jle leg oemej ~~
jme efJeveles ceesleg Meefue meej ~ jmeoe leg
lej ojmegb meej ~~
ef®e$ekeÀeJ³e yevOeeso³eced ,
61/50,53He=-61/50-53
39. efMeMegHeeueJeOeced -19/3
40. 3/24 ef®e.keÀe.Je
41. efMeMegHeeueJeOeced -19/58
42. ef®e.keÀe.Je-19/41
43. DeäOee³eer, 1/1/7
44. efMeMegHeeueJeOeced -19/69
45. efMeMegHeeueJeOeced -19/58
46. ef®e.keÀe.Je, 4/26
47. DeÿO³ee³eer, 1/1/19
48. ef®e.keÀe.Je., 4/29
49. 4.32, ®e.keÀe.Je
50. 8/4 le: 48, ef®e.keÀe.Je
51. ef®e$ekeÀeJ³e yevOeeso³e He=-3/10 © 14
52. ef®e$ekeÀeJ³e yevOeeso³e He=-15leë 20
53. ef®e.keÀeJe. 3/21)