Rankplant
’n Rankplant is ’n plant wat teen strukture uitklim met behulp van hegranke of stingels. Hulle word ook klimplante of kruipplante genoem. Hulle besit soepel, kruidagtige, of in 'n later stadium verhoute stingels waarmee hulle hulself aan 'n steunpunt of stut kan oprig. Verskeie soorte maak van ranke gebruik en staan bekend as klim- of rankplante, terwyl 'n ander soort, bekend as slingerplante (byvoorbeeld die Engelse kanferfoelie), hulself so vaswikkel dat hulle soms hul gasheerplant verwurg. Klimplante se ranke is aangepaste blare of selfs takke wat spesiaal ontwikkel en die plant daartoe in staat stel om te klim.
Groeivorme
[wysig | wysig bron]Sommige rank- of kruipplante kan as dekplante gebruik word as daar nie ’n struktuur is om teen op te groei nie.[1] Ander sal teen mure, rotse of heinings opgroei om so hoog as moontlik te klim waar dit die maksimum sonlig kan kry.
Die evolusie van ’n rankgedrag was ’n sleutelfaktor in die sukses van sekere soorte plante.[2] Dit het afsonderlik in verskeie plantfamilies ontwikkel deur middel van verskeie rankmetodes,[3] soos:
- die draai van stingels om ’n struktuur
- met behulp van hegranke wat om strukture krul
- met behulp van suiers wat aan oppervlakke vasklou
- deur dorings of ander haakuitgroeisels
Die meeste rankers is blomplante. Hulle groei vinnig en is dus ’n aanwins vir tuine. Hulle kan teen mure, heinings en ander strukture opgelei word en kan oor ander plante groei om die tuin voller te laat lyk. Kunsmatige raamwerke kan ook gebruik word. Sommige plante rank self, terwyl ander hulp nodig het soos om aan iets vasgebind te word.
Soorte
[wysig | wysig bron]Klimplante word in twee groepe verdeel, naamlik ware of egte klimplante en slingerplante.
Ware klimplante
[wysig | wysig bron]Ware klimplante is voorsien van spesiale organe, naamlik ranke, waarmee hulle hulself ophef en aan 'n steunpunt vasheg. Hierdie ranke kan van verskillende oorsprong en vorm wees. Die vlamlelie (Gloriosa superba), ʼn sierplant van Afrika, klim met behulp van haakvormig omgekrulde blaarpunte. Die kappertjie (Tropaeolum majus) en die bosrank (Clematis vitalba) klim deurdat die blaarstingels om 'n steunpunt draai.
Egte blaarranke word by verskeie vlinderagtige blomme (familie Papilionaceae) aangetref. 'n Gedeelte van die blaar of die hele blaar kan in 'n rank verander. By die naakte lathyrus (Lathyrus aphaca) en die duiwekerwel (Fumaria officinalis) bestaan die rank uit 'n hele blaar, wat blyk uit die aanwesigheid van steunblaartjies aan die basis van die rank en uit die okselknop. Ander soorte soos die ertjie (Pisum sativum) en die pronk-ertjie (Lathyrus odoratus) besit ranke wat uit 'n gedeelte van 'n blaar bestaan: dikwels verleng die hoofaar van die blaar en vorm so 'n rank.
Die vanielje (Vanilla planifolia) klim met behulp van lugwortels. Die geraamteplant (Monstera deliciosa) is 'n ander bekende plant wat in Suid-Afrikaanse huise en tuine aangetref word en wat ook met behulp van lugwortels groei. Takranke is gelyksoortig met takke of stingels omdat sulke ranke op dieselfde wyse as blomme en bloeiwyses uit die oksels van blare ontstaan. Soms dra sulke takranke nog klein blaartjies of knoppe. Die vertakte ranke van komkommeragtige gewasse (familie Cucurbitaceae) het ook ontstaan uit takke waarvan die blare tot ranke ontwikkel het.
Die druiwestok (Vitis vinifera) en die wilde wingerd (Parthenocissus tricuspidata) dra ranke wat in der waarheid aangepaste bloeiwyses is. Hulle kom teenoor 'n blaar voor en is soms met skubbe, klein blaartjies of blomme bedek. Ranke reageer op aanraking deur in die rigting van die bron van aanraking te beweeg. Die reaksie vind slegs plaas wanneer dit deur ʼn vaste voorwerp aangeraak word. Hierdie verskynsel (tigmotropisme) is veral by grenadellas (genus Passiflora) en by komkommeragtige gewasse bestudeer.
Sulke bewegings, waar die rigting van beweging nie belangrik is nie, staan as nastie bekend. Die beweging van ranke is dikwels die gevolg van groeiverskille. As die onderkant vinniger as die bokant groei (hiponastie), rol die rank in ʼn spiraalvorm; wanneer die bokant vinniger groei (epinastie), strek die rank hom uit. Tegelykertyd maak die punt 'n slingerbeweging. As die rank tydens hierdie beweging ʼn steunpunt vind, vorm daar aan die bokant 'n kromming in die rigting van die steunpunt. Aangesien nuwe dele van die rank voortdurend met die steunpunt in aanraking kom, draai die rank homself 'n paar keer om die steunpunt.
Slingerplante
[wysig | wysig bron]By slingerplante voer die hele punt van die stingel ʼn draaibeweging uit totdat 'n vaste steunpunt gevind is waarom die plant kan draai. Die meeste slingerplante kom in die trope voor. Die Engelse kanferfoelie (Lonicera periclymenum) kom veral voor in bosryke dele waar dit soms so stewig om bome rank dat dit die bome heeltemal verwurg; die vate word deur die drukkrag van die ranke afgesluit en die sap vloei word sodoende verhinder. Die draairigting kan sowel regs as links om wees.
Linksdraaiende soorte sluit die bosrank en die snyboontjie (Phaseolus vulgaris) in: regsdraaiende soorte is seldsamer. In Wes-Europa is hops (Humulus lupulus) en die slingerduisendknoop (Polygonum convolvulus) bekend. Nastergal (Solanum dulcamara) is 'n fakultatiewe (vrywillige) slingerplant; as daar geen steunpunt is nie, kruip die rank oor die grond en die draairigting kan links of regs om wees. Bekende Suid-Afrikaanse rankplante sluit in die Bougainvillea-spesies, die welriekende jasmyn, die purperwinde (Ipomoea learii), wat soms so moeilik uit tuine uitgeroei word, en nog talle spesies klimop wat teen die mure van huise of teen heinings aangetref word. Sommige rankplante kan tot 8 m hoog groei. By 'n jong slingerplant groei die stingel aanvanklik regop, maar later horisontaal.
Een van die sykante van die groeipunt groei dan vinniger onder invloed van die swaartekrag. Die groeipunt draai vervolgens om sy lengte-as en die teenoorgestelde sykant van die groeiversnelling van die buitenste kant draai die groeipunt nie net om sy lengte-as nie, maar vorm terselfdertyd ook ʼn spiraal in ʼn vertikale rigting. Hierdie spiraalbeweging staan bekend as siklonastie. Die oorsaak van hierdie beweging is nie aanraking, soos by klimplante nie, maar uitsluitlik swaartekrag.
Bronnelys
[wysig | wysig bron]- Kennis, 1980, vol 4, bl. 694-695, ISBN 0 7981 0826 6
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409567 band
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ "Creepers" (in Engels). mannuthynursery. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 September 2019. Besoek op 17 Julie 2013.
- ↑ Gianoli, Ernesto (2004). "Evolution of a climbing habit promotes diversification in flowering plants". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences. 271 (1552): 2011–2015. doi:10.1098/rspb.2004.2827. PMC 1691831.
- ↑ Francis E. Putz. "Vine Ecology" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 November 2019. Besoek op 1 Maart 2012.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Rankplant.
Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia
