Denemarke

Denemarke (Deens: Danmark, [ˈd̥ɛnmɑɡ̊], ), amptelik die Koninkryk Denemarke (Kongeriget Danmark, [ˈkʰɔŋəʁiːəð ˈtænmak], ), is geleë in Noord-Europa in die gebied wat as Skandinawië bekend staan. Dit is 'n grondwetlike monargie met koning Frederik X as simboliese leier en 'n eenkamerparlement, die Folketinget.

Koninkryk Denemarke
Kongeriget Danmark (Deens)

Vlag Wapen
Nasionale leuse: Forbundet, forpligtet, for Kongeriget Danmark (Deens vir: "Verenig, toegewyd, vir die Koninkryk van Denemarke")
Volkslied: Der er et yndigt land (Deens vir: "Daar is 'n pragtige land") Koninklike Volkslied: Kong Christian stod ved højen mast (Deens vir: "Koning Christian staan by die hoë mas")
Hoofstad	Kopenhagen 55°43′N 12°34′O
Grootste stad	Kopenhagen
Amptelike tale	Deens
Regering • Monarg • Eerste minister	Unitêre parlementêre grondwetlike monargie Frederik X Mette Frederiksen
Onafhanklikheid • Vorming • Kerstening • Huidige grondwet • Faroëse tuisregering • Groenlandse tuisregering	ca. 8ste eeu ca. 965 5 Junie 1849 24 Maart 1948 1 Mei 1979
Oppervlakte  - Totaal    - Water (%)	43 094 km2  (133ste) 16 639 myl2 1,74 (2015)
Bevolking  - 2024-skatting  - Digtheid	5 973 136 (115de) 138,22 / km2 358,0 / myl2
BBP (KKP)  - Totaal  - Per capita	2024-skatting $462,019 miljard (52ste) $77 641 (10de)
BBP (nominaal)  - Totaal  - Per capita	2024-skatting $409,989 miljard (37ste) $68 898 (9de)
MOI (2022)	0,952 (5de)  –  baie hoog
Gini (2023)	28,2(6de) –  laag
Geldeenheid	Kroon (DKK)
Tydsone  - Somertyd	MET (UTC+01) MEST (UTC+02)
Internet-TLD	.dk
Skakelkode	+45
Portaal Europa

Nasa-satellietbeeld van Denemarke

Die Öresundbrug verbind die Deense hoofstad Kopenhagen met die Suid-Sweedse stad Malmö

Denemarke is met 'n oppervlakte van sowat 43 000 vierkante kilometer die kleinste van die Skandinawiese lande, maar nogtans die mees digbevolkte en ten opsigte van sy bevolking ook die tweede grootste ná Swede. Denemarke bestaan uit die skiereiland Jutland (Deens: Jylland) – in geologiese opsig 'n uitbreiding van die Noord-Duitse Vlakte – en 'n groot aantal eilande waarvan sowat 100 bewoon is. Seeland (Deens: Sjælland), wat naby die Suid-Sweedse kus lê, is die grootste en mees digbevolkte van die eilande.

Denemarke se hoofstad Kopenhagen is aan die nou seestraat van die Øresund geleë, 'n deurvaart wat van die Kattegat na die Oossee lei. Denemarke se kontrole oor al drie deurvaarte, wat die Atlantiese Oseaan met die Oossee verbind – naas die Sund ook die Groot en Klein Belt (Deens: Store og Lille Belt), het van die land gedurende die Middeleeue 'n Noord-Europese groot moondheid gemaak wat sy buurlande oorheers en sy magsgebied tot by Noorweë, Ysland, Groenland en die Faroëreilande uitgebrei het. Die twee laasgenoemde gebiede is nog steeds Deense besittings.

Die land vorm in sommige opsigte 'n soort oorgang tussen Middel- en Noord-Europa – sy landskappe en klimaat kom grootliks ooreen met dié van Noord-Duitsland en lyk baie min op dié van die Skandinawiese Skiereiland (behalwe vir Suid-Swede).

Vanweë sy taalkundige erfenis – Deens maak deel uit van die Noord-Germaanse en Oos-Nordiese taalfamilie – en 'n gemeenskaplike geskiedenis van meer as duisend jaar, waartydens die land saam met Noorweë of Swede deur dieselfde koningshuis geregeer is, handhaaf Denemarke nou politieke en kulturele bande met die ander vier Nordiese lande Swede, Noorweë, Finland en Ysland.

Denemarke het egter ook in politieke en kulturele opsig steeds 'n brugfunksie tussen Middel- en Noord-Europa vervul. Die Deense koning was as die heerser van Sleeswyk en Holstein ook 'n vors van die Heilige Romeinse Ryk, en Denemarke was die eerste Nordiese land wat by die Europese Unie aangesluit het. Die land het egter geen lidstaat van die Eurosone geword nie.

Ná 'n vinnige industrialisering in die 19de en 20ste eeu het Denemarke, wat nog steeds oor 'n hoogs moderne landbousektor beskik, tot een van die mees gevorderde nywerheidslande ontwikkel. Die land het 'n welvaartstelsel volgens die Nordiese model.

Etimologie

Die Jelling-stene, waarna algemeen verwys word as Denemarke se "doopsertifikaat"

Die etimologie van die naam "Denemarke", die verhouding tussen "Dene" en "Denemarke", en die ontstaan van Denemarke as 'n verenigde koninkryk is onderworpe aan 'n voortdurende wetenskaplike debat. Dit fokus veral op die voorvoegsel "Dan" en of dit na die Dani of 'n geskiedkundige persoon Dan verwys en die presiese betekenis van die "-marke"-agtervoegsel.

Volgens die meeste etimologiese woorde- en handboeke is "Dan" ontleen aan 'n word wat "plat land" beteken, verwant aan Duits Tenne "dorsvloer" en Engels den "grot". Daar word geglo dat die "marke"-element woud of grensgebied beteken, met waarskynlike verwysings na die grenswoude in Suid-Sleeswyk.

Die eerste gebruik van die woord "Denemarke" in Denemarke self is gevind op die twee Jelling-stene, twee runestene wat glo opgerig is deur Gorm die Oue (ca. 955) en Harald Bloutand (ca. 965). Ná die groter van die twee stene word dikwels verwys as die "doopsertifikaat" (Deens: dåbsattest) van Denemarke, hoewel albei die woord "Denemarke" gebruik, in die akkusatiefe naamval ᛏᛅᚾᛘᛅᚢᚱᚴ tanmaurk ([danmɒrk]) op die groot steen, en in die genitiewe naamval ᛏᛅᚾᛘᛅᚱᚴᛅᚱ tanmarkar ([danmarkaɽ]) op die klein steen, terwyl die datiewe naamval tąnmarku ([danmarkʊ]) op die kontemporêre Skivum-steen verskyn. Na die inwoners van Denemarke word daar verwys in die akkusatiewe naamval as tani ([danɪ]), of "Danes".

Geografie

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Geografie van Denemarke.

Kaart van Denemarke

Denemarke neem 'n besondere stelling binne die Skandinawiese lande in. Dit vorm 'n soort "brug" tussen Sentraal- en Noord-Europa en bestaan met uitsondering van die skiereiland Jutland, wat sowat die helfte van die land se oppervlakte verteenwoordig, uit meer as 470 groot en klein eilande, wat tussen Jutland en die Suid-Sweedse gewes Skone lê. Slegs sowat honderd van hierdie eilande is bewoon. Die grootste eilande is Seeland (met die hoofstad Kopenhagen), Funen (Deens: Fyn), Falster, Lolland, Langeland en Bornholm.

Denemarke se enigste landgrens is dié met Duitsland (byna sewentig kilometer), terwyl die kuslyn vanweë die groot aantal inhamme oor sowat 7 400 kilometer strek. Geen plek in die land lê verder as sowat vyftig kilometer van die see af nie.

Klimaat

Klimaatsones in Denemarke volgens die Köppen-klimaatklassifikasie

In vergelyking met die ander Skandinawiese lande het Denemarke danksy die invloed van die Atlantiese Oseaan en sy suidelike ligging 'n betreklik milde klimaat met gematigde somers en milde winters. Neerslae kom dwarsdeur die jaar voor, alhoewel daar min sneeuvalle aangeteken word.

Die Atlantiese invloede neem in die oostelike landsdele geleidelik af; hier word laer windsnelhede en minder neerslae aangeteken as in Wes-Denemarke. In koue winters, wat egter selde voorkom, word die kontinentale invloede duidelik – die Oossee bevries, en koue lugmassa's uit die ooste oorheers die winterweer.

Fauna en flora

Die heuwellandskap van Rebild Bakker

Gedurende die afgelope eeue is groot dele van Denemarke se oorspronklike woude afgekap. Klein oorblyfsels van hierdie ongerepte woude het in natuurreservate soos die Nasionale Rebild Bakker-park bewaar gebly. Dié park maak deel uit van Rold Skov ("Trollwoud") wat tans met 'n oppervlakte van 86 km² die mees uitgestrekte bosgebied in die land vorm. Sowat twaalf persent van die huidige Deense grondgebied is met bosse (veral loofbos met beuke en eikebome) bedek. Daarnaas kom olms, haselneutbome, esdorings, dennebome, berke, espe- en lindebome asook kastaiingbome algemeen voor.

In die vlaktes van Wes-Jutland het enkele moeraslande bewaar gebly, net soos duinlandskappe en heidevelde.

Tipiese inheemse dierspesies sluit rooi wild, hase, eekhorings, krimpvarkies, vosse, dassies, marters, wasbere en wasbeerhonde in. Seehonde word langs die Deense kuste aangetref. Die kusgebiede is daarnaas die habitat van talle voëlspesies soos eksters, duiwe, bleshoenders, ganse, eende, seemeeus, seeswaeltjies en seeduikers.

Geskiedenis

Oorsig

Die Ladby-skip is die grootste skeepsgraf wat tot dusver in Denemarke opgegrawe is

Denemarke se geskiedenis is nou verweef met dié van die ander Nordiese lande. Denemarke se pogings om die Oossee te oorheers het tot by die 16de eeu die kwaai mededinging van Swede gehad, maar daar was nogtans ook langdurige periodes waartydens Denemarke met ander Skandinawiese lande in politieke en dinastiese opsig verenig het soos die Kalmarunie.

Ander belangrike aspekte, wat 'n groot invloed op die Deense geskiedenis uitgeoefen het, was die betrekkinge met die Europese vasteland en die uitbreiding van die Deense magsgebied in oorsese gebiede soos Engeland, Ysland en Groenland in die Wiking-tydperk.

Gedurende die tiende eeu het die klein Deense koninkryke in 'n gemeenskaplike staat verenig, en tot by die Vredesluiting van Roskilde in 1658, waardeur Denemarke sy besittings in Suid-Swede verloor het, het die Deense heersers hul magsgebied voortdurend probeer uitbrei.

In die 19de eeuse konflik met Duitsland oor Sleeswyk en Holstein en die Duitse minderheid in die suide van die land moes Denemarke sy suidelike gebiede uiteindelik in 1864 aan Duitsland afstaan en het vervolgens 'n beleid van politieke neutraliteit gevolg.

Ná die Duitse besetting tydens die Tweede Wêreldoorlog het Denemarke by die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (NAVO) en die Europese Ekonomiese Gemeenskap (die latere Europese Unie) aangesluit.

Die Middeleeue

Koning Knoet die Grote (1018–1035)

Onse-Liewe-Vroukerk (Vor Frue Kirke) in Kalundborg. Die magtige baksteendomkerk met vyf torings het omstreeks 1175 as deel van Kalundborg se versterkings ontstaan

Denemarke was reeds in sy voorgeskiedenis deur Germaanse stamme bewoon. Die eerste historiese dokumente, wat na die Deense volk verwys, dateer egter eers uit die sesde eeu v.C. Daar word aangeneem dat Suid-Swede die oorspronklike tuisland van die Dene was en dat hulle later na die huidige Deense eilande en die skiereiland Jutland uitgebrei het. Tydens die 11de eeu het die Deense gebied tot by die Schleilinie gestrek – die grenslyn met die Heilige Romeinse Ryk in die suide wat deur die Schleirivier gevorm is.

Die Denekoning Dan, na wie die land vernoem sou wees, is eerder 'n legendariese as 'n historiese figuur. Denemarke is aanvanklik deur plaaslike heersers geregeer, en omtrent 800 het een van hulle, Gøttrik, die sogenaamde Danewerk, 'n versterking suid van die Schleirivier ter beskerming teen aanvalle van die Frankiese Ryk opgerig. As gevolg van die Frankiese magsuitbreiding onder Karel die Grote het die Dene vir die eerste keer in aanraking met 'n ander beduidende Europese nasie gekom. Karel se stigting van 'n mark, 'n militêre gebied langs die Deense grens, het naas die oprigting van die Danewerk ook tot die versterking van die handelsentrum Haithabu gelei. Met 'n Deens-Frankiese ooreenkoms in 811 is die Eiderrivier as grenslyn vasgelê en die noordwaartse uitbreiding van die Franke stopgesit. Met die gelyktydige begin van die Skandinawiese Wikings se handels-, roof- en veroweringstogte, waaraan ook talle Deense krygers deelgeneem het, het Denemarke nou self daarmee begin om sy invloed in Noord-Europa te versterk en handelsbande met oorsese nasies aan te knoop.

Eers in die tiende eeu het die Deense konings Gorm en Harald Bloutand daarin geslaag om die Deense volk in een koninkryk te verenig. Harald het die Christelike geloof aangeneem en die Christelike sendingwerk in Denemarke bevorder.

Tydens die 11de eeu het die grootskaalse togte van Deense Wikings in die Noordseegebied 'n aanvang geneem. Die Deense koning Sven Vurkbaard (986–1014) het Engeland verower, en Knoet die Grote (1018–1035) was heerser oor 'n uitgestrekte Deense Noordseeryk wat naas Denemarke en Engeland ook Noorweë en Skotland ingesluit het. Ná sy dood het hierdie ryk egter weer begin verbrokkel, en eers koning Sven II (Svend Estridsøn 1047–1074) het daarin geslaag om die sentrale gesag op ryksvlak te herstel. Hy het gereeld munte laat slaan en klerici en beamptes, wat tot dusver grotendeels uit Engeland afkomstig was, deur inheemses vervang.

In die periode tussen 1025 en 1035 het die Eiderrivier die nuwe suidgrens van Denemarke geword. Saam met die ander lande van Noord-Europa het Denemarke in geestelike opsig 'n deel van die nuutgestigte bisdom Lund geword, en die tradisionele bande met die bisdom van Bremen en Hamburg, wat sedert 948 bestaan het, is verbreek.

Ná 'n tyd van politieke instabiliteit het koning Waldemar die Grote (1157–1182) wet en orde herstel, die bedreiging deur Slawiese stamme afgeweer en die land weer deur 'n bloeitydperk laat gaan. Met die bou van 'n kasteel by die Groot Belt was hy in staat om die toegang tot die Noord- en Oossee te kontroleer, terwyl met die verowering van die Duitse eiland Rügen in 1169 'n ekspansiewe fase in Denemarke se buitelandse beleid ingelui is.

Sy opvolgers Knoet VI (1182–1202) en Waldemar II (1202–1241) het van Denemarke 'n groot moondheid in die Oosseegebied gemaak wat Duitse en Baltiese gebiede soos Holstein, Hamburg, Lübeck, Mecklenburg, Pommere, Rügen en Estland ingesluit het, maar as gevolg van die Slag van Bornhøved in 1227 weer verbrokkel het.

Ook die eerste dekades van die 14de eeu was deur 'n politieke krisis oorskadu waaraan eers koning Waldemar IV Atterdag (1340–1375) 'n einde kon maak. Nogtans het die hertogdom Sleeswyk daarin geslaag om sy besondere status te handhaaf, en ook die magtige Noord-Duitse handelstede het met hul Hansebond die Deense invloed in die Oosseegebied begin beperk.

Die tydperk van die Kalmarunie

Die Kalmarunie teen die begin van die 16de eeu

Waldemar se dogter Margrethe was die stigteres van die Kalmarunie, 'n politieke unie wat alle Skandinawiese ryke – Denemarke, Swede en Noorweë met die Faroëreilande en Groenland – ingesluit het en in 1397 tot stand gekom het. Die beleid van Margrethe se agterneef en erfgenaam Erik van Pommere het egter tot nuwe politieke geskille met die Hanse, Swede, die Holsteinse grawe en die inheemse Deense adel gelei. Erik het Swede en Noorweë verloor en is in 1439 uit Denemarke verdryf.

Die Deense Ryksraad het in 1448 graaf Christiaan I van Oldenburg tot Deense koning verkies, en hy is vervolgens in 1450 ook tot koning van Noorweë, in 1457 tot koning van Swede en in 1460 deur die Sleeswyk-Holsteinse Raad tot hertog van Sleeswyk en graaf van Holstein verkies. Die personele unie met Swede het egter in 1523 tot 'n einde gekom, en koning Christiaan II het naas Swede ook die Deense troon verloor.

Die vroeë moderne tydperk

Koning Christiaan IV van Denemarke. Standbeeld in Kristiansand (Noorweë)

In 1523 is Christiaan II se oom, hertog Frederik van Sleeswyk-Holstein, tot Deense koning verkies. Sy seun Christiaan III het in 1536 die Lutherse geloof, wat al danksy die optrede van predikers die eerste aanhangers in Denemarke gehad het, in 'n staatsgreep as Deense staatsreligie afgedwing.

Koning Christiaan IV het om politieke en godsdienstige redes in die Dertigjarige Oorlog ingegryp, maar is ná sy nederlaag in 1626 gedwing om in die Vrede van Lübeck afstand te neem van sy ekspansionistiese beleid in Noord-Duitsland. Denemarke is vervolgens veral deur Swede bedreig wat tot die nuwe groot moondheid in die Oosseegebied ontwikkel het, en in 1658 moes Denemarke in die Vrede van Roskilde al sy besittings op die Skandinawiese Skiereiland, waaronder Skone, Blekinge, Halland en die Noorse Bohuslän, aan Swede afstaan.

Die bedreiging deur buitelandse magte het die aanleiding tot politieke herstrukturering gegee. Die Deense Stande het hul invloed kwytgeraak; die koningshuis het sy magsbasis met die invoering van die erflike monargie in 1660 en die afkondiging van die grondwetlike absolutistiese regeringstelsel in die sogenaamde Koningswet van 1665 versterk.

Die sogenaamde Gottorf-kwessie, wat die vrede in Europa bedreig het, is in die tydperk tussen 1767 en 1773 deur ooreenkomste met Rusland opgelos – die Deense Ryk, wat destyds van Ysland en van die Noordkaap tot by die Elberivier gestrek het, het vervolgens in alle oorloë op die Europese vasteland neutraal gebly en hom eerder aan binnelandse hervormings soos die landhervorming en die bevryding van die boere toegewy.

Ná die Britse aanval op Kopenhagen in 1807 het Denemarke 'n bondgenoot van Frankryk geword en sy nou bande met die Franse keiser Napoleon Bonaparte ook in 1813 nog steeds gehandhaaf. As gevolg van hierdie beleid was die Deense staat in 1814 bankrot en het in 1814 in die vrede van Kiel ook Noorweë verloor.

In 1815 het die Deense koning Frederik VI in sy hoedanigheid as heerser van Holstein en hertog van Lauenburg 'n lid van die Duitse Bond geword. Sleeswyk het ondanks sy nou bande met Holstein nie by die Bond aangesluit nie.

Die Sleeswyk-Holstein-kwessie

Die Grondwetlike Vergadering (Grundlovgivende Rigsforsamling) kom in 1848 in Kopenhagen byeen. Skildery deur Constantin Hansen

Die binnelandse beleid is sedert 1830 deur die sterk liberale opposisie en die etniese geskille tussen Dene en Duitsers oorheers. Koning Christiaan VIII het met sy "Ope Brief" in 1846 geprobeer om die Deense staat met 'n gemeenskaplike suksessiereg vir die landsdele Denemarke, Sleeswyk, Lauenburg en Holstein te bewaar, maar het felle teenstand van die Duitse bevolking in Sleeswyk-Holstein gekry.

Die Duitse bewoners se weerstand teen die inlywing van Sleeswyk by Denemark het in Maart 1848 aanleiding tot 'n oorlog met die Duitse Ryk gegee. Ná byna drie jaar se oorlogvoering was die belangrikste geskille nog steeds nie besleg nie. In 1849 het Denemarke 'n nuwe grondwet gekry wat van die land 'n grondwetlike monargie gemaak het. Die grondwet is nie in Sleeswyk afgekondig nie. In die Verdrag van Londen in 1852 is Denemark as staat in sy geldende grense erken, en die Europese moondhede het ook die gemeenskaplike suksessiereg van Denemarke en die hertogdomme goedgekeur. Nogtans het die land hom as gevolg van Pruisiese en Oostenrykse druk daartoe verplig om 'n nuwe grondwet af te kondig waarin alle landsdele gelyke regte geniet het en afstand geneem van sy planne om Sleeswyk by Denemarke in te lyf.

Alle pogings om 'n nuwe grondwet daar te stel het egter misluk. Die Deens-Sleeswykse grondwet van 1863 het nie aan die Pruisiese en Oostenrykse vereistes voldoen nie, en ná 'n ultimatum van dié twee moondhede het in 1864 die Duits-Deense Oorlog uitgebreek. In die Vrede van Wene van dieselfde jaar is Denemarke gedwing om die drie hertogdomme Sleeswyk, Holstein en Lauenburg aan Pruise af te staan.

Die 20ste eeu

Barrikades tydens 'n opstand in die Kopenhaagse stadsbuurt Nørrebro (Julie 1944)

In sy buitelandse beleid het Denemarke in die volgende dekades aanspraak op neutraliteit gemaak. Die binnelandse politiek is vanaf 1920 deur die toenemende invloed van die Liberale en Sosiaal-Demokratiese Party gekenmerk, en onder koning Christiaan X is in 1915 'n demokratiese grondwet daargestel.

Ná die Eerste Wêreldoorlog het die Verdrag van Versailles voorsiening vir 'n referendum in Noord-Sleeswyk en dele van Sentraal-Sleeswyk gemaak. In 1920 het 'n meerderheid van die stemgeregtigdes hulle in Noord-Sleeswyk ten gunste van die insluiting by Denemarke uitgespreek. Nogtans was daar steeds 'n Duitse minderheid in die Deense Noord-Sleeswyk, asook 'n Deense minderheid in die Duitse deel van Suid-Sleeswyk.

Tydens die Tweede Wêreldoorlog is Denemarke deur Duitse troepe beset. Alhoewel enkele duisend Dene as vrywilligers by die Duitse Waffen-SS aangesluit het, het veral sedert 1943 het 'n sterk Deense versetsbeweging ontstaan wat deur groot dele van die bevolking ondersteun is. Danksy die Duitse diplomaat Georg Ferdinand Duckwitz (1904–1973), wat geheime inligting oor die beplande deportasie van Deense Jode aan die Deense versetsbeweging en Sweedse owerhede gegee het, is in Oktober 1943 'n grootskaalse reddingsaksie vir Denemarke se Joodse bevolking georganiseer. Duisende Deense vlugtelinge was sodoende in staat om na Swede te vlug.

Ná die wysiging van die Deense grondwet het die oudste dogter van koning Frederik IX, Margrethe II, sy opvolger as Deense koningin geword, terwyl die Landsting of tweede kamer van die parlement afgeskaf is. Die buitelandse beleid is onder meer oorheers deur Denemarke se lidmaatskap in die Nordiese Raad, die Europese Unie en die NAVO. Die regte van die Deense en Duitse minderhede in Sleeswyk is in 1955 in 'n Duits-Deense ooreenkoms gereël.

Die 21ste eeu

Die Storebælts-brug is in 1998 ingewy

Die beleid teenoor immigrante, vlugtelinge en die Moslem-gemeenskap het die politieke debat in die vroeë 21ste eeu oorheers. 'n Reeks satiriese spotprente wat die profeet Mohammed uitgebeeld het en op 30 September 2005 in die konserwatiewe dagblad Jyllands-Posten het tot gewelddadige betogings in die Moslemwêreld en 'n diplomatieke krisis gelei. Die Deense prokureur-generaal het op 17 Maart 2006 bevestig dat die spotprente volgens die Deense strafwet nie as blafemies of rassisties beskou word nie. Fanatieke moslems in die buiteland het die uitbeelding van Mohammed egter steeds as taboe beskou en was ook nie bereid om die Westerse beginsels van persvryheid te respekteer nie. Jyllands-Posten se besluit om die Mohammed-spotprente te publiseer was volgens die leier van die kultuurafdeling, Flemming Rose, daarop gemik om "die media se selfsensuur ten opsigte van Islamitiese onderwerpe te deurbreek".

Die Minister vir Vlugtelinge, Immigrante en Integrasie, Rikke Hvilshøj (Venstre/Regsliberale Party), het op 4 November 2005 'n "Verklaring ten opsigte van Integrasie en aktiewe Medeburgerskap in die Deense Samelewing" bekend gestel wat 17 stellings bevat en deur vlugtelinge en ander immigrante wat aansoek om 'n permanente verblyfpermit doen onderteken moet word. Buitelanders moet sodoende die bewys lewer dat hulle bereid sal wees om die grondleggende waardes van die Deense samelewing te erken en respekteer.

Buitelanders wat aansoek om inburgering doen moet vanaf Desember 2005 aan bykomende vereistes voldoen en onder meer 'n behoorlike kennis van die Deense taal, kultuur en geskiedenis hê.

Op 14 Januarie 2024 het Margrethe II, soos aangekondig op 31 Desember 2023, afstand gedoen van die troon en is deur haar oudste seun Frederik X opgevolg. Met die toetrede van Finland en Swede tot die NAVO in onderskeidelik 2023 en 2024 is al die Skandinawiese lande vir die eerste keer sedert die ontbinding van die Kalmarunie in 1523 weer lede van een (en dieselfde) militêre alliansie.

Politiek

Staatsopbou

Die streng bewaakte Deense kroonjuwele, waaronder die kroon van koning Christian IV, word in die kasteel Rosenborg vertoon

Volgens die grondwet van 1953 is Denemarke 'n parlementêr-demokratiese monargie. Die Deense koning of koningin fungeer as staatshoof, maar oefen geen politieke gesag meer uit nie. Die huidige staatshoof is koning Frederik X van Denemarke. Die 179 afgevaardigdes in die Deense parlement, die Folketing, word elke vier jaar verkies. Groenland en die Faroëreilande word elkeen deur twee parlementslede verteenwoordig.

Uitvoerende gesag

Die Deense koning of koningin oefen formeel die uitvoerende gesag uit, tog word hierdie funksie in die praktyk deur die kabinet waargeneem wat onder die voorsitterskap van die eerste minister staan. Die eerste minister word deur die koning benoem, maar moet oor 'n meerderheid in die parlement beskik.

Sedert 15 Desember 2022 word Denemarke deur 'n koalisieregering onder leiding van Mette Frederiksen geregeer. Die koalisie in die Folketing bestaan uit die Sosiaaldemokratiese Party met die Venstre-party en die Moderateparty.

Wetgewende gesag

Christiansborg in Kopenhagen, gemeenskaplike setel van Denemarke se regterlike, uitvoerende en wetgewende gesag

Die huidige koning van Denemarke, Frederik X van Denemarke

Folketing, die Deense parlement

Die huidige eerste minister van Denemarke, Mette Frederiksen (Sosiaaldemokratiese Party)

Setels in die Deense parlement sedert die laaste verkiesing in 2022

Die eenkamerparlement Folketing oefen die wetgewende gesag uit. Wetsbesluite kan slegs gesamentlik deur die koning en die Folketing geneem word. Oorlogsverklarings en die ondertekening van 'n vredesooreenkoms moet eweneens sowel deur die staatshoof asook die parlement goedgekeur word.

Die 179 afgevaardigdes in die Folketing word vir 'n periode van maksimaal vier jaar in algemene verkiesings volgens die beginsel van proporsionele verteenwoordiging verkies. Alle Deense burgers het vanaf die ouderdom van 18 stemreg en mag ook as kandidate staan. Wetsontwerpe kan deur 'n tweederdemeerderheid van die afgevaardigdes in 'n nasionale referendum getoets word. Sodra tenminste dertig persent van die Deense stemburgers 'n wetsontwerp verwerp, mag dit nie meer deur die parlement bekragtig word nie.

Die laaste algemene verkiesing is op 1 November 2022 gehou. Van die altesaam 179 afgevaardigdes is 175 in Denemarke, twee op die Faroëreilande en twee in Groenland verkies. Die sosiaaldemokratiese regering onder leiding van Mette Frederiksen het nie meer oor 'n meerderheid beskik nie, maar kon 'n koalisie met die Venstre-party en die Moderateparty vorm. Altesaam twaalf politieke partye is in die Deense parlement verteenwoordig:

Party	Setels 2011	Setels 2015	Setels 2019	Setels 2022	+/-
Sosiaaldemokratiese Party (Socialdemokratiet)	44	47	48	50	+2
Deense Volksparty (Dansk Folkeparti)	22	37	16	5	–11
Liberale Party (Venstre)	47	34	43	23	–20
Rooi-Groen-Alliansie (Enhedslisten – De Rød-Grønne)	12	14	13	9	–4
Liberale Alliansie (Liberal Alliance)	9	13	4	14	+10
Die Alternatiewe (Alternativet)	0	9	5	6	+1
Sosiaal-liberale Party (Radikale Venstre)	17	8	16	7	–9
Sosialistiese Volksparty (Socialistisk Folkeparti)	16	7	14	15	+1
Konserwatiewe Volksparty (Det Konservative Folkeparti)	8	6	12	10	–2
Die Nuwe Regte (Nye Borgerlige)	–	–	4	6	+2
Moderateparty (Moderaterne)	–	–	–	16	Nuut
Denemarke-Demokrate (Danmarksdemokraterne)	–	–	–	14	Nuut

Administratiewe streke

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Administratiewe streke van Denemarke.

Streke van Denemarke

Sedert 1 Januarie 2007 is Denemarke in vyf streke (Deens: regioner) en 98 munisipaliteite (kommuner) ingedeel.

Deense naam (letterlike vertaling)	Afrikaanse saam	Setel (grootste stad)
Region Hovedstaden ("Hoofstadstreek")	Hoofstadstreek van Denemarke	Hillerød (Kopenhagen)
Region Midtjylland ("Middel-Jutland-streek")	Sentraal-Denemarke-streek	Viborg (Aarhus)
Region Nordjylland ("Noord-Jutland-streek")	Noord-Denemarke-streek	Aalborg
Region Sjælland ("Seeland-streek")	Seeland-streek	Sorø (Roskilde)
Region Syddanmark ("Suid-Denemarke-streek")	Suid-Denemarke-streek	Vejle (Odense)

Ekonomie

Ekonomiese struktuur

Olieplatform in die Noordsee

Die ekonomiese struktuur van Denemarke word deur 'n groot aantal middelgroot ondernemings in die nywerheids- en dienstesektor gekenmerk. Hierdie maatskappye is dikwels hoogs gespesialiseerd, innoverend en uitvoergerig, en baie van hulle behoort in tegnologiese opsig tot die markleiers in hul verskeie sektore soos byvoorbeeld Bang & Olufsen, Vestas, Danfoss, Ecco en Rockwool.

Denemarke beskik egter ook in die skeepvaarts-, handels- en brouerybedryf oor groot maatskappye wat op die wêreldmark meeding. In die laat 20ste en vroeë 21ste eeu het 'n aantal ondernemings in die bankbedryf, masjienbou, toerisme- en voedselbedryf, asook farmaseutiese ondernemings saamgesmelt om op die internasionale markte te kan meeding. Die Deense landbou is al dekades lank 'n belangrike en mededingende uitvoerbedryf.

'n Opvallende kenmerk van die Deense ekonomie is die belangrikheid van die openbare sektor wat danksy die omvattende sisteem van sosiale sekerheid meer as 30 persent van alle werknemers in diens het. Volgens die Deense model van flexicurity het die land 'n relatief buigsame arbeidsmark en ontslagwetgewing wat gepaard gaan met 'n aktiewe beleid van werkskepping (wat ook herskoling en streng kontroles behels) en 'n hoë vlak van sosiale veiligheid.

Buitelandse handel

Die eksklusiewe ekonomiese sone van Denemarke en sy oorsese gebiede

Uitvoere dra sowat 'n derde tot Denemarke se bruto geografiese produk (BGP) by. Belangrike uitvoergoedere sluit masjiene en masjienonderdele, farmaseutiese produkte, tekstiele, elektronika, agrariese en visseryprodukte, meubels, metaalware en voertuie in. Die land is sedert 2002 'n netto-uitvoerder van aardgas en ruolie. Die belangrikste handelsvennote is Duitsland, Swede, die Verenigde Koninkryk, Nederland, die VSA (veral ten opsigte van uitvoere), die Volksrepubliek van China (invoere) en Noorweë.

Ondanks die globale finansiële krisis het Denemarke se uitvoere in 2008 nog met altesaam 6,6 persent gestyg en het eers in die loop van 2009 'n sterk afwaartse neiging getoon (–15,9 persent). In 2010 en 2011 kon Deense uitvoere (veral na Duitsland en die VR van China) weer redelike groei toon (2011: +3,8 persent). Die mededingendheid van die Deense ekonomie op die wêreldmark het nogtans versleg, sodat uitvoere in ander lande (byvoorbeeld Duitsland) heelwat stewiger gegroei het.

Huidige stand van sake

Oestyd op 'n plaas naby Branderslev op die eiland Lolland

Ná 'n lang groeifase het ook die Deense ekonomie as gevolg van die globale finansiële en ekonomiese krisis begin afkoel. In 2008 het dit met 1,2 persent gekrimp. Nadat dit in die herfs van 2008 met 1,7 persent 'n historiese laagpunt bereik het, het werkloosheid merkbaar toegeneem tot 7,4 persent in November 2009. Nogtans kla 'n aantal sektore – waaronder die mediese en die boubedryf – oor 'n tekort aan mannekrag sodat die Deense regering werkers uit die buiteland, in die besonder uit Duitsland en Pole, werf.

Die inflasiekoers was in die middel van 2008 met 4,3 persent buitensporig hoog, maar het in 2009 weer merkbaar gedaal tot 1,3 persent. Eiendomspryse, wat tydelik skerp gedaal het, ondergaan intussen weer 'n opwaartse regstelling. Die landbousektor word deur hoë finansieringkoste en dalende grond- en produkpryse in 'n moeilike situasie geplaas.

In Maart 2008 het die Deense eerste minister, Anders Fogh Rasmussen, en die leier van Groenland se selfadministrasie, Hans Enoksen, ooreengekom om alle potensiële inkomste, wat uit die ontginning van Groenlandse olievelde sal voortspruit, gelykop te deel. Denemarke finansieer tans die helfte van Groenland se begroting. Groenland het sedert 2006 lisensies vir die eksplorasie en ontginning van ruolie in die Diskobaai – 'n gebied wes van die hoofeiland met 'n oppervlakte van sowat 100 000 vierkante kilometer – aan die hoogste bieders verkoop. Die werklike omvang van Groenlandse oliebronne en die ekonomiese vatbaarheid van hul ontginning is tans nog nie duidelik nie. 'n Amerikaanse ondersoek beraam Groenland se oliereserwes tot 'n kwart van die globale voorrade kan beloop.

Omgewingsbeleid

Die seegebonde windplaas Middelgrundens Vindmøllepark in die Øresund lewer 40 MW krag

Denemarke maak ten opsigte van sy omgewingsbeleid sowel van markekonomiese instrumente asook van wetgewing gebruik om sy doelwitte te bereik. Aangesien Groenland as deel van die Deense Ryksgemeenskap erg deur die gevolge van globale verwarming geraak word, geniet klimaatbeskerming hoë prioreit in Denemarke se energiebeleid.

Die land was die eerste in die Europese Unie wat in 1992 'n belasting op koolstofdioksiedemissies ingevoer het, en daar word beplan om tot die jaar 2025 25 persent van Denemarke se energiebehoeftes met hernubare energiebronne te dek. Gekombineerde warmte- en kragsisteme, biomassa as energiebron en vullisverbranding speel hier naas windenergie 'n belangrike rol.

Tans voorsien windenergie in byna twintig persent van Denemarke se elektrisiteitsbehoeftes. Die beplande oprigting van die wêreld se grootste windplaas in die Kattegat sal energie vir 40 000 huishoudings lewer.

Die gebruik van kunsmis en insekdoders bly 'n uitdaging vir Denemarke se intensiewe landbou, net soos oorbenutting van visbronne vir die visserybedryf.

Demografie

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Demografie van Denemarke.

Kusdorpie op die eiland Bornholm

Die Deense bevolking het van slegs 797 584 in 1769 gegroei tot 5 668 743 in 2015, waarvan 4 996 980 etniese Dene (in 2011) en 567 932 immigrante met hul nakomelinge. Denemarke is die mees digbevolkte land in Noord-Europa; die oorgrote meerderheid van sy bevolking is verstedelik. Die oostelike dele van die eiland Seeland word deur 'n baie hoë bevolkingsdigtheid gekenmerk – meer as 'n kwart van die totale Deense bevolking is in die metropolitaanse gebied van Kopenhagen gekonsentreer. Daarenteen is die weste en noorde van Jutland asook die meeste klein eilande maar yl bevolk.

Bevolkingstruktuur

Denemarke het 'n relatief homogene bevolking – byna 90 persent van sy 5,67 miljoen inwoners is etniese Dene. Die belangrikste minderhede is boorlinge van ander Skandinawiese lande, Turkse immigrante en die Duitse bevolking in die suide wat net soos die Deense minderheid in die Duitse deelstaat Sleeswyk-Holstein 'n besondere status het. Die persentasie buitelanders het in 2009 9,5 persent beloop, waarvan 7,3 persent in die buiteland gebore was.

Die meeste van die tussen 15 000 en 25 000 Duitssprekendes verwys na hulself as "Duitse volksgroep" en woon naby die Duitse grens. Hul bevolkingsaandeel beloop in die gewes Noord-Sleeswyk tussen ses en tien persent. Die regtelike aspekte van die Deense en Duitse minderhede is deur Denemarke en die Bondsrepubliek Duitsland in 1955 in die sogenaamde Bonn-Kopenhaagse Verklarings gereël. Aan albei minderheidsgroepe word politieke voorregte asook staatsfondse toegeken om onder meer skole, biblioteke en pastorie te finansier.

Taal

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Tale van Denemarke.

'n Skootrekenaar met 'n Deense sleutelbord

Deens dien as amptelike taal van Denemarke. Daarnaas praat Dene en Duitsers in Noord-Sleeswyk (die Deense gedeelte van Sleeswyk of Suid-Jutland) ook Sønderjysk, die Duitse minderheid ook Duits, alhoewel hierdie twee tale nie as ampstale erken word nie. Op die Faroëreilande geniet Faroëes, in Groenland Groenlands die status van amptelike taal.

Die Deense taal maak saam met Yslands, Faroëes, Noors en Sweeds deel uit van die Noord-Germaanse groep van Indo-Europese tale. Tot by die laat Wiking-tydperk het die Skandinawiese dialekte nouliks van mekaar verskil. Die oudste gemeenskaplike erfenis is rune-inskrifte uit die derde eeu wat van Jutland tot in Suid-Swede ontdek is.

Eers vanaf die tweede eeu kan daar sprake wees van 'n selfstandige Deense taal. Die opvallendste fonetiese kenmerk van Deens is die sogenaamde stød van beklemtoonde sillabes. Die Deense alfabet behels met æ, ø en å drie bykomende letters. Die laasgenoemde letter is tot in 1948 – die jaar waarin 'n spelllinghervorming in werking getree het – as aa geskryf.

Die Deense woordeskat bevat 'n groter aantal Middelnederduitse leenwoorde. MIddelnederduits was die tradisionele lingua franca van die Europese Noorde en die Hanseverbond, tydelik ook die taal van die Deense koning en hof asook die kommandotaal van die Deense leër. Tans is Engels die belangrikste vreemde taal in Denemarke, alhoewel ook Duits en Frans nog steeds 'n beduidende invloed het. Sowat negentig persent van alle Deense leerders leer Duits tenminste tydelik as tweede vreemde taal aan.

Godsdiens

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Godsdiens in Denemarke.

Die Domkerk van Roskilde dien sedert die 15de eeu as begraafplaas van Deense koninklikes. In 1995 is dit as 'n Unesco-wêrelderfenis gelys.

Die Deense grondwet waarborg geloofsvryheid.

Net soos in ander Skandinawiese lande is die Protestantisme die belangrikste religieuse stroming; in 2009 was 83,1 persent van die Deense bevolking lede van die Evangelies-Lutherse staatskerk (dikwels ook volkskerk of Folkekirken genoem) wat tydens die Reformasietydperk uit die Rooms-Katolieke bisdomme ontwikkel en talle ou tradisies en seremonies bewaar het. Die staatskerk word deur die Folketing bestuur; die Deense koning of koningin fungeer as kerkhoof, die kerkminister as administratiewe hoof.

Die Rooms-Katolieke minderheid (in 2002 34 884 mense of 0,64 persent van die bevolking) is in die aartsbisdom Kopenhagen georganiseer. Hulle is net soos Moslems (3,87 persent) meestal immigrante of afstammelinge van immigrante. Ander beduidende godsdienstige minderhede sluit Protestantse groepe buite die staatskerk, Jehovah se Getuies (14 672 aanhangers) en sowat 3 000 Jode in. Net soos in Noorweë, Ysland en Liechtenstein word die beginsel van institusionele skeiding van staat en kerk in Denemarke nie toegepas nie.

Kuns en kultuur

Die Sonstrydwa van Trundholm

Steengrafte uit die Jongsteentydperk en keramiese voorwerpe is die oudste kulturele monumente en kunswerke in Denemarke. Ryk versierde wapens, helme en wapenskilde is naas gesmede Oudnoorse horings die belangrikste argeologiese vondste wat uit die Bronstydperk dateer. In 'n moerasgebied naby Trundholm het argeoloë 'n strydwa met ses wiele, 'n bronsperd en 'n vergulde bronsskyf ontdek wat as "Sonstrydwa van Trundholm" bekend staan – 'n verwysing na funksie as 'n vroeë uitbeelding van die sonskyf.

Ander belangrike argeologiese vondste soos die silwerketel van Gundestrup uit die tweede eeu v.C. en die silwerbeker uit Hoby, wat met reliëfs van Priamos en Achilles versier is, is respektiewelik uit die Keltiese gebiede van Europa en die Romeinse Ryk ingevoer.

Die kunstenaars van die Wikingtydperk het die Germaanse bandkeramiekstyl met Christelike motiewe gekombineer. Die runesteen in Jeling, wat in die tiende eeu ontstaan het en 'n gekruisigde Christusfiguur uitbeeld, word as die beduidendste kunswerk uit hierdie periode beskou. Tydens argeologiese opgrawings in Jutland is ook oorblyfsels van militêre versterkings ontdek wat volgens Romeinse voorbeelde aangelê is en uit woongeboue met walle bestaan het.

Argitektuur

Deense Baksteengotiek: Sankt Knuds Kirke, die katedraalkerk van Odense

Die Operahuis van Sydney (Australië) is volgens 'n ontwerp van die Deense argitek Jørn Utzon uit die jaar 1957 gebou en in 2007 deur Unesco as 'n argitektoniese wêrelderfenis gelys

Die vroegste Deense kerke is van hout gebou sodat min van hulle bewaar gebly het, en eers vanaf die laat 11de eeu is steenkerke met dikwels ingevoerde boumateriale opgerig. Aangesien ook die boumesters uit die buiteland gekom het, is inheemse stylelemente met vreemde, veral Duitse en Franse, invloede vermeng.

Die Romaanse stylperiode het in Denemarke eers ná die Wiking-tydperk (omstreeks 800 tot 1060) begin, en die Deense kerkboukuns het sy hoogtepunt in die 12de eeu met die katedrale in Lund (tans Suid-Swede) en Ribe bereik. 'n Tipies Deense verskynsel was versterkte rondkerke wat in die tweede helfte van die 12de eeu hoofsaaklik op die eiland Bornholm, maar ook in ander dele van die land ontstaan het. Teen die middel van die 12de eeu is naas die tradisionele gehoue stene en natuursteenblokke ook bakstene gebruik om kerkgeboue soos dié van Sint-Bend in Ringstedt en die kloosterkerk van Sorø asook wêreldlike bouwerke soos die versterkings van die Danewerk op te rig.

In die 13de eeu het die Franse Gotiese katedraalboukuns ook na Denemarke uitgestraal, alhoewel dit hier onder die sterk invloed van die Noord-Duitse baksteengotiese boustyl gekom het. Meesterwerke van hierdie boukuns is die katedraal van Roskilde, die Sint-Knudskerk in Odense en die Mariakerk in Helsingør.

Ook gedurende die 16de en 17de eeu, toe Hollandse en Vlaamse boumeesters die Renaissance-boukuns in Denemarke ingevoer het, was bakstene die hoofsaaklike boumateriaal. Die kasteel Kronborg aan die Øresund, wat omstreeks 1580 deur Anton van Opbergen opgerig is, word as die eerste beduidende voorbeeld van die Deense Renaissance-boustyl beskou. Koning Christiaan IV het tydens die 17de eeu die kastele van Frederiksborg en Rosenborg laat bou, terwyl ook 'n aantal kerkgeboue en die Effektebeurs van Kopenhagen (omstreeks 1620) deur Renaissance-boumeesters ontwerp is.

Alhoewel die eerste geboue in die Barok-styl nog onder koning Christiaan IV begin is soos byvoorbeeld die Kopenhaagse Trinitatis-kerk se ronde toring (wat in 1642 voltooi is), het die Deense Barok-boukuns sy bloeitydperk eers in die tweede helfte van die 17de en die eerste helfte van die 18de eeu beleef en onder meer die styl van die Franse absolutisme en Italiaanse paleis-argitektuur weerspieël. Die Deense Barok-ontwerpe was nogtans veral deur nugterheid en matigheid ten opsigte van hulle stylelemente gekenmerk. 'n Uitmuntende voorbeeld van Denemarke se Barok-boukuns is die kasteel Frederiksborg in Kopenhagen wat in die jare 1708/1709 voltooi is, terwyl veral die argitek Niels Eigtved met sy stadsbeplanning in Kopenhagen, sy medewerking by die bou van die kasteel Christiansborg en sy ontwerpe vir 'n aantal woonpaleise sy stempel op die 18de eeuse Deense boukuns afgedruk het.

Die nou politieke bande met Frankryk het in die eerste helfte van die 19de eeu, wat ook as die "Goue Tydperk" van die Deense kuns bekend staan, tot sterk klassisistiese invloede op die Deense argitektuur gelei. Caspar Frederik Harsdorff en Christian Frederik Hansen het as die beduidendste argitekte van hierdie periode onder meer die Vrouekerk in Kopenhagen (1811–1829) geskep; hul styl volg merendeels Romeinse en Franse voorbeelde.

In die tweede helfte van die 19de eeu het romantiserende stromings die klassisistiese styl verdring, en naas Renaissance-elemente het ook die Middeleeuse baksteenboukuns weer 'n sterk invloed begin uitoefen. Hierdie boustyl, wat as Historisme bekend staan, het onder meer die ontwerpe van argitekte soos Hans Christian Hansen en Ferdinand Meldahl oorheers en later ook stylelemente van die destydse moderne Europese argitektuur oorgeneem.

Ná 1930 het die moderne boukuns met onder meer die funksionalistiese stylrigting sy invloed laat geld. Moderne Deense argitekte soos Arne Jacobsen (1902–1971), wat met administratiewe, skool- en hotelgeboue bekendheid verwerf het, het invloede van leidende internasionale kollegas soos Le Corbusier en Ludwig Mies van der Rohe met hul eie terughoudende modernistiese styl vermeng. Jørn Oberg Utzon (* 1918) het met sy ontwerp vir die Operahuis van die Australiese metropool Sydney internasionale bekendheid verwerf en het in 2003 die Pritzker-prys vir sy lewenswerk ontvang.

Naas Utzon geniet Henning Larsen (* 1925) internasionale erkenning. Sy eerste belangrike projek, die Universiteit van Trondheim in Nooorweë, is in 1978 voltooi. Maar eers met sy ontwerp vir die monumentele hoofgebou van die Departement van Buitelandse Sake in die Saoedi-Arabiese hoofstad Riad het Larsen in 1984 'n belangrike internasionale deurbraak gemaak. In Denemarke het Larsen projekte soos die sentrale biblioteek in Gentofte en die Ekonomiese Universiteit in Frederiksberg behartig. In Kopenhagen het hy die Deense Design Center, die operahuis en die Ferring-wolkekrabber (2000–2007) ontwerp.

Letterkunde

Hans Christian Andersen in 1860

Die stad Dresden het Martin Andersen Nexø in 1967–68 ter geleentheid van sy 100ste verjaardag met 'n standbeeld vereer

Die vroegste literêre werke het deel uitgemaak van die gemeenskaplike Nordiese literatuur, terwyl 'n spesifiek Deense literêre lewe eers taamlik laat begin en daarnaas ook sterk buitelandse invloede vertoon het. Die 16de eeuse Deense volksliedkuns was nog nou verbonde met die Middeleeuse Skandinawiese heldesang-genre (Deens: kæmpeviser), maar terselfdertyd het die invloede van Duitsland en Frankryk hulle in hierdie periode nog sterker laat geld as in ander Nordiese lande.

Tot by die ontbinding van die Kalmarunie in 1523 het die Deense skrywers hoofsaaklik onder Franse invloed gestaan, maar veral sedert die Reformasietydperk het Duitsland se literêre lewe op die noordelike buurland ingewerk. Digters soos Jens Immanuel Baggesen (1764–1826), Adam Gottlob Oehlenschläger en Karl Adolf Gjellerup (1857–1919) het hul werke selfs gedeeltelik in Duits geskryf.

Die begin van die Deense literatuur se "goue tydperk" word vereenselwig met Ludvig Holberg (1684–1754), 'n boorling van die Noorse stad Bergen, en het sy hoogtepunt met die digter en sprokieskrywer Johannes Ewald (1743–1781) en die dramatikus Adam Gottlob Oehlenschläger (1779–1850) bereik. Ander belangrike skrywers van hierdie periode was die dramatikus Henrik Hertz (1798–1870) en die wêreldbekende sprokieskrywer Hans Christian Andersen (1805–1875).

Die moderne Deense literatuur het 'n aanvang geneem met die literêre historikus Georg Brandes (1842–1927) en die digters Holger Drachmann (1846–1908) en Jens Peter Jacobsen (1847–1885). Jacobsen het onder meer bekendheid verwerf met sy outobiografiese roman Niels Lyhne. Die hoofkarakter is 'n aanhanger van die Darwinisme wat groot probleme met sy lewenswerklikheid ondervind.

Herman Joachim Bangs (1857–1912) het sy invloed as impressionistiese digter ook buite die landsgrense laat geld, net soos Henrik Pontoppidan (1857–1943) en Johannes Vilhelm Jensen (1873–1950) wat albei in 1917 die Nobelprys vir Letterkunde vir hul werk ontvang het. In sy hoofwerk Den lange Rejse ("Die lang reis", ses boekdele 1908–1922) het Jensen gepoog om die geskiedenis van die Germane vanuit 'n darwinisties-ewolusionêre perspektief te beskryf. Alhoewel die werk in wetenskaplike opsig vandag nie meer as toonaangewend beskou word nie, is sy styl en taalgebruik ook vir huidige lesers nog indrukwekkend.

Martin Andersen Nexø (1869–1954) was 'n wêreldburger en humanis wat vanweë sy bewondering vir die Sowjet-kommunisme in die weste omstrede was. Sy proletariese romans soos Pelle erobreren ("Pelle die veroweraar", oor 'n Sweedse immigranteseun wat tot die leier van die Deense Sosiaal-Demokratiese beweging verkies word, vier boekdele 1906–1910) was ná die Tweede Wêreldoorlog eerder in Oos- as in Wes-Europa gewild, maar oortuig steeds met hul realistiese verteltrant.

Die skiereiland Jutland en sy mense word in die romans van Jeppe Aakjaer (1866–1930), Marie Bregendahl (1867–1940) en Jakob Knudsen (1858–1917) behandel. Die Deense liriek van die laat 19de en die eerste helfte van die 20ste eeu sluit werke van Viggo Stuckenberg (1863–1905), Sophus Claussen (1865–1931), Sophus Michaelis (1865–1932), Helge Rode (1870–1937), Ludvig Holstein (1864–1943) en Johannes Jørgensen (1866–1956) in en word deur simbolistiese, religieuse en natuurelemente asook l'art pour l'art-invloede gekenmerk. Skrywers soos Kjeld Abell (1901–1961), Kaj Munk (1898–1940) en Carl Erik Soya (1896–1983) het die 20ste eeuse dramatiese genre oorheers, terwyl Hans Christian Branner (1903–1966) en Martin Alfred Hansen (1909–1955) psigoanalitiese invloede verwerk het. Karen Blixen (1865–1962) se outobiografiese roman Den afrikanske Farm (1937) is in 1985 deur die Amerikaanse regisseur Sydney Pollack as Out of Africa verfilm.

Die naoorlogse skrywersgenerasie sluit die veelsydige skrywer Klaus Rifbjerg (* 1931) in, wat onder meer met sy realistiese romans bekendheid verwerf het, asook die essayis en skrywer van absurde romans Villy Sørensen (1929 2001), Leif Panduro (1923–1977, outeur van onder meer die outobiografiese kindheidstorie Øgledage wat in 1961 gepubliseer is, en die liriese digter Ole Wivel (1921–2004). Peter Høeg (* 1957) het met sy roman Frøken Smillas fornemmelse for sne in 1992 internasionale bekendheid verwerf, en die werk is later deur die Deense regisseur Bille August verfilm.

Kookkuns

Rødgrød word van rooi bessies berei en met vanieljesous bedien

Die tradisionele Deense kookkuns het sy oorsprong in die voor-industriële periode (die tydperk voor 1860) toe bier en swartbrood, gesoute en gerookte vleis as stapelvoedsel gebruik en as voorrade gestoor is. Geregte uit hierdie periode is nog steeds gewild, soos byvoorbeeld øllebrød ('n sop wat van alkoholvrye bier en suiker berei word), vandgrød ('n graanpap wat met water gekook word), gule ærter ('n sop wat van droë ertjies berei word), æbleflæsk (appels wat in vet gebraai en met stukkies spek bedien word), klipfisk (stokvis), finker (afval, lewer en longe), blodpølse (bloedwors) en grønlangkål (groenkool).

Gedurende die tweede helfte van die 19de eeu, die bloeitydperk van koöperasies, het melk en aartappels die nuwe stapelvoedsel geword, terwyl tegniese vernuwings soos stowe en vleismeule en die groter rol wat kleinhandel begin speel het ook die geleentheid gebied het om nuwe metodes en geregte te beproef. So het gebraaide varkvleis met bruinsous, gekookte kabeljou in mosterdsous, biefaftreksel met vleis-, brood- en meelbolletjies, frikkadelle en ander geregte met maalvleis op Deense spyskaarte verskyn.

Terselfdertyd het 'n groot aantal vrugtegeregte soos rødgrød, sødsuppe (vrugtesop) en kompot gewild geraak, net soos nuwe geregte met groente: gesmoorde kool in meelsous, rooikool, ingemaakte rooi beet, komkommerslaai en ertjies en worteltjies wat in meel en melk gekook word.

Sport

Michael Laudrup is deur die Deense Sokkervereniging as die beste Deense sokkerspeler nog aangewys

Sport is gewild in Denemarke en sy bevolking neem aan en kyk na 'n wye verskeidenheid sportsoorte. Die nasionale sportsoort is sokker met meer as 320 000 spelers in meer as 1 600 sokkerklubs. Denemarke het tussen 1984 en 2004 ses keer vir die UEFA Europa-beker gekwalifiseer en die 1992-toernooi gewen; ander vername prestasies sluit in die Sokker-Konfederasiebeker-titel in 1995 en die kwarteindrondte van die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 1998. Bekende Deense sokkerspelers sluit in Allan Simonsen, wat in 1977 as die beste Europese sokkerspeler aangewys is, Peter Schmeichel, die "wêreld se beste doelwagter" in 1992 en 1993, asook Michael Laudrup wat deur die Deense Sokkervereniging as die beste Deense sokkerspeler nog aangewys is.

Handbal is ná sokker een van die gewildste sportsoorte in Denemarke. Die Deense nasionale vrouespan het gedurende die 1990's groot prestasies behaal en altesaam 16 medaljes ingepalm – sewe goue (in 1994, 1996 (2), 1997, 2000, 2002 en 2004), vyf silwer (in 1962, 1993, 1998, 2004 en 2022) en vier brons (in 1995, 2013, 2021 en 2023). Die Deense nasionale mansspan het 17 medaljes ingepalm — ses goue (in 2008, 2012, 2016, 2019, 2021 en 2023), vyf silwer (in 1967, 2011, 2013, 2014 en 2020) en vyf brons (in 2002, 2004, 2006, 2007 en 2022) — die meeste deur enige span in die Europese Handbalkampioenskap. In 2019 het die Deense nasionale mansspan sy eerste wêreldbekertitel ingepalm in die toernooi wat Denemarke en Duitsland saam aangebied het.

In onlangse jare het Denemarke ook in 'n sterk fietsryland ontwikkel met Michael Rasmussen wat tydens die Tour de France in 2005 en 2006 die Bergklassement gewen het. Ander gewilde sportsoorte sluit in gholf — wat veral onder ouer mense gewild is; tennis — waarin Denemarke op 'n professionele vlak suksesvol is; basketbal — Denemarke het in 1951 by die internasionale beheerliggaam FIBA aangesluit; rugby — die Deense Rugbyunie dateer uit 1950; yshokkie — waar hulle dikwels in die wêreldkampioenskap se mans se topvlakafdeling meeding; roei — Denemarke spesialiseer in liggewigrooi en is veral vir sy liggewig sonder stuurman vier bekend, waarin hulle ses goue en twee silwermedaljes tydens die wêreldkampioenskap, asook drie goue en twee bronsmedaljes tydens die Olimpiese Somerspele ingepalm het; en sekere binnenshuise sportsoorte — veral pluimbal, tafeltennis en gimnastiek, in al dié sportsoorte hou Denemarke wêreldkampioenskappe en Olimpiese medaljes. Denemarke se talle strande en strandoorde is gewilde plekke vir hengel, kanovaart, kajak en baie ander watersportsoorte.

Bronnelys

Algemeen

• (en) "Denmark". Encyclopædia Britannica. Besoek op 8 Mei 2024.
• (en) "Denmark". Central Intelligence Agency. Besoek op 8 Mei 2024.

Eksterne skakels

• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir Denemarke.
• (en) Toerisme-inligting oor Denemarke op Wikivoyage
• (da) (en) Amptelike webwerf
• (da) (en) Amptelike webwerf van die Deense koningshuis
• (da) (en) Amptelike webwerf van die Folketing