Sahara
- Vir ander gebruike van die term, sien asb. Sahara (dubbelsinnig).
Die Sahara (Arabies: الصحراء الكبرى, aṣ-ṣaḥrāʾ al-kubrā , letterlik: "die grootste woestyn") is die wêreld se grootste warm woestyn, meer as 9 000 000 km², of omtrent dieselfde grootte as die Verenigde State. Die Sahara is geleë in Noord-Afrika en is 2,5 miljoen jaar oud. Die naam, Sahara, is 'n westerse uitspraak van die Arabiese woord vir woestyn.
Landskap, flora en fauna
wysigDie idee dat die Sahara 'n reusagtige sandbak of 'n "see van sand" is, is verkeerd. Die eindelose kaal vlaktes, wat gemiddeld sowat 180 tot 360 m bo seespieël lê, toon 'n groot verskeidenheid deurdat dit uit gesteentes van verskillende omvang bestaan.
Die sandvlakte wat uit die fynste gesteente bestaan, maak net 20 % van die totale oppervlakte uit. Naas die sandvlakte of sandwoestyn (erg) kom talle rotsagtige dele voor.
Die netwerke van valleiagtige gebiede en droë rivierbeddings vorm die belangrikste reliëf-eienskappe. So 'n bedding (wadi) mond meestal in 'n soutwatermeer (sebkha) uit.
Die twee omvangrykste en hoogste berggebiede in die Sahara is die Ahaggargebergte en die Tibestiberge, met die Emi Koussi (3 415 m) die hoogste punt in die Sahara.
Die plantegroei is hoofsaaklik by oases gekonsentreer, waar dadelpalms van lewensbelang is vir inwoners. Plantegroei bestaan hoofsaaklik uit halofiete (harde grasspesies), struike soos die tamarisk en 'n paar akasiaspesies. Diere word hoofsaaklik by oases en in gebiede waar daar 'n bietjie plantegroei is aangetref. Diere wat die meeste voorkom, is woestynvosse, loopvoëls soos die bronsvlerkloopvoël (Rhinoptilus chalcopterus), lewerikke, sandhoenders, slange, akkedisse en allerlei insektespesies.
Klimaat
wysigDie Sahara is een van die warmste streke op aarde. Die grondoppervlak word partykeer so warm as 77 °C. Maar snags daal die hittegraad skerp, by sommige plekke selfs tot onder vriespunt. Hierdie groot uiterstes in temperatuur het daartoe bygedra dat die Sahara 'n woestyn geword het. Die hitte in die dag laat die rotse uitsit, terwyl die skerp daling in temperatuur snags en die gedurige verdamping hulle laat kraak. Sterk winde is ook voortdurend besig om die rotsbrokkies teen mekaar te skuur en mettertyd tot sand te verpoeier.
In 'n groot deel van die Sahara is water baie skaars, hoewel die bergagtige streke gereeld reën kry. Ander dele kry net een keer elke twee tot vyf jaar reën. Ten spyte hiervan is die Sahara nie net een see van sand nie. Daar is ook plante: die doringagtige tamarisk, die juju-struik en akasiabome. Dan is daar ook nog plante met 'n baie kort lewensduur, acheb genoem, wat slegs na die reën verskyn. Waar water aangetref word, is oases. Hier word dadelpalms gekweek, wat die woestynbewoners van hul stapelvoedsel voorsien. In die koel dele van die oase word sitrusvrugte, vye, perskes, appelkose en graan gekweek.
Nomade en kamele
wysigEeue lank het die nomadiese stamme van die woestyn in die Sahara handel gedryf. Hulle het die woestynbewoners voorsien van graan, wol en vervaardigde goedere, in ruil vir dadels. Groot kameelkaravane belaai met vragte sout het stadig van die een oase na die ander beweeg. Vandag is die kameel nog die belangrikste vervoermiddel van die woestynbewoners, hoewel motorvoertuie al hoe meer gebruik word.
Spoorweë speel nie 'n groot rol nie, en dring nêrens diep in die woestyn in nie, maar baie lugroetes gaan oor die woestyn, en vliegtuie land op afgeleë vliegveldjies om voorrade te bring.
Die Sahara strek dwarsoor Noord-Afrika, van die Atlantiese Oseaan in die weste tot aan die Rooi See in die ooste. Dit is omtrent 5 000 km van wes na oos, en 1 700 km van noord na suid, met 'n totale oppervlakte van 7 800 000 vk km2. Die Sahara kan egter nie duidelik afgebaken word nie.
Plekke met ʼn jaarlikse reënval van minder as 400 mm in die suide (waar die verdamping veel hoër is), word as deel van die woestyn beskou. Drie soorte landskap word in die Sahara aan die erg, 'n woestynlandskap met verskuiwende sandduine; die reg, rotsagtige vlaktes; en die hammada, 'n kaal plato.
Woestyndiere
wysigDuisende jare gelede het die Sahara 'n ryk dierelewe gehad. Maar dit het warmer en droër geword, en die meeste van die diersoorte kon hulle nie by die veranderende omstandighede aanpas nie. Diere wat vandag in die Sahara aangetref word, is onder meer bokke, gaselle, volstruise, jakkalse, vosse, ratels en magotte of Turkse ape. Horingsman-adders, skerpioene en akkedisse kom algemeen voor en ook sprinkane, vlieë en weeluise, wat die lewe vir die mens nog onaangenamer maak. Aasvoëls, en in die suide gompoue, is volop. Skape, bokke en kamele word by die oases aangehou.
Die groei van die woestyn
wysigNa sowel die noorde as die suide brei die woestyn sy grense uit. Toe die Romeine die noorde van Afrika beheer het, was Algerië 'n graanskuur: vandag is die land van voedsel invoer afhanklik. Kommer het ontstaan oor die uitbreiding van die woestyngebied met gemiddeld sowat 46 km per jaar na die suide. Tussen 1925 en 1975 het na raming 650 000 vk km2 grond wat vir landbou en weiding geskik was, woestyn geword.
'n Ongewoon langdurige droogte, soos die tussen 1968 en 1973, het rampspoedige gevolge vir die onvrugbare grond gehad. Selfs sonder hierdie klimatologiese teenslae sou die woestyn egter steeds uitgebrei het aangesien die groeiende bevolking die grond oorbenut vir voedselvoorsiening. Moontlike oplossings is om na ondergrondse watervoorrade te boor of om die getal inwoners en diere te probeer verminder. Tot aan die einde van die sewentigerjare is net vir ondergrondse water geboor wanneer daar na aardolie gesoek is, terwyl die bevolkingstal geen afname getoon het nie.
Oorsig
wysig
Die grense van die Sahara is die Atlantiese Oseaan in die weste, die Atlasgebergte en die Middellandse See in die noorde, die Rooisee en Egipte in die ooste, en die Soedan en die Nigerriviervallei in die suide. Die Sahara word verdeel in die Wes-Sahara, die sentrale Ahaggarberge, die Tibestimassief, die Aïrberge ('n gebied met woestynberge en hoë plato's), Tenerewoestyn en die Libiese woestyn (die droogste gebied). Die hoogste piek in die Sahara is Emi Koussi (3415 m) in die Tibestiberge in noordelike Tsjad.
Die Sahara verdeel die kontinent in Noord-Afrika en Afrika suid van die Sahara. Die suidelike grens van die Sahara word gekenmerk deur 'n band van semi-droë savanne genaamd die Sahel; suid van die Sahel lê die weliger Soedan.
Mense het vir byna 500 000 jaar op die rand van die woestyn gebly. Tydens die laaste ystydperk was die Sahara 'n baie natter plek as vandag, amper soos Oos-Afrika. Meer as 30 000 petrogliewe van rivierdiere soos krokodille het in totaal behoue gebly waarvan die helfte in die Tassili n'Ajjer in suidoos Algerië gevind word. Fossiele van dinosourusse is ook daar ontdek. Die moderne Sahara is egter in die algemeen ontdaan aan plantegroei, behalwe in die Nylriviervallei en 'n paar oases en in sommige verspreide berge en is so sedert omtrent die 3000 v.C.
2,5 miljoen mense woon in die Sahara, meeste van hulle in Mauritanië, Marokko en Algerië. Dominante groepe mense is die Toearegs-Berbers, die Sahrawis, More, en verskillende swart Afrika etniese groepe insluitend die Tubu, die Nubiane, die Zaghawa's en die Kanuri. Die grootste stad is Nouakchott, Mauritanië se hoofstad. Ander belangrike stede is Tamanrasset, Algerië; Timboektoe, Mali; Agadez, Niger; Ghad, Libië; en Faya-Largeau, Tsjad.
Geskiedenis
wysigBeestetydperk
wysigDie makmaak van varke in die Sahara en Antieke Egipte word as 'n waarskynlike hoofoorsaak vir die verwoestyning van die Sahara voorgegee.[1]
Teen 6000 v.C. het predinastiese Egiptenare in die suidwestelike uithoek van Egipte heelwat beeste aangeteel en groot geboue opgerig. Die georganiseerde en permanente vestigings in predinastiese Egipte was teen die middel van die 6de millennium v.C. hoofsaaklik op graan en veeboerdery: beeste, varke, bokke en skape toegespits.[2] Metaalvoorwerpe het vroeëres uit klip vervang.[2] Looi van dierhuide, pottebakkery en weef was ook alledaags in dié era.[2] Daar is aanduidings van seisoenale of slegs tydelike besetting van die Al Fayyum in die 6de millennium v.C., met voedselaktiwiteit gefokus op visvang, jag en versameling.[3] Klippylpunte, messe en skrapers is algemeen van hierdie tydperk.[3] Grafitems sluit pottebakkery-, juweel-, boerdery- en jagtoerusting, en allerhande voedsel insluitend gedroogte vleis en vrugte in.[2] Die afgestorwenes is met hulle gesigte na die Weste toe begrawe.[2]
Berbertydperk
wysigDie gebruik en smee van yster vind plaas deur handel met die Fenisiërs teen ongeveer 1220 v.C. Hulle skep 'n konfederasie van koninkryke oor die hele Sahara tot by Egipte, en vestig hulle oor die algemeen aan die kus maar soms ook in die woestyn.
Teen 2500 v.C. was die Sahara so droog soos dit vandag is en het dit vir mense 'n grootliks ondeurdringbare hindernis geword, met slegs verspreide vestigings om die oases, maar met min handel deur die woestyn. Die een belangrike uitsondering was die Nylvallei. Die Nyl was egter nie bevaarbaar verby verskeie katarakke nie wat handel en kontak bemoeilik het. Mettertyd het Egipte suid uitgebrei en tegnologië soos ystersmee, en moontlik ook idees soos monargie in Nubië en verder suid versprei.
Op een of ander tydstip tussen 633 en 530 v.C. Het Hanno die Navigator Fenisiese kolonies in die Wes-Sahara gevestig of versterk, maar alle antieke oorblyfsels het so te sê spoorloos verdwyn.
Teen 500 v.C. het 'n nuwe invloed in die vorm van die Grieke en Fenisiërs. Griekse handelaars versprei langs die oostelike kus van die woestyn en vestig handelskolonies aan die Rooiseekus. Die Kartagers het die Atlantiese kus van die woestyn verken. Die onstuimigheid van die waters en die gebrek aan markte lei egter nooit na 'n uitgebreide teenwoordigheid verder suid as moderne Marokko nie. Gesentraliseerde state omring die woestyn dus in die noorde en ooste; die woestyn bly buite die beheer van hierdie state. Strooptogte deur die nomadiese Berbermense van die woestyn was 'n voortdurende sorg vir die wat aan die rand van die woestyn gewoon het.
Die grootste verandering in die geskiedenis van die Sahara breek aan met die Arabiese inval wat kamele na die gebied bring. Vir die eerste keer kon doeltreffende handel oor die Saharawoestyn onderneem word. Die koninkryke van die Sahel word ryk en magtig en voer goud na Noord-Afrika uit. Die emirate aan die Middellandse See stuur vervaardigde goedere en perde suid. Uit die Sahara self is tafelsout uitgevoer. Die proses het die verspreide oasegemeenskappe in handelsentra omskep, en dit onder die beheer van die ryke aan die rand van die woestyn gebring.
Die handel duur vir verskeie eeue voort tot die ontwikkeling van die karveel in Europa, eers uit Portugal, maar spoedig van oral in Wes-Europa, wat dit moontlik gemaak het om om die woestyn te seil en die hulpbronne van die bron in Guinee te versamel. Die Sahara is spoedig gemarginaliseer.
Die koloniale magte ignoreer die gebied ook grootliks, maar in die moderne era ontstaan 'n aantal myne en gemeenskappe om die woestyn se natuurlike hulpbronne te ontgin. Die sluit in groot olie- en gasvelde in Algerië en Libië en groot fosfaatneerslae in Marokko en Wes-Sahara.
DNS analise (sien Z. Brakez et al., "Human mitochondrial DNA sequence variation in the Moroccan population of the Souss area" extract) dui daarop dat verskeie bevolkings bygedra het tot die hedendaagse genepoel van die Soussgebied van suidelike Marokko, insluitend Berbers, Arabiere, Fenisiërs, Sefardiese Jode, en sub-Sahara-Afrikane. Oor die hele Sahara is Berbers, Arabiere, en sub-Sahara-Afrikane noemenswaardig verteenwoordig.
Sien ook
wysigVerwysings
wysigBronne
wysig- KENNIS, 1982, ISBN 079810824X, volume 1, bl. 36, 37
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409656, volume 24, bl. 201
- Michael Brett en Elizabeth Frentess. The Berbers. Blackwell Publishers. 1996.
- Hugh Kennedy. Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus. Longman, 1996.
- Abdallah Laroui. The History of the Maghrib: An Interpretive Essay. Princeton, 1977.
- Charles-Andre Julien. History of North Africa: From the Arab Conquest to 1830. Praeger, 1970
- van Huyssteen, J.F.: Die Sahara leef. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 9, nr. 3, Maart 1960
Eksterne skakels
wysig
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Sahara.- Google Satelliet beeld van die Sahara (Noord-Afrika)
- Saharabeelde van die Algeriese VN Permanente Sendingwebwerf Geargiveer 26 September 2008 op Wayback Machine
