Koos Venter

Jacobus Johannes (Koos) Venter (distrik Colesberg, Kaapkolonie, 22 Maart 1814 – plaas Broekpoort, Bethulie, Oranje-Vrystaat, 28 Januarie 1889) was ’n Vrystaatse boer, politikus asook stigter van die Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat en leier in dié kerkverband. Hy was 'n lid van die Volksraad van die Oranje-Vrystaat, voorsitter van die Saamgestelde Kommissie vir die Bestuur van die Regering in 1855 en het gedien as Waarnemende Staatspresident in 1859 tot 1860 en weer van 1863 tot 1864.

Jacobus Johannes Venter
Jacobus Johannes (Koos) Venter
Voorsitter van die Saamgestelde Kommissie vir die Bestuur van die Regering van die Oranje-Vrystaat
Ampstermyn 10 Februarie 1855 – 27 Augustus 1855
Voorafgegaan deur	Nuwe amp
Opgevolg deur	Amp afgeskaf
Waarnemende Staatspresident van die Oranje-Vrystaat
Ampstermyn 15 Desember 1859 – 8 Februarie 1860
Voorafgegaan deur	E.R. Snijman (wnd.)
Opgevolg deur	J.H. Brand
Ampstermyn 20 Junie 1863 – 2 Februarie 1864
Voorafgegaan deur	J. Allison (wnd.)
Opgevolg deur	J.H. Brand
Lid van die Volksraad van die Oranje-Vrystaat
Persoonlike besonderhede
Gebore	22 Maart 1814 Distrik Colesberg
Sterf	28 Januarie 1889 Bloemfontein, Oranje-Vrystaat
Eggenoot/-note	Hester Sophia du Plessis Anna Catharina Janse van Vuuren Elsje Philippina Swanepoel (née Lombaard)
Kind(ers)	15
Alma mater	Suid-Afrikaanse Kollege, Universiteit van Leiden
Professie	Prokureur, Opvoedkundige
Religie	Nederduits Gereformeerd Dopper/Gereformeerd

Met uitsondering van 'n kort onderbreking was Venter volksraadslid vir Bloemfontein-distrik en later vir Bethulie van 1854 tot 1881, bes moontlik die langste diens in die Vrystaatse Volksraad. Hy het hom veral onvermoeid vir die landbou beywer en Hollandse taalregte in die Vrystaat warm verdedig. Ook het hy pleidooie gelewer vir 'n nasionale onderwysstelsel vir die behoud van die Hollands-Afrikaanse kultuur en vir die vrywillige beginsel (1867), ingevolge waarvan elke kerk sy eie predikant sonder staatshulp onderhou. Hy was ook bekend vir ondersteuning van alle kerke, ook ander as sy eie, die Gereformeerde.

Ten spyte van geringe skoolonderwys is hy in 1861 selfs tot voorsitter van die appèlhof verkies, hoewel regsgeleerdes soos sy vriend H.A.L. Hamelberg beskikbaar was, maar hy het die benoeming nie aanvaar nie. Hy het as een van die eerste ouderlinge van die Gereformeerde kerk Reddersburg, wat hy help stig het, gedien en dikwels as voorsitter van die kerkraad gedurende die vakature. So het hy 'n leidende aandeel geneem in die aanleg en stigting van die dorp Reddersburg, waar hy in 1861 die hoeksteen van die eerste Gereformeerde kerkgebou gelê het.

Herkoms

Koos Venter was die vyfde kind uit die huwelik van Jan Adriaan Venter (Tulbagh, 16 Februarie 1779 – Bloemfontein, 19 Mei 1870), in 1860 een van die stigters van die Gereformeerde kerk Colesberg (saam met J.A. Venter se dogter Hester Venter en haar man, I.D. du Plessis) midde-in ’n hewige kerkstryd, en sy tweede vrou, Margaretha Johanna Louw (Swellendam, 15 Maart 1791 – Colesberg, 22 Mei 1854). Twaalf kinders is uit dié huwelik gebore, onder wie ook (later ds.) Sarel Daniël Venter. Uit Jan Adriaan Venter se eerste huwelik, met Aletta Sophia Bezuidenhout, is sewe kinders gebore.

Vroeë politieke betrokkenheid

Venter het in 1852, toe hy nagenoeg 38 jaar oud was, uit die wyk van veldkornet Gideon Joubert in die distrik Colesberg na De Hoop aan die Kaalspruit naby Bloemfontein. Tien jaar later het hy hom metterwoon op die plaas Broekpoort in die distrik Bethulie gevestig, waar hy dan ook oorlede en begrawe is.

Venter het die wyk waarin hy gewoon het, op die byeenkoms van Vrystaatse volksverteenwoordigers verteenwoordig wat op 5 September 1853 met die Britse spesiale kommissaris, sir George Clerk, onderhandel het met die oog op die toekenning van onafhanklikheid aan die Oranjerivier-Soewereiniteit. Hy het lid van die voortsettingskomitee van 25 geword en in Desember 1853 die geleentheid vir onafhanklikheid aangegryp soos Clerk in die vooruitsig gestel het, in weerwil van heftige teenkanting gegrond op Britse lojaliteit en die vrees vir die Basoeto wat deur sy predikant, ds. Andrew Murray, dr. A.J. Frazer, sakelui en Britse setlaars gekoester is.

Lid van die eerste Vrystaatse regering

Venter het vergaderings in Transoranje gehou om die bevolking te oortuig dat hulle die aanbod van Brittanje moet aanvaar. Hierin het sy beeldryke taal sy saak voortgehelp. Hy het 'n memorie rondgeneem wat hy oral laat onderteken en self aan sir George Clerk oorhandig het; daarin is die Britse regering saaklik gevra om die land te beskerm of dit te verlaat. Die vyandige Engelstalige pers in die Soewereiniteit wat sy onafhanklikheidstrewe as bekrompenheid beskou het, het Venter reeds bestempel as die leier van 'n politieke seksie wat "Doppers" genoem is. As medeondertekenaar van die Bloemfontein-konvensie in Februarie 1854, het Venter lid van die eerste Vrystaatse regering geword.

Sy sterk sin vir demokrasie en reg het hy reeds op 8 September 1854 geopenbaar toe hy as lid van die uitvoerende raad bedank omdat die anti-Transvaalse gevoelens syns insiens die regering onverskillig gemaak het ten opsigte van die volk se wil om met die oog op die Basoeto-gevaar met Transvaal te verenig. In Februarie 1855 is hy gedurende 'n ernstige politieke krisis na die regering teruggeroep en het 'n leidende aandeel gehad in die afsetting van president J.P. Hoffman. As waarnemende president het hy Bloemfontein beveilig en sy invloed in sy geslaagde onderhandeling en ooreenkoms met Moshoeshoe bewys. Indertyd het hy ’n ryper politieke beleid geproklameer, naamlik vereniging van die Vrystaat en Transvaal, maar eers nadat die Vrystaat as veilige en welvarende staat gekonsolideer sou wees. Gedurende sy politieke loopbaan het hy sy land dikwels as voorsitter van die uitvoerende raad en op talle diplomatieke sendinge na Moshoeshoe, Transvaal en die Kaapkolonie gedien.

Onder pres. Boshoff

Op 29 Augustus 1855 het hy ’n mosie van vertroue van die volksraad ontvang. Hy het ook waargeneem in die kritieke tussentydperk ná pres. Hoffman se afsetting en het, sonder dat hy daarna gestreef het, 'n aantal stemme in die volgende presidentsverkiesing ontvang. Tog was hy uit die staanspoor ’n warme ondersteuner van pres. van meet af aan 'n warme ondersteuner van pres. J.N. Boshoff (1855–'59).

Toe pres. M.W. Pretorius van Transvaal die Basoeto-probleem in Mei 1857 wou gebruik om in die Vrystaat 'n staatsgreep in belang van sy verenigingstrewe tussen die republieke uit te voer, het dit by die Renosterrivier feitlik op broederoorlog tussen die Vrystaat en Transvaal uitgeloop. Op dié kritieke tydstip het Venter met kmdt. S.J.P. Kruger van Rustenburg begin onderhandel sodat 'n vredesverdrag tot groot teleurstelling van die prokoloniale party in Bloemfontein op 1 Junie 1857 tussen die twee republieke onderteken is. Die burgerskapwetsontwerp, wat die dubbele lojaliteit van sommige Vrystaters aan die Britse en Vrystaatse owerheid wou beëindig, het hy in 1858 weer ter tafel gebring ten spyte van die verguising in die Engelstalige pers en die teenstand van pres. Pretorius.

Venter was al leier wat op die afsonderlikheid van die Vrystaat ten opsigte van Transvaal en die Kaapkolonie gestaan het, en 'n bondgenootskap tussen die twee Boererepublieke bepleit het, toe sir George Grey aan die hand van die Basoeto-vraagstuk druk op die Vrystaat begin uitoefen ten gunste van federasie met die Kaapkolonie, Al was hy onbewus van wat Grey agter die skerms bedryf het, was hy politiek skerpsinnig genoeg om aan te voel Grey se federasieplan was gemik op die vernietiging van die Boererepublieke se onafhanklikheid. So het Venter die vader van die beleid geword wat later deur presidente J.H. Brand en M.T. Steyn voortgesit is.

Onder pres. Pretorius

Ook aan Boshoff het Venter sy steun onttrek toe die president swig voor die prokoloniale aandrang en begin oorhel na federasie met die Kaapkolonie. Tydens Boshof se verlof en sy daaropvolgende bedanking in 1859, het Venter weer as president waargeneem. Ten spyte van sy leidende aandeel in 'n kerklike afskeiding toe hy in daardie jaar ’n stigter was van die Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat, waardeur hy nie aan gewildheid gewen het nie, het die volksraad Venter as enigste kandidaat in die presidentsverkiesing voorgedra. M.W. Pretorius (president van die ZAR van 1857 tot 1860 en weer van 1864 tot 1871) het hom egter verslaan aangesien die Vrystaters van Pretorius ’n oplossing van die Basoetovraagstuk verwag het.

Onder pres. Brand

Ná Pretorius se bedanking in 1863 het Venter weer as president waargeneem en in die presidentsverkiesing die helfte van die stemmetotaal op hom verenig wat op adv. J.H. Brand uitgebring is. Hy tree daarna weer as waarnemende president op tydens pres. Brand se verlof in 1868. Al was hy 'n bittere teenstander van die vergelyk wat Brand in 1876 met die Britse regering aangegaan het toe hy deur die aanvaarding van die bedrag wat Brittanje as skadevergoeding aanbied, die Vrystaatse diamantvelde, na Venter se mening, vir £90 000 "verkoop" het, was hy origens altyd 'n getroue medewerker van Brand.

Kerkleier

Die buiteblad van Venter se geskrif van 1875, Wat is Waarheid?.

Venter was 'n tipiese verteenwoordiger van die Dopper-trekboere van die noordoostelike Kaapkolonie. Sy vader het reeds openlik in die NG gemeente Colesberg met ds. Thomas Reid en gevolglik met die ring van Graaff-Reinet van die NG Kerk gebots omdat hy "nuwighede" en 'n nuwe godsdienstige gees opgemerk het wat afgewyk het van die oorgelewerde Gereformeerde godsdiens. In sy omgewing is Venter jare lank geskool in die lydelike verset. Gevolglik het hy in 1856 in die Vrystaat reeds die mondstuk geword van familie- en geesgenote uit Transvaal, die Vrystaat en die Noordoos-Kaapland.

Hy het probeer om met ds. C. Callenbach, 'n konserwatiewe predikant van die Hervormde Kerk in Nederland, in aanraking te kom. Teen die einde van 1857 het hy onverwags 'n bemoedigende brief van oudl. J. van Andel van die Christelijke Afgescheidene Gereformeerde Kerk te 's-Hertogenbosch ontvang. Hy het dadelik sy geesverwantskap met dié Kerk begryp en aan die begin van 1858 as lidmaat van die NG gemeente Bloemfontein, waar ds. Andrew Murray destyds leraar was, bedank. Met ds. Murray het hy skerp verskil oor dié se prokoloniale simpatie in politieke sake en sy ywer vir 'n Engelse skool op Bloemfontein. Dit was juis van Doppers soos Venter wat ds. Murray se vrou, Emma (née Rutherfoord), by geleentheid gesê het: "The only people I don't like are the Doppers. They are really such a dirty obstinate race."

Venter het aangevoer dat hy ’n nuwe lig (godsdienstige liberalisme) in die NG Kerk opgemerk het en gevolglik het hy op 10 Maart 1858 sy besittings as sekuriteit verpand vir 'n ope beroep wat hy na Nederland gestuur het. Die Christelijke Afgescheidene Gereformeerde Kerk het hom egter laat weet dat ds. Postma reeds na Transvaal afgevaardig is en dat hy met hom oorleg moes pleeg. Ds. Postma het Nederland op 22 Mei 1858 verlaat op 9 Julie voet aan wal in Simonstad gesit. Ná 'n kort ruk in Kaapstad, het hy na Durban vertrek omdat sy eintlike bestemming Transvaal was. Daar het ds. Postma op 11 Februarie daardie jaar op Rustenburg die eerste Gereformeerde kerk gestig.

Ná die antwoord uit Nederland het Venter saam met J.P. van der Walt, 'n oudveldkommandant uit die distrik Colesberg, die stigting van die eerste Gereformeerde gemeente in die Oranje-Vrystaat georganiseer. (In Venter se distrik is eers in 1903 die Gereformeerde kerk Bloemfontein gestig, sowat 14 jaar ná sy dood.) Dr. Bouke Spoelstra skryf in Die Doppers in Suid-Afrika 1760–1899 die Vrystaters het deur die onsigbare netwerk familie- en vriendskapsbande kennis geneem van die wat in Transvaal op kerklike gebied gaande was. So het Venter in oorleg met Douw Kruger ’n byeenkoms van belangstellendes vir 6 Mei 1859 belê en wou ds. Postma reeds op 24 April uit Transvaal saamneem na die Vrystaat. Ook J.P. van der Walt het by ds. Postma aangedring om oor te kom omdat hy "(uit) alle kerke wat strydig is met ons geloof volgens besluit deur die Dordtse Sinode van 1618 en 1619" bedank het. Hy was seker van belangstelling uit die Kaapkolonie van lidmate wat verkies het om net die psalms te sing. Reeds toe het die pers in die Vrystaat aangekondig dat van die Doppers in die republiek ’n gemeente aan die Kafferrivier wou stig. Die pas gestigte Gereformeerde Kerk in die ZAR het Philippus Schutte en Philippus Snyman toe op 16 April afgevaardig om saam met ds. Postma aan Venter se versoek te voldoen.

Terwyl Venter en Van der Walt reeds van die NG Kerk afgeskei het, het hulle aansoek gedoen om by die bestaande kerk in die ZAR aan te sluit. Van 6 Mei af het ds. Postma op Venter en Van der Walt se plase inligting aan die toenemende getal belangstellendes gegee, tot die Gereformeerde kerk Reddersburg, die eerste in die Vrystaat, op 12 Mei 1859 gestig is; dus net drie maande en ’n dag ná die Rustenburgse.

Diederick Johannes en Jan Igantius Venter, twee Colesbergers, en hul eggenote het reeds by die kerk aangesluit. Oudl. I.D. du Plessis het ontslag gevra in die NG gemeente Colesberg omdat hy dit reeds geruime tyd oorweeg het om op Bloemfontein te gaan woon. Terselfdertyd het Venter se vader, Jan Adriaan Venter, sy plaas in die Colesbergse distrik onder markwaarde verkoop om hom in die Vrystaat "onder de vanen van den Eerw. Postma" te gaan skaar. Die nuwe gemeente het Vlakplaas van Mechiel van der Walt vir £1 500 aangekoop om hul eie kerkdorp op 22 Augustus 1859 daarop aan te lê. Venter het aanvanklik nie van die naam Reddersburg gehou nie omdat dit vir hom gelyk het asof "wy onszelven ... boven onzen Heiland verheffen en daar wy ons niet als redders kunnen beschouwen". Mechiel van der Walt het gevrees dat ander met dié naam sou spot. Maar J.P. van der Walt het geantwoord dat nie "Dordrecht" (die ander voorstel, wat ook Venter gesteun het) nie, maar God hulle "Redder" en die "Stichter" van hul geloof is.

By afwesigheid van die konsulent, ds. Postma, het Venter en J.P. van der Walt as voorsitter van die kerkraad opgetree en die ouderlinge en diakens het Sondae die godsdiens waargeneem. Die twee kerkraadslede in die uitvoerende raad van die republiek, onder wie Venter, is daarvan verskoon. Venter het die hoeksteen van Reddersburg se vergrote kerk vroeg in 1861 gelê omdat die gemeente destyds vinnig aangegroei het: van 58 tuisgaan-gesinne in daardie jaar tot 800 belydende lidmate in 1865.

Kerkskeuring op Bethulie

Die Bethulie-bewaringskomitee van die Stigting Simon van der Stel het hierdie gedenkplaat in 1982 op Venter se graf aangebring.

Venter staan op grond van sy ervaring as politikus met die Franse sendelinge onder die Basoeto en as boer met sowel die Franse sending, onder leiding van eerw. Jean Pierre Pellissier by Bethulie as die Londense Sendinggenootskap Philippolis, afkerig gestaan teenoor die sendingoffensief van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, waarmee in 1869 ’n begin gemaak is. Pellissier het in 1831 in Suid-Afrika aangekom om hom aan te sluit by sy kollegas, S. Roland en J.L.P. Lemue, op Kuruman. Hulle het probeer om 'n sendingstasie te stig op Mosega naby die teenswoordige Zeerust, maar moes vlug voor Mzilikazi se soldate. Pellissier het toe 3 000 vlugtende Tswanas met hom saamgeneem na Bethulie, waar hy 'n sendingpos in Oktober 1831 stig.

Venter het ook met ds. Postma gebots oor die persoon van ds. Johannes Beijer, die eerste predikant van Reddersburg en net die tweede van die Gereformeerde kerkverband, en oor sekere kerkregtelike opvattings. Toe ds. Jan Lion Cachet in die Gereformeerde kerklike orgaan De Maandbodedie sendingoffensief bepleit, het Venter met die polemiese pamflet Wat is waarheid? Een woord aan alle belangstellenden en waarheidslievenden, vooral aan de leden der Gereformeerde Kerk in Zuid-Afrika en in Europa (Bloemfontein, 1875) geantwoord. Daarin het hy die gedagte gehekel dat boere as sendelinge op hul plase moes optree, die verdeeldheid wat verwek is betreur, en gepleit dat alle krag aan die onderwys van die groot persentasie ongeletterde kinders in eie geledere verleen moes word. Net in 'n buitelandse sending deur geordende sendelinge op grondslag van selfonderhouding het hy enige heil gesien.

Toe sy broer, ds. Sarel Venter, eerste leraar van die Gereformeerde kerk Bethulie, ook in botsing met Postma kom, het Venter hom gesteun in die stigting van 'n onafhanklike Gereformeerde gemeente op Bethulie, die sogenaamde Gereformeerde kerkgemeente Bethulie, wat ook splintergroepe op Bethulie, Reddersburg, Philipstown en Boshof tot gevolg gehad het. Hy het in 1879 sonder welslae as een van die eisers opgetree in die Vrystaatse hooggeregshof teen die Gereformeerde Kerk en het aanspraak op 'n pro rata-deel van die kerkgoedere gemaak. Daarna het hy hy deur middel van Hamelberg in Nederland weer 'n predikant probeer vind. Kort voor sy dood is egter versoeningspogings met die Gereformeerde Kerk aangeknoop wat in 1890 op 'n hereniging uitloop, al het sommige lidmate van die Venter-kerk hulle by die NG gemeente Bethulie aangesluit. Al sy broer se pogings om as predikant van die Gereformeerde Kerk herstel te word, het egter misluk.

Waardering

Die graf op die plaas Broekpoort, distrik Bethulie, van Venter en sy derde vrou, Elsje Philippina Swanepoel (née Lombaard).

Die bewoording op Venter se graf.

Dr. Bouke Spoelstra skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I: "Venter was oplopend, aggressief en strydlustig, maar hy vertoon dieselfde natuurlike insig, volharding, ruimte van blik, en nasionale offervaardigheid as (pres. Paul) Kruger, sy vriend en geesgenoot. Hoewel hy dikwels deur politieke teenstanders verguis is, was sy lewe gewy aan die bevestiging en ontplooiing van die Vrystaat as onafhanklike republiek. Naas die volksman wat 'n beleid formuleer waarop (pres. Jan) Brand en (pres. M.T.) Steyn kon voortbou, was hy ook 'n stigter van die Geref. Kerk en stryder vir die Gereformeerde geloof." En: "Lewenslank was (Venter) die toonbeeld van daadkrag, beweeglikheid en aggressiewe, soms onbesonne geesdrif."

Hoewel hy 'n eenvoudige boer was, het hy tog heelwat geskryf. Hy was 'n man met 'n unieke en spitsvondige seggingskrag, soos die notule van die Vrystaatse volksraad oorvloedig bewys. Hy het die kuns verstaan om lig op te steek by ontwikkelde amptenare en het hom laat lei deur sy uitgebreide Bybelkennis.

In 1982 het die Bethulie-bewaringskomitee van die Stigting Simon van der Stel Venter se graf herstel met die geldelike steun van venter-familielede. Die bewoording daarop lui: "Graf van J.J. VENTER, waarnemende Staatspresident van die Republiek van Oranje-Vrystaat. Politikus, Kerkleier, Vrystaatse Boer. Jacobus Johannes (Koos) VENTER (22.3.1814 - 28.1.1889) was in 1884 mede-ondertekenaar van die Bloemfontein-Konvensie, waardeur die Republiek van die Oranje-Vrystaat tot stand gekom het. As lid van die Volksraad, eers vir die wyk distrik Bloemfontein en later Bethulie, het hy waarskynlik die langste diens van enige Vrystaatse Volksraadlid gelewer, aaneenlopend van 1834 tot 1881 (met uitsondering van 'n kort onderbreking). Hy was ook op 12 Mei 1859 medestigter van die Gereformeerde Kerk in die Oranje-Vrystaat. Hy het op sy plaas Broekpoort in die distrik Bethulie geboer."

Huwelikslewe

Venter het op 6 Januarie 1833 in die huwelik getree met Hester Sophia du Plessis. Sy is oorlede op 6 Januarie 1834 sonder dat, sover bekend, ’n kind uit dié egverbintenis gebore is. Sy tweede huwelik was op 11 November 1834 met Anna Catharina Janse van Vuuren (5 Julie 1818 – 27 Augustus 1857). Uit dié verbintenis is drie seuns en ses dogters gebore. Sy derde huwelik was met die weduwee Elsje Philippina Swanepoel, gebore Lombaard (8 Julie 1826 – 12 Desember 1913), waaruit nog drie seuns en drie dogters gebore is.

Bronne

• (af) Beyers, C.J. 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel V. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
• (af) Pelzer, A.Z. et al. 1963. Eeufees-gedenkboek van die Gereformeerde kerk Bethulie 1863–1963. Bethulie: Eerwaarde Kerkraad van die Gereformeerde Kerk.
• (af) Spoelstra, dr. Bouke. 1963. Die Doppers in Suid-Afrika 1760–1899. Kaapstad, Bloemfontein, Johannesburg: Nasionale Boekhandel Bpk.
• (af) Familiestories.co.za^{[dooie skakel]}. URL besoek op 13 Desember 2016.

Verwysings

• Muller, H.P.N. (1907). Oude tyden in den Oranje-Vrystaat. Naar Mr. H.A.L. Hamelberg's nagelaten papieren beschreven. Leiden: E.J. Brill. pp. 383p.

Sien ook

• Pieter Venter, sy broer
• Hester Venter, sy suster