124 RECENZJE

śnie w tych lekcjach, które w starołacińskich przekładach i w kodeksie

Aleksandryjskim się spotykają.
Stwarza to uzasadnioną podstawę do upatrywania najbardziej do orygi­
nału zbliżonego tekstu właśnie w tych kodeksach.
R. Hanhart poprawił kilka lekcji błędnie podanych przez A. Rahlfsa, np.
15, 36. Przy tekstach dyskutowanych cytuje literaturę, ale nie podaje tego,
jaką lekcję spomiędzy wątpliwych przyjmują lub odrzucają autorowie. Szkoda
przy tym, że R. Hanhart z bardzo szczegółowego aparatu krytycznego nie
umieścił w oddzielnej kolumnie tych lekcji, które dla odtworzenia pierwotnego
tekstu są istotne, jak to zrobił np. H. v. Soden dla tekstu Nowego Testamentu.
Ułatwiłby przez to pracę tym, którzy z tego aparatu chcą korzystać,
W całości nowy tom Septuaginty jest nowym dowodem cennego, a nie­
strudzonego wysiłku, jaki Göttinger Gesellschaft der Wissenschaften wkłada
w odtworzenie biblijnego tekstu w postaci najbardziej zbliżonej do oryginałów.
Dla nas jest to okazją do wyrażenia mu za to wdzięczności, a szczęśliwi przy
tym jesteśmy, że katolicka praca O. D. de Bruyne'a znalazła w nim uznanie
i zastosowanie.
Ks. F. Gryglewicz

René L a u r e n t i n , Structure et théologie de Luc I—II, Paris 1957, ss. 232.

Profesor Katolickiego Uniwersytetu w Angers, Ks. René Laurenbin znany

jest ze swych prac mariologicznych, a kwestie teologii biblijnej poruszył już
w dziele: Court traité de théologie mariale, Paris 1953. W swej nowej pracy
R. L. stara się objąć całość problemów zawartych w dwóch pierwszych roz­
działach Ewangelii według św. Łukasza.
R. L. podaje bibliografię obejmującą 500 pozycji od 1890 r. Spomiędzy
nich tylko kilka zajmuje się teologią biblijną w Ewangelii Dziecięctwa Jezusa
według św. Łukasza i to nie całościowo.
Podłoże językowe, formowanie się źródeł, etapy opracowania literackiego,
autorstwo Łk 1—2 stanowią dla niego punkt wyjścia. Właściwe rozważania
dotyczą struktury tekstu i jego wewnętrznych dążności, korzystania z Pisma św.
oraz rodzaju literackiego opisów. R. L. roztrząsa to w tym celu, by dojść do
wniosków teologicznych dotyczących postaci Chrystusa i Maryji. Rozważane
teksty umieścił on w środowisku żydowsko-chrześcijańskim: opisy dziecięctwa
Chrystusa wyszły ze środowiska odznaczającego się wiarą w Jezusa Chrystusa,
znajomością Starego Testamentu, umiejętnością interpretacji Pisma św. na
sposób midraszu. Fakt powyższy odgrywa tu zasadniczą rolę. Chodzi bowiem
o sposób ujęcia literackiego wypadków dziecięctwa Chrystusa.
 RECENZJE 125

Kwestia udziału Łukasza w redakcji I i II rozdziału nie jest dla R. L.

najważniejszą. Omawia ją krótko i dochodzi do wniosku, że osobisty wpływ
Łukasza zaznaczający się bardziej w stylu aniżeli w treści wyjaśniłoby naj­
lepiej przypuszczenie, że Łukasz był tłumaczeni hebrajskich dokumentów.1
Maryja Najświętsza była źródłem wiadomości o dziecięctwie Chrystusa. Duży
wpływ miały też wspomnienia krewnych św. Jana Chrzciciela oraz ustne tra­
dycje środowiska św. Jana Apostoła.
Stosownie do tematu R. L. bada najpierw strukturę tekstu. Symetryczny
układ zdarzeń z bogatszym ujęciem w częściach dotyczących Jezusa mówi
o większej godności i o misji Jezusa. Dążność wewnętrzna kierująca szcze­
gółami u Łk 1—2 to ruch ku przyszłości, ku wypełnieniu obietnic mesjańskich.
Odkrywamy tę dążność przy odwołaniu się do Dn 9 i Mai 3. Opisy zawarte
w tych proroctwach były modelem literackim dla autora opisów ewangelicz­
nych. W proroctwie Daniela zwraca uwagę postać anioła Gabriela, w scenie
Jezusa wnoszonego do świątyni widzimy nadejście Jahwe-Pana z Mai 3, 1.
Sposób wykorzystania tekstów Starego Testamentu, zwłaszcza tekstów
wziętych z ksiąg prorockich, posiada u Łk 1—2 swoiste cechy. Wypadki ewan­
geliczne są opisane w świetle dawnych zdarzeń, przy użyciu podobnych lub
tych samych określeń. Aluzje do tekstów Starego Testamentu, porównania
zbliżone do starotestamentowego maszal, zawarte są w tekście Łukasza' nie­
wyraźnie, w przeciwieństwie do Ewangelii Dziecięctwa według św. Mateusza.
Opisy zawarte u Łk 1—2 R. L. nazywa midraszem zastrzegając się, by nie
pojmować tego rodzaju literackiego jako bajki czy legendy.2 Według niego
Ewangelia Dziecięctwa 'u św. Łukasza jest owocem subtelnych rozważań nad
tajemnicą pochodzenia i tajemnicą osoby Jezusa Chrystusa. Dane teologiczne
wydobyte ze spojrzenia na ten midrasz R. L. nazywa teologią aluzji w prze­
ciwstawieniu do prawd wyrażonych u Łk 1—2 wprost, np. pochodzenie dawi-
dowe Jezusa, narodzenie z Dziewicy itp.
Rozważania R. L. nad rodzajem literackim Łk 1—2 wykazują, że Jezus-
Mesjasz jest Bogiem równym Jahwe. Chrystus bowiem występuje tu jako
wielki, święty, Król, Światłość, Chwała, Zbawiciel, Pan, Syn Najwyższego.
To, co odnosiło się w Starym Testamencie do Boga, w Ewangelii Dziecięctwa
jest odniesione do Jezusa Chrystusa. Prawdy o Chrystusie zawarte implicite
u Łk 1—2 są etapem mającym swe pełne zakończenie w prologu do Ewangelii
św. Jana.
Maryja w Ewangelii Dziecięctwa według św. Łukasza jest upersonifiko-
wanym Izraelem, Córką Syjonu dostępującą obietnic mesjańskich. Maryja jest
1 Charakter językowy źródeł Łk 1—2 René Laurentin omawia szczegółowo
w artykule: Traces d'allusions étymologiques en Luc I—II, „Biblica", 37 (1956)
435—56,- 38 (1957) 1—23.
2 Czy termin midrasz stosowany przez R. L. nie jest terminem zbyt sil­
nym? Zauważa to J. C o p p e n s w recenzji na, łamach „Ephemerides Theolo­
gicae Lovanienses", 33 (1957) 729—35 i proponuje wynaleźć inną nazwę.
126 RECENZJE

miejscem zamieszkania Boga-Jahwe, Arką Przymierza, jest Przybytkiem escha­

tologicznym. Kiedy Maryja zdobyła świadomość bóstwa swego Syna? R. L.
sądzi, że w chwili zwiastowania Maryja miała tę świadomość, ale niewyraźną.
Wyraźne poznanie bóstwa Chrystusa osiągnęła Ona przy pomocy refleksji
nad tekstami Pisma św., w świetle łaski Bożej.
R. L. wyraźnie zaznacza, że opisy u Łk 1—2 opierają się na mocnych pod­
stawach historycznych, na realnych faktach przekazanych przez naocznych
świadków. Powyższe ujęcie różni się całkowicie od poglądów egzegetów libe­
ralnych, którzy odmawiają tym tekstom wartości historycznej. R. L. odkrywa
też nowe bogactwa w treści teologicznej Łk 1—2. Utożsamienie Jezusa z Jahwe
to według niego ostatnie słowo chrystologii Ewangelii Dziecięctwa według
św. Łukasza.
Jezus przedstawiony jest u Łk 1—2 jako Mesjasz o podwójnym aspekcie,
królewskim i kapłańskim. Jest On Mesjaszem z rodu Dawida (przez legalnego
ojca Józefa) o władzy królewskiej i Mesjaszem z rodu Aarona (przez Maryję
krewną Elżbiety) o władzy kapłańskiej. Widzimy tu nawiązanie do poglądów
sekty w Qumran oczekującej dwóch Mesjaszów. Czy więc środowisko chrze­
ścijańskie, z którego wyszły opisy dziecięctwa Chrystusa u św. Łukasza,
miało jakąś łączność z sektą ąumrańską?
Przy omawianiu dzieła R. L. nie można zapominać o jego precyzji w ana­
lizie tekstów, o jego staraniach, by wykorzystać wszystkie możliwe źródła
i informacje. Autora charakteryzuje przy tym ostrożność w wypowiadaniu
nowych opinii.
R. L. zebrał ogromny materiał dotyczący dwóch pierwszych rozdziałów
ewangelii Łukasza. Jego praca będzie punktem wyjścia dla dalszych badań
na tym odcinku.
Ks, Tadeusz Paprocki

A. J a u b e r t, La date de la cène. Calendrier biblique et liturgie chré ­

tienne, Paris 1957.

Jednym z problemów Nowego Testamentu jest pytanie, kiedy odbyła się

Ostatnia Wieczerza Chrystusa. Odpowiedź utrudniają różnice chronologiczne
u synoptyków i św. Jana. Według trzech pierwszych Ewangelistów Ostatnia
Wieczerza była wieczerzą paschalną, zaś śmierć Chrystusa zdaje się przypa­
dać na pierwszy dzień świąt żydowskiej Paschy. Natomiast według czwartego
Ewangelisty śmierć Chrystusa nastąpiłaby w dzień poprzedzający święto Pas­
chy, czyli w dzień przygotowywania i zabijania jagniąt w świątyni.