Edelmetaal
'n Edelmetaal is 'n metaal wat geensins of weinig aangetas word deur oksidasie.
Voorbeelde van edelmetale sluit in goud en platinum; hulle voorkoms bly as gevolg van die weerstand teen oksidasie altyd ewe mooi. Iets minder edel is byvoorbeeld silwer, wat na verloop van tyd swart word, maar met 'n geringe polering weer sy glans kan verkry. Metale wat minder edel is, is koper, wat uiteindlik groen gevlek word deur oksidasie. Yster is nog minder edel en sal geheel en al deur verroesting vernietig word. Daar bestaan egter omstandighede waaronder sekere metale oksidasie beter sal kan weerstaan as metale wat selfs meer edel as hulself is. Sinkplaat word byvoorbeeld gebruik om wind en weer te trotseer, terwyl sink opsigself minder edel is as yster. Die rede hiervoor kan gevind word in die eenvormige, beskermde oksiedlagie wat verdere oksidasie teëwerk. Die vermoë van edelmetale om oksidasie oor baie jare te weerstaan is die rede waarom hulle as juweliersware en versierings gebruik word.
Dit het ook gelei tot die gebruik van edelmetale as ruilmiddel: hulle was so gewild dat diegene wat goud of silwer gehad het, hierdie metale vir bykans enigiets kon ruil. Die metale is ook seldsaam (maar nie té seldsaam nie), raak nie vinnig aangetas nie, en het 'n redelike stabiele waarde. Hierdeur kan die metale as geld gebruik word. Ook later, na die introduksie van papiergeld word baie valuta gerelateer aan die waarde van goud of silwer (goudstandaard, silwerstandaard).
Chemies kan dit as volg gesien word: 'n onedeler metaal kan 'n edeler metaal uit 'n oplossing van 'n edeler metaal laat neerslaan, die edelere metaal word as't ware 'verdring', dit wil sê dat die onedeler metaal in oplossing gaan en die edelere metaal uit die oplossing neerslaan. Byvoorbeel 'n ystere spyker in 'n oplossing met koper laat die spyker verkoper: die yster neem die plaas in van die koper in die oplossing en die koper kom op die spyker tereg. Alle metale kan op hierdie manier in 'n volgorde gesit word wat die spanningsreeks van die metale genoem word, met aan die ene kant die meest edele en aan die andere kant die meest onedele metaal.
Teenwoordig spreek mens in die vakliteratuur nie meer van "edel" of "onedel" nie, maar van sterke of swakke reduktors. Die ione wat na die reduksie gevorm is word die (geconjungeerde) oksidators genoem, en is ook weer van sterk naar swak in te deel. Sien ook redoksreaksie. Die edele metale, goud en platina, wil nie graag 'n elektron afstaan nie en daardoor in oplossing gaan (of 'n sout vorm), hulle is swakke reduktors. Die baie onedele metale, natrium en kalium, wil dit juis baie graag en is dus baie sterke reduktore. 'n Blokkie natrium sal uit homself al met lug reageer, en wanneer mens dit in water gooi, volg 'n heftige chemiese reaksie.
Sommige edelmetale kan egter aangetas word deur baie reaktiewe stoffe, soos koningswater.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- Hierdie artikel is merendeels vertaal vanaf die Nederlandse Wikipedia-artikel nl:Edelmetaal