Masker

Dié steenmasker uit die Neolitikum van voor erdewerk dateer van 7000 v.C. en is waarskynlik die oudste masker in die wêreld wat bewaar gebly het (Musée "Bible et Terre Sainte").

'n Masker is 'n voorwerp wat gewoonlik oor die gesig gedra word, gewoonlik vir beskerming, vermomming of vermaak. Dit is sedert die oudheid gebruik vir seremoniële en praktiese doeleindes, sowel as in die uitvoerende kunste en vir vermaak. Hulle word gewoonlik oor die gesig gedra, maar kan vir effek ook elders aan die lyf geplaas word.

In kunsgeskiedenis, veral in erdewerk, is "masker" die term wat gebruik word vir 'n gesig sonder 'n lyf wat nie rond is nie (wat dit 'n "kop" sou maak).

Etimologie

Die woord "masker" kom via Nederlands uit die Franse woord masque ("bedekking om die gesig te verberg of beskerm"). Dit kom van die Italiaanse maschera, van die Latynse masca "masker, spookbeeld, nagmerrie". Dié woord is van onsekere afkoms, moontlik van die Arabiese maskharah مَسْخَرَۃٌ ("voorwerp van bespotting, maskerade"). Dit kon oorspronklik 'n leenwoord uit 'n Pre-Indo-Europese taal gewees het.

Geskiedenis

Maskers het in die Westerse beskawing aanvanklik 'n magiesreligieuse funksie vervul, maar is deur die eeue met die teater in verband gebring. Maskers is in die Klassieke Oudheid in dramas gebruik en het ook in bepaalde toneelvorme soos die misteriespel en die Commedia dell'Arte ʼn belangrike rol gespeel.

Die masker is onder invloed van die Oosterse teater aan die begin van die 20ste eeu ook in Westerse dramas gebruik. Die dra van maskers is 'n universele verskynsel wat, soos die gebruik om gesigte te beskilder, van magies-religieuse oorsprong is. Die magiese werking is daarin geleë dat die maskerdraer nie net sy gesig en sy persoonlikheid agter die masker kan verberg nie, maar dat hy terselfdertyd die illusie kan skep dat hy ʼn ander wese is, byvoorbeeld ʼn godheid, 'n duiwel of 'n voorouer.

Die oudste maskers was dieremaskers, wat in rituele voor ʼn jagtog gebruik is. By baie volke het maskers 'n belangrike rol gespeel in die verering van hul voorouers en gode. Optogte is byvoorbeeld in die 6e eeu v.C. ter ere van Dionusos in Griekeland gehou waartydens die deelnemers hulle soos bokke vermom het. Die Griekse teater het waarskynlik uit hierdie kultus ontstaan. Die digter en akteur Thespis (werksaam ca. 534 v.C.) het volgens oorlewering die eerste mensemasker op die verhoog gedra.

Aischulos (ca. 525-456 v.C.) het die gebruik van maskers in die teater om artistieke en praktiese redes verder ontwikkel. 'n Masker het die akteur in staat gestel om verskillende rolle te vertolk en bowendien kon gesigsuitdrukkings op die masker so beklemtoon word dat teatergangers agter in die gehoor dit duidelik kon sien. Verskillende maskers is byvoorbeeld vir die tragedie, die komedie en die saterspel gebruik. Romeinse akteurs het in navolging van die Grieke ook maskers in tragedies en komedies begin dra.

Maskers is ook in die Atellaanse klug, die volksteater van die tyd, gebruik om 4 vaste karaktertipes uit te beeld. Die baie gewilde mimiek ('n klugspel met 'n hoofsaaklik onbetaamlike inhoud) is egter meestal sonder maskers aangebied. In die Middeleeue is groteske maskers gewoonlik gebruik om die duiwel in misteriespele uit te beeld. Sommige karakters in die Commedia dell' Arte het donker halwe maskers gedra wat nie die mond en ken bedek het nie. Anders as baie teatermaskers, was die maskers relatief uitdrukkingloos.

Mense wat maskers dra by die beroemde Karnaval van Venesië.

Die tradisie van die Commedia dell'Arte is na 1660 deur die Comédie Italienne in Frankryk voortgesit. Tydens die Renaissance is uitbundige maskerspele aan verskeie Europese howe opgevoer. Die teatrale "masque" het veral in Engeland gewild geraak, en het uit 'n verskeidenheid van danse, poësie en musiek bestaan. Die gewildheid was hoofsaaklik aan die werk van Ben Jonson (1572-1637) toe te skryf. Sy medewerker was die argitek en skilder Inigo Jones (1573-1652), wat die ingewikkelde dekor, kostuums en gepaste maskers ontwerp het.

In die 18e en 19e eeu is maskers net by uitsonderlike geleenthede in die teater gebruik, onder andere deur Goethe. Eers aan die begin van die 20e eeu is die masker se talle moontlikhede vir die teater opnuut ontdek vanweë 'n nuwe belangstelling in die Japanse Nospele. Maskers is in sommige stukke van die Ierse skrywer Yeats en in die ekspressionistiese teater gedra, en ook Bertolt Brecht het dit in sy dramas gebruik om veral die vervreemdingseffek te verkry wat uit sy werke geblyk het.

Opvoerings van Klassieke tragedies en komedies na die Tweede Wêreldoorlog het ook meegebring dat maskers weer af hoe meer in dramas gebruik is. Maskers is destyds van hout, linne, leer, klei, metaal, papier-maché, was, bas en klip gemaak, maar deesdae word gewoonlik van sintetiese stowwe gebruik gemaak. Die kleure van die maskers het gewoonlik 'n simboliese betekenis, Benewens maskers wat die hele gesig bedek, is daar ook halwe maskers en maskers wat oor die kop gedra word (kopmaskers). In die Westerse teater is die maskers gewoonlik redelik realisties, terwyl gestileerde, ornamentele maskers baie in Oosterse teater gebruik word.

Benewens die Japanse Nospele wat uit ou tempeldanse ontstaan het, is daar ook teatervorme soos die kolam-nätima of kolam-natanava (maskerspel) op Sri Lanka en die Sarong-toneel op die eiland Bali, waarin die gebruik van maskers 'n noodsaaklike element is. Maskers speel ook op baie ander gebiede 'n belangrike rol, byvoorbeeld in folkloristiese gebruike soos 'n karnaval of by die sogenaamde maskerbal. Die dodemasker is in baie kulture ook 'n algemene verskynsel. Dit is 'n getroue beeltenis van die oorledene se gelaat en word meestal van gips of was gemaak.

In Ou Egipte is dodemaskers in omstreeks 2400 v.C. gemaak en in die Amarnatydperk (ca. 1400 v.C.) het die maskers die skilderkuns beïnvloed. By die Etruskers en Romeine het dodemaskers 'n rol in voorouerverering gespeel. Tans het die tipe masker ʼn praktiese waarde: dit word gemaak sodat dit as 'n herinnering aan die oorledene bewaar kan word. Die groot verskeidenheid maskers van vooraanstaande politici en kunstenaars uit die 18de, 19de en 20ste eeue is soms ook van kunshistoriese waarde.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409591, volume 18, bl. 72