NG gemeente Albanie

Die NG gemeente Albanie is die 21ste oudste gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika en die sewende oudste in die Sinode van Oos-Kaapland. Die middelpunt van die gemeente was amper 170 jaar lank die dorpie Riebeek-Oos, 39 km noordwes van Grahamstad, maar op 1 Maart 2000 skakel die meer as 80 jaar oue NG gemeente Grahamstad weer by die moedergemeente in, waarna dié stad die middelpunt van die gemeente geword het. Die gemeente het in 2015 150 doop- en 620 belydende lidmate gehad, vergeleke met sy samestellende dele se totaal van onderskeidelik 464 en 1 090 in 2000.

Ontstaan

Jacob Cuyler, landdros van Uitenhage, het in 1812 die Zuurveld hernoem na sy geboorteplek, die Amerikaanse stad Albany, waarvan sy vader burgemeester was. Die verafrikaansing van dié naam is aan die latere gemeente gegee. Die eerste kerkraadslede is in 1831 in die Metodistekerk in Grahamstad deur ds. Alexander Smith van Uitenhage bevestig. Agt jaar later, in April 1839, kry die gemeente sy eerste leraar in die persoon van ds. John Pears, na wie Pearston genoem is terwyl hy leraar van Somerset-Oos was.

Hy bly net tot 1841, maar tydens sy dienstyd koop die gemeente 'n gedeelte van die plaas Mooimeisjesfontein van die indertydse eienaar, M.J. van Rooyen, teen £800 aan as kerkplaas. Die Voortrekkerleier Piet Retief het die plaas in 1831 gekoop en daar gaan woon, maar dit verkoop toe hy en die meeste Afrikaans-Hollandse boere hierdie dele tydens die Groot Trek verlaat het. Omdat die Engelse setlaars van 1820 hulle tuiste in Grahamstad gemaak het en daar min lidmate van die NG Kerk oorgebly het, het die middelpunt van die gemeente in daardie dae na Riebeek-Oos verskuif en dit meer as 'n anderhalf eeu gebly. Eers in 1916 het die sowat 110 NG lidmate in Grahamstad die moed bymekaargeskraap om hulle eie NG gemeente Grahamstad van die moedergemeente afgestig. Intussen het die meeste NG lidmate in Grahamstad by Engelse kerke ingeskakel.

Tweede leraar

Ds. John Pears het net twee jaar in die gemeente gebly. In 1841 volg dr. Adrian Roux (ook gespel "Adriaan") hom op. Hy was 'n Kapenaar van geboorte en slegs die tweede predikant wat in Suid-Afrika georden is. Hy is in die ou waenhuis op Mooimeisjesfontein bevestig. In 1842 stel landmeter Rodgers 'n plan vir die dorp op wat, op voorstel van dr. Roux, Riebeek genoem word. Later die plek Riebeek-Oos geword om dit van Riebeek-Wes te onderskei.

Die Sewende Grensoorlog van 1846 tot '47 het uitbreiding baie gestrem. Dr. Roux moes tydelik in Grahamstad gaan woon, waar hy gereeld in die katedraal eredienste vir die deurtrekkende boere gehou het. Eers in 1847 kon die kerkraad weer vergader. In 1848 is die eerste kerkgebou teen 'n koste van £900 ingewy. Binne twee jaar het die Agtste Grensoorlog uitgebreek en weer het Albanie swaar gely. Weer moes dr. Roux wyk en so arbei hy 'n tyd lank op Richmond tot hy uiteindelik in 1853 na sy geplunderde gemeente kon terugkeer.

Hy werk met ywer sodat die hoeksteen van die kerkgebou wat vandag nog in gebruik is, in 1861 gelê kon word. Die kerk is op 31 Mei 1862 ingewy. In dr. Roux se tyd is ook die dorpsdam gebou en die verbod op sterk drank (Riebeek-Oos is 'n "droë" dorp soos byvoorbeeld Vishoek in die Kaapse Skiereiland) gehandhaaf. Die verbod het daarna bly staan. In 1882 aanvaar dr. Roux sy emeritaat ná hy 40 jaar, weliswaar met onderbrekings, in die gemeente gearbei het.

Latere leraars

Ná dr. Roux dien ds. W.P. Rossouw tot 1897 en word hy opgevolg deur ds. George Rudman. Hy arbei 22 jaar lank met getrouheid en toewyding in Albanie in die tyd toe die ondernemende gemeente die ander deel van die geskiedkundige plaas Mooimeisjesfontein, vroeër die eiendom van die Voortrekkerleier Piet Retief, aankoop om 'n tweede "Kakamas" (arbeidskolonie van die NG Kerk vir behoeftige lidmate) te begin. In sy tyd is die NG gemeente Grahamstad afgestig nadat die lidmate in Grahamstad teen 1904 ongeduldig begin word het met die langsame beweging van die kerkraad van Albanie, veral ook toe die aankoop van die Odd Fellows' Hall vir 'n kerkgebou deur die mat val. Daarna is in 1907 die blinde evangelis, die heer David Roux, in Grahamstad geplaas en vir 'n aantal jare het hy ten spyte van sy gebreke 'n geseënde werk gedoen. In 1911 het die Ring ingegryp en 'n oplossing vir die Grahamstad-probleem probeer vind. Die gedagtes het nog al die tyd in die rigting van 'n vaste hulpprediker gegaan. Op die vergadering wat die Ringskommissie met die kerkraad gehou het, kon nou berig word dat daar hier 239 siele was wat tot die NG Kerk behoort het, asook 37 studente aan die Opleidingskollege en 16 aan die Rhodes Universiteitskollege, terwyl daar 42 leerlinge in die openbare skole en 12 in die kloosterskool was.

Die bemoeiinge van die Ring en die lofwaardige ondersteuning van Rings- en ander gemeentes en Christelike verenigings het dit toe moontlik gemaak om 'n beroep uit te bring waardeur aan 'n geordende hulpprediker £250 per jaar vir twee jaar gewaarborg is. "Die kerk het besef dat Grahamstad 'n strategiese punt was. Dit was hier 'n kwessie van die redding van ons armes, die behoud van ons studerende jeug, die troos van ons siekes," het ds. Roelof Johannes de Leeuw Theron jare later geskryf. Die kerkraad was gelukkig om die dienste van hierdie jong leraar te kry met wie se bevestiging op 2 Mei 1913 daar 'n nuwe hoofstuk in die geskiedenis van die NG Kerk in die Setlaarstad begin. Meer as een wat die feestelike verwelkoming van die eerste hulpprediker bygewoon het, moes sy verbasing lug oor die groot aantal Afrikaners in Grahamstad en met toegewyde ywer het ds. Theron hom van sy moeilike taak gekwyt om die verstrooide skape van die kudde op te soek en hulle saam te snoer tot 'n eenheid wat sy verpligtinge sou voel en nakom.

Geen wonder dan ook dat daar reeds in September 1914 gerapporteer kon word dat die ou Odd Fellows' Hall in Hillstraat vir £1 200 aangekoop is om as kerkgebou ingerig te word nie, en in Desember van dieselfde jaar is dit opnuut aan die diens van God gewy. Opnuut omdat hierdie interessante en historiese gebou op 30 Maart 1851 ook as kerk in gebruik geneem is en wel deur 'n deel van die Doopsgesinde gemeente wat hulle onder eerw. Alexander Hay van die oorspronklike gemeente afgeskei het. Hierdie waardige leraar is in 1871 oorlede en toe daar teen die volgende jaar weer 'n hereniging van die twee seksies plaasvind, is die gebou aan die Vrymesselaars verkoop wat daar 'n netjiese losie aangebou het wat vir die NG gemeente goeie diens as konsistorie en saaltjie gedoen het. Deur 'n genadige beskikking van God kon die gemeentetjie in 'n kritieke tyd van sy bestaan hierdie ou Godsgebou aankoop en daarin het hulle vergader tot op hierdie dag waar hulle hul nuwe kerk in gebruik neem. Sonder twyfel mag gesê word dat die aankoop van 'n kerkgebou baie daartoe bygedra het om kerklike en nasionale selfrespek by die minderbevoorregte gemeentelede in te boesem.

Intussen het die begeerte na 'n selfstandige gemeente hy die lidmate steeds sterker geword en teen September 1915 was die verwesenliking van hierdie ideaal reeds in sig. Daar moes egter weer 'n struikelblok in die weg gekom het, want in Maart 1916 besluit die kerkraad van Albanie om ds. Theron daarvan te verwittig dat sy werk in Grahamstad aan die einde van daardie kwartaal gestaak moes word, tensy die geldsake anders sou toelaat. Hierdie besluit het waarskynlik die laaste stoot aan die afstigting gegee want op 29 April 1916 word in 'n buitengewone kerkraadsvergadering amptelik daartoe verlof gegee. Die werklike afstigting het op 28 September 1916 plaasgevind wat dan die geboortedag van die gemeente genoem mag word.

In 1921 word ds. H.A. Hanekom die leraar. Gedurende sy tydperk is die woning van Piet Retief aangekoop en begin met die Piet Retief-weeshuis vir verweesde en verwaarloosde seuns. In 1928 word hy deur ds. W.F.P. Marais opgevolg. Van 1936 staan ds. G.P. le Roux aan die hoof van die gemeente en na hom ds. P.G. Rossouw van 1944 tot '7. In daardie jaar is die moderne gebou van die Piet Retief-weeshuis voltooi, veral deur die ywer van die plaaslike skoolhoof, mnr. A.M.M. Rossouw, latere sekretaris van die inrigting. Die kinderhuis is in die middel jare sewentig gesluit. Die Jaarboek van die NG Kerke 1973 maak nog melding daarvan en sê dit het indertyd plek gehad vir 93 seuns van ses tot 18 jaar. Ds. J.A. Kotzé is in April 1949 in die gemeente bevestig.

Lidmaattal

Omstreeks 1951 met die spoorverlegging in die omgewing is die lidmaattal van die gemeente so te sê verdubbel omdat die hoofspoorwegkamp te Commadagga (ook gespel "Kommadagga") aangelê is. Ander jare toon 'n dalende tendens tot kort voor Grahamstad by die gemeente ingelyf is: 1933: 420, 1973: 330, 1979: 244, 1990: 218, 1995: 194, 1999: 271 en die laaste jaar, 2000: 267. In daardie jaar het Grahamstad 823 lidmate gehad, vir 'n totaal van 1090. In 2005 is die totaal egter terug op 836 en in 2010 daal dit verder tot 794.

Sedert Grahamstad se inlywing

Ds. Strauss de Jager, sedert 1984 leraar van Grahamstad en sedert 2000 van Albanie, gee op die gemeente se webblad 'n volledige uiteensetting van die gebeure in die gemeente nadat Grahamstad by die moedergemeente ingelyf is. Moeder en dogter is op 1 Maart 2000 herenig, waarna die gemeente oor feitlik die hele gelyknamige landdrosdistrik strek met punte tot 70 km ver van die Setlaarstad op byvoorbeeld Kommadagga en uithoeke soos Martindale, plase aan die Koonaprivier en anderkant die Groot-Visrivier op Salisbury Plains en aan die N2 van die Boesmansrivier tot by die Groot-Visrivier.

Hoewel die meeste lidmate in Grahamstad woon, is daar ook gereelde dienste op Riebeek-Oos, Fonteinskloof en af en toe op Seven Fountains. Soos in die dae van die NG gemeente Grahamstad, handhaaf Albanie steeds goeie betrekkings met die Hoërskool PJ Olivier, by wie se stigting die skool in 1956 ten nouste betrokke was.

De Jager skryf: "In 1999 het ek en ds. Gerhard Olivier van Riebeek-Oos eers begin saamwerk en toe kollegas geword, toe die Grahamstad gemeente op 1 Maart 2000 weer by Albanie ingeskakel het. Grahamstad het weer die sentrum van die gemeente geword, soos in 1831, maar met Riebeek-Oos en Fonteinskloof as volwaardige vennote in eie reg, elk met 'n eie unieke spiritualiteit en bekwame leiers wat voorvat."

Ná Olivier se vertrek los prop. Charlene van der Walt af in die gemeente en na drie maande is sy beroep vir 'n kontraktermyn van 18 maande. Daarna is sy aangestel vir 'n verdere termyn van drie jaar tot einde 2010.

Lidmaattal

Die voortgesette ontvolking van die platteland het sy tol geëis in die getal gemeentes in die Oos-Kaap sowel as in die getal lidmate. Wat vandag die NG gemeente Albanie is, het vroeër uit drie gemeentes bestaan. So het ook Queenstown en Middelburg dorpe geword met net een NG gemeente. Die onderstaande tabel toon die afname in die lidmaattal van NG gemeentes op die groot dorpe van die Oos-Kaapse binneland. In gevalle waar 'n gemeente by 'n ander ingelyf is of twee gemeentes saamgesmelt het, word hulle syfers van die begin af saam aangedui. Dit geld Middelburg en Middelburg-Uitsig, Grahamstad, Grahamstad-Grenspos en Albanie, Somerset-Oos en Visriviervallei (Kookhuis) asook Queenstown, Queenstown-Oos en Queenstown-Noord (laasgenoemde van 1982 af as Queenstown-Tuine en daarna by die moedergemeente ingelyf). Elke dorp of gemeente se hoogste lidmaattal word in vetdruk aangedui. Hieruit blyk dit dat al die dorpe hul hoogtepunt ná die middel van die 20ste eeu bereik het, behalwe Burgersdorp wat al sedert 1933 'n afname in sy lidmaattal ervaar. Die gemeentes van Aliwal-Noord, Cradock, Grahamstad en Queenstown het almal meer belydende lidmate in 2014 gehad as sowat 'n eeu vantevore.

Gemeente/Dorp	1916	1933	1952	1960	1973	1979	1985	1990	1995	2000	2005	2010	2012	2014	2015	2016	2021
Aliwal-Noord	750	950	1145	1150	1250	1338	1242	1300	1595	1593	1378	1117	1114	1131	1043	1043	1043
Burgersdorp	1100	1461	1274	1260	1008	937	945	941	850	710	677	605	573	539	517	507	462
Cradock	1878	2164	2858	2914	2399	2421	2464	2288	2024	1934	1931	1697	1662	1892	1894	1575	1382
Graaff-Reinet	2125	2211	2536	2573	2115	2055	1917	1758	1699	1657	1242	1347	1077	1088	1075	1130	701
Grahamstad/Albanie	576	860	1640	1341	1479	1289	1115	1105	1122	1090	836	794	751	727	620	620	523
Middelburg	1100	1307	1430	Onbekend	1372	1391	1158	992	1147	970	953	829	829	702	648	592	470
Queenstown	566	1195	2060	2153	2115	1966	1866	1779	1572	1337	1190	1045	876	876	876	663	578
Somerset-Oos	1652	1400	1800	1864	1657	1511	1246	1210	1201	1281	1122	917	959	967	967	958	828
Totaal	9747	11548	14743	14655	13395	12908	11953	11373	11210	10572	9329	8351	7841	7922	7640	7088	5987

Die gesamentlike lidmaattal van dié dorpe het reeds in 1952 'n hoogtepunt van 14 743 bereik, waarna dit teen 1995 teruggesak het tot 11 373, minder as die totaal in 1933 van 11 548. Tussen 1990 en 2000 het die totaal met net 1 381 afgeneem tot 10 572, maar in die daaropvolgende 15 jaar het die afname versnel toe die gemeentes 2 932 lidmate verloor en te staan gekom het op 'n totaal van slegs 7 640 einde 2014.. Dis 'n verlies van meer as 'n kwart van die lidmate.

Enkele leraars

John Pears, leraar van 1839–1841
Adrian Roux, leraar van 1842–1882 (emeriteer; oorlede op 29 Maart 1884)
Willem Petrus Rousseau, leraar van 1882–1897
George Rudman, 11 Junie 1898–1920
Hendrik Andries Hanekom, 1921–1927
Willem Francois Petrus Marais, leraar van 1928 – 27 Oktober 1935 (oorlede in die amp)
Gabriël Petrus le Roux, 1936–1943
Petrus Gideon Rossouw, 1944–1947
* Johannes Augustinus Kotzé, April 1949–1952 (eerste keer emeritaat aanvaar)
Vidius Nel, 1952–1958
Pieter Francois de Wet, 1958–1961
Salomon Johannes Stander, 1962–1963
Jacob Petrus du Toit Furstenburg, 1963–1967
Johannes Meyer Rheeder, 20 Mei 1967 – Oktober 1970
John le Roux, 1971 – 29 April 1973 (emeriteer; oorlede 16 September 1977)
Philippus Daniël Olivier, 3 Februarie 1978–1982
Willem Gerhardus Olivier, 15 Januarie 1983 – omstreeks 2003
Strauss de Jager, 2000 – hede (voorheen van 1984 af verbonde aan die gemeente Grahamstad)

Geskiedksrywing

In 1931 verskyn daar uit die pen van eerw. Andries Dreyer Kerksoewenier van die Gemeente Albanie. 'n Geskiedkundige oorsig van die plaaslike Ned. Geref. Gemeente (1831–1931).

Bronne

Dreyer, eerw. A. 1935.Gedenkboek van die Nederduits-Gereformeerde Kerk Somerset Oos. Kaapstad: Cape Times Beperk.
Dreyer, eerw. A. 1932. Jaarboek van die Nederduits-Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 1933. Kaapstad: Jaarboek-Kommissie van die Raad van die Kerke.
Dreyer, eerw. A. 1924. Eeuwfeest-Album van de Nederduits Gereformeerde-Kerk in Zuid-Afrika 1824–1924. Kaapstad: Publikatie-kommissie van de Z.A. Bijbelvereniging.
Gaum, dr. Frits (red.). 1989. Jaarboek van die Nederduitse Gereformeerde Kerke 1990. Pretoria: Tydskriftemaatskappy van die Nederduitse Gereformeerde Kerk.
(af) Hopkins, ds. H.C. 1951. Ned. Geref. Gemeente Grahamstad. Soewenier Program Inwyding van die Nuwe Kerkgebou. 14-16 September 1951.
Maree, W.L. (red.), Jaarboek van die Nederduitse Gereformeerde Kerke 1979. Johannesburg: Tydskriftemaatskappy van die Nederduitse Gereformeerde Kerk, 1978.
Olivier, ds. P.L. (samesteller). 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
Rosenthal, Eric. 1978. Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town and Johannesburg: Juta and Company Limited.
Raper, P.E. 1987. A Dictionary of South African Place Names. Johannesburg: Lowry Publishers.
Small, Mario (samesteller). 2009. Jaarboek van die Nederduitse Gereformeerde Kerke 2010. Wellington: Tydskriftemaatskappy.

Eksterne skakels

Weeshuis reeds in jare sewentig gesluit
Die Burger skryf oor Riebeek-Oos Geargiveer 29 Oktober 2015 op Wayback Machine
Die kerkgebou soos te sien op Grocott's Mail se webtuiste Geargiveer 29 Oktober 2015 op Wayback Machine