Dalarna

Dalarna
Kaart van Dalarnas län	Wapen
	Oudste seël (1435)
Land	Swede
Landsdeel	Svealand
Län	Dalarnas län Gävleborgs län Jämtlands län Värmlands län
Bisdom	Västerås
Koördinate	60°52′N 14°44′O
Oppervlakte:
- Totaal	29 086 vk km
Hoogste punt (met 1 204 m)	Storvätteshågna
Grootste meer	Siljan (280 vk km)
Bevolking:
- Totaal (31 Desember 2019)	284 524
- Bevolkingsdigtheid	9,8/vk km
Tydsone	UTC +1 (MET)
Klimaat
- Tipe
- Gemiddelde jaarlikse temperatuur
- Gem. temp. Januarie/Julie
- Gemiddelde jaarlikse neerslae
Webwerf	www.dalarna.se

Dalarna (letterlik "Die valleie") is 'n historiese landskap in die noordweste van Svealand (Sentraal-Swede) wat grootliks met die huidige administratiewe distrik Dalarnas län (vroeër Kopparbergs län) ooreenkom, behalwe vir klein afwykings (die parogie Hamra maak tans byvoorbeeld deel uit van Gävleborgs län), en tot by die grens met Noorweë strek. Die plaaslike mynbou- en houtbedryf vorm saam met metaalverwerking en toerisme, wat reeds teen die middel van die 19de eeu ontwikkel het, sy ekonomiese basis, en Dalarna se tipiese rooi (of soms ook blou) geverfde Dalarna-houtperdjies (Sweeds: Dalahästar) het 'n simbool vir die landskap geword wat orals in Swede te koop is.

ʼn Dalahäst

Die topografie van Dalarna word oorheers deur die Siljanmeer, wat in sy sentrum lê, en die riviere Västerdalälven en Österdalälven wat in Djurås in die munisipaliteit Gagnef saamvloei om die rivier Dalälven te vorm. Die hoogste punt van Dalarna is die Storvätteshågna wat 1 204 meter bo seevlak rys. Die laagste punt is in die suidooste waar die Dalälven teen 'n hoogte van 55 meter bo seevlak Dalarna se grens oorsteek. Baie van Dalarna se paaie loop vanuit die suidooste langs die riviere en deur sy vrugbare valleie in noordwestelike rigting. Die huidige idilliese Siljanmeerlandskap is sowat 365 miljoen jaar gelede gevorm nadat 'n natuurramp die gebied getref het: Die sigbare krater in die gebied getuig van 'n grootskaalse meteorietinslag, en die Siljan-, Orsa- en Skattungenmeer maak almal deel uit van hierdie krater.

Groot hoeveelhede minerale is as gevolg van die kosmiese ramp in Dalarna ontdek, en yster, koper en silwer het van die arm landelike streek vanaf die 17de eeu 'n beduidende mynbougebied gemaak wat die basis vir Swede se welvaart en Noord-Europese grootmoondheidstatus gevorm het. Die geskiedenis van Falun se kopermyne strek selfs meer as 1 000 jaar terug.

Terwyl die suidelike streke 'n lang nywerheidsgeskiedenis het, is die noordelike dele bergagtig en behels uitgestrekte natuurgebiede soos Orsa finnmark en die rotsmassiewe van die noordweste. Tydens die winter is Dalarna 'n gewilde bestemming vir wintersportentoesiaste.

Vandag staan die Siljanmeergebied as die sentrum van die tradisionele Sweedse volkskultuur bekend. In die klein dorpe langs die meeroewer word tipiese Midsomerfeeste vanaf 23 en 24 Junie tot in Julie gevier, en die jaarlikse musiekfeeste rondom die Siljanmeer en in Falun is die beduidendste van hul soort in Swede. Strykorkeste van tot by tagtig musikante vorm net soos Dalarnaperdjies uit die dorp Nusnäs deel van Dalarna se kultuur.

Administrasie

Net soos ander Sweedse landskappe het Dalarna in administratiewe opsig geen betekenis nie. Die landskap het die grootste deel van die provinsie Kopparbergs län uitgemaak wat in 1647 gestig is. In 1998 is die län se naam verander na Dalarnas län, onder meer omdat daar min verskille tussen die landskap en die län is (die landskap se oppervlakte is 29 086 vierkante kilometer teenoor 28 193 vk km vir die län) en die dorp Kopparberg in Örebro län dikwels valslik as die naamgewer van Kopparbergs län beskou is. Die oorspronklike naam was afgelei van die Stora Kopparberg ("Groot Koperberg"), 'n alternatiewe naam vir die kopermyn van Falun.

Geografie

Sononder in Sälen

Die nywerheidstede Borlänge en Falun is die grootste nedersettings in Dalarna. Falun het naas sy historiese kopermyn ook internasionale bekendheid as 'n wintersportsentrum verwerf. Suid-Dalarna maak deel uit van die historiese mynbougebied Bergslagen.

Die hooftoerismesentrum van Dalarna lê rondom die idilliese Siljanmeer met bekende dorpe soos Leksand, Rättvik en Mora aan sy oewer. Wes-Dalarna word deur fjälls oorheers, bergagtige gebiede wat bokant die woudgrens lê. Hier is bekende wintersportsentrums soos Sälen en Idre geleë. Idre is die tweede grootste van sy soort in Swede ná Åre en tree soms as gasheerdorp van die Sweedse skikampioenskappe op, terwyl Sälen as die tradisionele beginpunt van die Vasaloppet of Wasa-skiloop na Mora fungeer.

Noord van die Siljanmeer lê die afgeleë en yl bevolkte woudgebiede van Orsa finnmark. Die naam verwys na die historiese inheemse bevolking, die Woudfinne (Sweeds: skogsfinnarna).

Geskiedenis

Die Sverre-saga is die oudste verwysing na die landskap wat hier Järnbäraland genoem en as 'n heidense gebied beskryf word wat hom in 1177 aan die Svea-koning onderwerp het.

Die suide van Dalarna is al vroeg geïndustrialiseer en het deel uitgemaak van die mynbougebied Bergslagen. Die res van Dalarna, veral die gebiede wat verder van die Siljanmeer en Dalälven geleë was, het egter 'n pionierstreek gebly. Finnmark het selfs tot in die 19de eeu 'n ongerepte gebied gebly.

Gustav Vasa hou 'n toespraak voor mans uit Dalarna in Mora. Skildery deur Johan Gustaf Sandberg (1782-1854)

In die 16de eeu het Gustav Vasa tydens die regentskap van Christiaan II na Dalarna gevlug, en die Dalekarliërs, wat deur 'n sterk vryheidstrewe gekenmerk was, het hul vryheidsoorlog teen die Dene begin. In 1521 het Gustav Vasa se troepe in die slag van Brunnbäcks färja die Deense leër onder die bevel van Christiaan II verslaan en uit Dalarna verdryf. Die plaaslike troepe is deur Peder Svensson uit Vibberboda en Olof Bonde uit Norrbärke aangevoer.

Brunnbäcks färja was vroeër naby die pad van Dalarna na Stockholm geleë. Jong Dalekarliërs het in die 18de en 19de eeu gereeld twee keer per jaar, ná die saai- en ná die oestyd, per voet na die hoofstad gestap om hier herrarbete ("werk by base") te verrig. Jong dames het byvoorbeeld as huisbediendes, tuin- en parkwerkers hul brood verdien, terwyl jong mans as bouwerkers, houtdraers, steenleggers en ysterdraers gewerk het.

Die parogieë Särna en Idre het oorspronklik deel uitgemaak van die Noorse Østerdalen. In 1645 is hierdie twee dorpsgebiede deur sowat 200 Morakarliërs onder die bevel van Älvdalen se kapelaan, Daniel Boschovius, verower. Ná die vredesooreenkoms van Brömsebro in dieselfde jaar het die gebied Sweeds gebly en is by Dalarna ingelyf.

Die mynbougebiede van Norberg en Skinnskatteberg het vanaf die middel van die 17de eeu deel uitgemaak van Dalarna, maar is as gevolg van Axel Oxenstierna se administratiewe hervormings later by Västmanland ingelyf.

Kultuur

Dalaperd-vervaardiging in Nusnäs

Dalarna se bekende rooi houtperdjies het hul oorsprong in die speelgoedperdjies wat boswerkers vroeër vir hul kinders uit hout gesny het wanneer hulle langs die kampvure gesit het. Perde is immers ook as werkdiere in die bosbedryf ingespan. Gedurende die 19de eeu het mense begin om die houtperdjies met versierings te verfraai.

Die industriële vervaardiging van Dala-perdjies het in 1928 'n aanvang geneem toe die Olsson-gesin uit die dorp Nusnäs 'n lening ter waarde van 400 Sweedse kroon ontvang het om 'n fabriek op te rig. Die beskeie onderneming het later tot 'n beduidende aandelemaatskappy ontwikkel. Vir die wêreldtentoonstelling van 1939, wat in New York gehou is, is 'n reusagtige Dala-perd voor die Sweedse pawiljoen geplaas wat groot opslae in die internasionale pers gemaak het.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Dalarna.