Lawakoepel
'n Lawakoepel in vulkanologie is 'n ronde, heuwelvormige uitsteeksel as gevolg van die stadige uitvloeiing van vloeitrae of taai lawa uit 'n vulkaan. Uitbarstings wat koepels vorm, is algemeen, veral aan die grense van konvergente plate.[1]
Sowat 6% van uitbarstings op aarde vorm koepels.[1] Die geochemie van lawakoepels kan wissel van basalt (byvoorbeeld Semeru, 1946) tot rioliet (byvoorbeeld Chaiten, 2010), hoewel die meeste oorgangsamestellings is (byvoorbeeld Santiaguito, dasiet-andesiet, tans)[2] Die kenmerkende koepelvorm word toegeskryf aan taaiheid wat die lawa verhoed om baie ver te vloei. Dié taaiheid kan op twee maniere gevorm word: deur hoë vlakke silika in die magma of deur die ontgassing van vloeibare magma. Aangesien basaltiese en andesitiese koepels gou verweer en maklik opbreek vanweë die verdere invloei van lawa, het die meeste van die koepels wat bewaar gebly het 'n hoë silika-inhoud en bestaan dit uit rioliet of dasiet.
Die bestaan van lawakoepels is al voorgestel as die rede vir sommige koepelvormige strukture op die Maan, Venus en Mars,[1] byvoorbeeld die oppervlak van Mars in die westelike deel van Arcadia Planitia en in Terra Sirenum.[3][4]
Koepeldinamika
[wysig | wysig bron]
Lawakoepels kan onvoorspelbaar ontwikkel[5] deur middel van twee maniere: die vergroting van die koepel vanweë die invloei van magma na die binnekant van die koepel of lawa wat op die oppervlak verskyn.[2] Dit is die taaiheid van die lawa wat keer dat dit ver vloei van die opening waaruit dit kom en dit vorm taai, koepelvormige lawa wat dan stadig afkoel. Naalde en lawastrome kom algemeen by koepels voor.[1]
Koepels kan honderde meters hoog word en stadig en geleidelik groei oor maande (Berg Unzen), jare (Soufrièreheuwels of selfs eeue (Berg Merapi). Die kante van sulke strukture bestaan uit onstabiele rotspuin. Vanweë die opbou van gasdruk kan koepels dikwels ontploffend uitbars.[6] As 'n deel van die koepel instort en magma blootlê, kan piroklastiese strome ontstaan.[7] Ander gevare is die verwoesting van eiendom weens lawastrome, woudbrande en lahars wat veroorsaak word deur los as en puin. Lawakoepels is een van die belangrikste struktuureienskappe van baie stratovulkane wêreldwyd. Hulle is geneig om buitengewoon gevaarlik uit te bars omdat hulle silikaryk riolitiese lawa bevat.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Calder, Eliza S.; Lavallée, Yan; Kendrick, Jackie E.; Bernstein, Marc (2015). The Encyclopedia of Volcanoes. Elsevier. pp. 343–362. doi:10.1016/b978-0-12-385938-9.00018-3. ISBN 9780123859389.
- ↑ 2,0 2,1 Fink, Jonathan H., Anderson, Steven W. (2001), Sigursson, Haraldur, ed., Lava Domes and Coulees, Academic Press, pp. 307–319.
- ↑ Rampey, Michael L.; Milam, Keith A.; McSween, Harry Y.; Moersch, Jeffrey E.; Christensen, Philip R. (28 Junie 2007). "Identity and emplacement of domical structures in the western Arcadia Planitia, Mars". Journal of Geophysical Research. 112 (E6): E06011. Bibcode:2007JGRE..112.6011R. doi:10.1029/2006JE002750.
- ↑ Brož, Petr; Hauber, Ernst; Platz, Thomas; Balme, Matt (April 2015). "Evidence for Amazonian highly viscous lavas in the southern highlands on Mars". Earth and Planetary Science Letters. 415: 200–212. Bibcode:2015E&PSL.415..200B. doi:10.1016/j.epsl.2015.01.033.
- ↑ Melnik, O; Sparks, R. S. J. (4 November 1999), "Nonlinear dynamics of lava dome extrusion", Nature 402 (6757): 37–41, doi:10.1038/46950, Bibcode: 1999Natur.402...37M, http://www.geo.mtu.edu/EHaz/VolcanoInstability_class/melnik/melnik%20sparks%20nature.pdf
- ↑ Heap, Michael J.; Troll, Valentin R.; Kushnir, Alexandra R. L.; Gilg, H. Albert; Collinson, Amy S. D.; Deegan, Frances M.; Darmawan, Herlan; Seraphine, Nadhirah; Neuberg, Juergen; Walter, Thomas R. (7 November 2019). "Hydrothermal alteration of andesitic lava domes can lead to explosive volcanic behaviour". Nature Communications (in Engels). 10 (1): 5063. doi:10.1038/s41467-019-13102-8. ISSN 2041-1723.
- ↑ Parfitt, E.A.; Wilson, L (2008), Fundamentals of Physical Volcanology, Massachusetts, USA: Blackwell Publishing, p. 256
Skakels
[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Lawakoepel.
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
