Altsasu

Altsasu
Alministración
País	España
Comunidá foral	Navarra
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcalde d'Altsasu	Javier Ollo
Nome oficial	Altsasu (eu); Alsasua (es)
Nome llocal	Altsasu, Haltzatsu (eu)
Códigu postal	31800
Xeografía
Coordenaes	42°54′00″N 2°09′55″W / 42.89999°N 2.16516°O
	Altsasu Altsasu (España)
Superficie	26.8 km²
Altitú	528 m
Llenda con	Olazti, Urdiain y Ataun
Demografía
Población	7590 hab. (2023); - 3761 homes (2019); - 3682 muyeres (2019)
Porcentaxe	1.15% de Navarra
Densidá	283,21 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
	altsasu.net

Altsasu (en castellán Alsasua y oficialmente Altsasu/Alsasua) ye un conceyu de la Comunidá Foral de Navarra, asitiáu na merindad de Pamplona, la contorna de la Sakana, el valle de la Burunda y a 50,2 km de la capital de la comunidá, Pamplona. La so población ye de 7590 habitantes (2023)^[2]^[3]. Ostenta'l títulu de "Bien Pernomada Villa".

Topónimu

Esiste una lleenda recoyida por Javier Goicoechea de Urdiain que cunta l'orixe del nome de Alsasua. Según Goicoechea, la bayura nos ríos y regueros del valle de la Burunda d'omeros fixo qu'una pequeña aldega del valle quedara bautizáu col nome de Altsa, que significa L'Omeru en llingua vasca. Un añu esi pueblu quemóse dafechu y de les sos cenices surdió una nueva población, que vieno añader al nome de Altsa la pallabra sua (el fueu o la quema en llingua vasca). Esi pueblu sería Alsasua, que'l so nome significaría por tanto la quema del omeru (según Goicoechea el Sauce Quemáu).

Esiste cierta unanimidá en considerar que'l nome del pueblu provién de la pallabra en llingua vasca haltza (que significa omeru). Polo xeneral los filólogos creen que'l nome del pueblu ye un fitónimo que significa a cencielles La Aliseda y que ta formáu pola pallabra haltza y el sufixu abundancial -zu.

En testos medievales apaez mentada como Alssaltssu y Alsassua. Dende antiguu'l nome sufrió una evolución fonética que convirtió (h) altzazu en altsasu. El nome en castellán nun fai más qu'añader una -a final, que tien el valor d'artículu n'eusquera y trescribe el fonema ts como s. Tradicionalmente el nome del pueblu escribióse Alsasua, anque la población vascoparlante la llapada Altsasu. Anguaño (2009) dambos nomes son cooficiales.

Xeografía

Situación

El conceyu ta asitiáu nel Noroeste de Navarra. El so términu municipal llenda al norte col conceyu guipuzcoanu d'Ataun, al este con Urdiáin, al sur cola sierra d'Urbasa y al oeste con Olazagutía y los montes de Alzania. El conceyu de Alsasua tien una superficie de 26,8 km.

Relieve Alsasua

ta arrodiada de dellos montes y montículos (Aralar, Andía, Urbasa, Aratz, Aizkorri...).

Barrios

Dientro de la llocalidá estremen los siguientes barrios: San Xuan, Txunkai o de la Estación, Zelai, Zuntaipe, Baikolar, Santa Cruz, Solana, Intxostia, Venta de baxo, Ameztia.

Historia

Puede deducise qu'Alsasua tuvo poblada dende bien antiguu, polos numberosos afayos atopaos na sierra de Urbasa, nos xacimientos de Koskobilo, Atabo y Orobe. Podemos atopar nel sector de Altzania los dolmenes de Balankaleku y Munaan I y II, el dolmen de Saratxakolegi nel sector de Aratz-Alsasua y parte de la estación de Ataun Burunda.
La tradición cunta que'l primer rei de Navarra, García Jiménez, foi coronáu n'Alsasua concretamente na ermita de San Pedro, onde hai una inscripción que recueye esti datu. Anque ensin confirmar, forma parte de les lleendes y tradiciones qu'hai que caltener.
Cola grafía de Alssatssu y otres variantes menores consta yá nel sieglu XII como unu de los llugares de la Burunda de la que nun se segregó como conceyu propiu hasta 1846. Yera villa de señoríu realengu, que liquidaba'l so percha globalmente cola de tol valle, como se comprueba yá en 1280. Ello supón que nun tuviera efectu'l proyeutu de Sancho VII el Fuerte(1208) de reagrupar la población de la Burunda nun nucleu más fácilmente defendible y entamáu. Na gran depresión del sieglu XIV el so términu debió fagocitar los poblaos cercanos de Angustina, Argiñano, Erkuden, Saratsua y Ulayar. Anque nun llogró rangu de bona villa y representación nes cortes del reinu, el so allugamientu convertir tempranamente en cabeza de valle. Los reis Catalina y Xuan III lliberar en 1498 de la percha denomada Gallurdea.
Inda nel sieglu XVI se regia Alsasua pola xunta del valle de la Burunda al que pertenecía y siguiría perteneciendo mientres los trés sieglos que siguieron. Hasta 1846 la xunta axuntar en Batzarramendia onde taba la sumida ermita de santa Engracia de Urdiain. Mientres la edá media, los habitantes de Burunda vivíen esvalixaos en más de 20 poblaos, pero les continues guerres, pillajes ya incursiones motivaron l'abandonu de dellos poblaos y yá nel sieglu XV estableciéronse los seis pueblos actuales de Ziordia, Olazagutia, Alsasua, Urdiain, Iturmendi y Bakaiku.
Alsasua y el valle de la Burunda pola so posición estratéxica, fueron escenariu de numberoses guerres, sobremanera dende finales del sieglu XVIII y mientres la primer metá del XIX. Asina na guerra de la Convención (1793-1795) les tropes franceses ocuparon el norte de Navarra y escalaron Alsasua (1795).
En 1813 mientres la guerra de la Independencia, Alsasua foi afarada polos soldaos franceses en retirada tres la batalla de Vitoria. N'abril de 1834 guardo una importante victoria del exércitu carlista, a les órdenes de Zumalacárregui.
En 1863 inauguróse la estación de ferrocarril y en 1907 Alfonsu XIII convirtió'l llugar de Alsasua en "Bien pernomada Villa" sancionando asina la so rápida crecedera demográfica ya industrial.
Na Revolución d'ochobre de 1934, foi una de les poques llocalidaes navarres que se sumaron al movimientu insurreccional socialista y onde se produció la única víctima mortal de tola rexón: el día 8 d'ochobre nun choque cola Guardia civil un güelguista resultó muertu.
Na Guerra Civil, Alsasua foi rápido ocupada poles tropes franquistes, que yeren principalmente requetés de tierra Estella. Desconozse'l númberu de alsasuarras que tuvo que fuxir de la llocalidá nin el númberu de represaliaos. (vease Víctimes de la Guerra Civil en Navarra).

Nel sieglu XX y más concretamente na década de los cincuenta, Alsasua esperimentó un perimportante desarrollu industrial. Eso supunxo un gran procesu d'inmigración de persones procedentes de dellos puntos d'España, sobremanera d'Estremadura. En consecuencia la población de Alsasua amontóse espectacularmente: de los alredor de los aproximao 3500 habitantes de 1950, pasu a los 7250 en 1981, estabilizándose la población a partir d'esa fecha.

Bien Pernomada Villa

El 27 de marzu de 1907 foi-y otorgáu'l títulu de "Bien Pernomada Villa" pol rei Alfonsu XIII, apúntase, anque nun hai pruebes fehacientes, que foi poles xestiones realizaes pol Marqués de Vadillo. El 31 del mesmu mes, el conceyu de Alsasua presidíu pol entós alcalde Isidoro Melero, celebró'l nomamientu con un plenu y distintos festexos populares.^[4]

Referencies pictóriques y lliteraries

La so contorna fueron retrataos por Aureliano de Beruete. Coles mesmes, na llocalidá desenvuélvese la trama de la crónica La bona nueva sobre'l sacerdote católicu Marino Ayerra, llegáu al pueblu nos años 1930's. La historia foi llevada al cine por Helena Taberna, sobrina del sacerdote.

Economía

Los medios de tresporte tuvieron una gran influyencia nel desarrollu del pueblu y pasó nel sieglu XX de ser un pueblu agrícola a ser un pueblu industrial. Gran parte d'esti procesu foi consecuencia de la llegada del ferrocarril a la llocalidá (en 1864), al traviés de la Estación de Alsasua que supón la unión de la llinia Madrid-Hendaia cola Castejón-Alsasua que traviesa toa Navarra.

En Alsasua atópase tamién la factoría de Sunsundegui, empresa dedicada al carrozado de trenes y autobuses, y que da emplegu direutu a cuasi 300 persones.

Alministración

Alministración municipal

Resultaos eleiciones municipales

Eleiciones municipales n'Alsasua
Partíu políticu	2015^[5]		2011^[6]		2007^[7]		2003^[8]		1999^[9]		1995^[10]
Partíu políticu	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales	Votos %	Conceyales
Nafarroa Bai Geroa Bai (Na-Bai/G-Bai)	36,80	5	27,33	4	29,73	4	-	-	-	-	-	-
Euskal Herria Bildu (EH Bildu)/ Bildu	21,42	3	30,70	4	-	-	-	-	-	-	-	-
Partíu Socialista de Navarra-PSOE (PSN-PSOE)	13,51	2	14,82	2	18,48	3	21,76	3	22,02	3	29,36	4
Goazen Altsasu (GA)	12,28	2	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Unión del Pueblu Navarro (UPN)	6,57	1	7,75	1	17,25	2	19,23	2	-	-	-	-
Partíu Popular (PP)	3,93	0	7,99	1	-	-	-	-	-	-	-	-
Izquierda-Ezkerra (I-Em)	3,82	0	8,07	1	8,63	1	13,03	2	18,24	2	9,12	1
Eusko Abertzale Ekintza - Aición Nacionalista Vasca (EAE-ANV)	-	-	-	-	23,52	3	-	-	-	-	-	-
Altasuko Taldea Taldea (ATT)	-	-	-	-	-	-	19,31	3	-	-	-	-
Aralar	-	-	-	-	-	-	19,23	2	-	-	-	-
Eusko Alkartasuna (EA)	-	-	-	-	-	-	6,46	1	9,03	1	6,87	1
Euskal Herritarrok (EH)	-	-	-	-	-	-	-	-	26,77	4	-	-
Agrupación Alsasuarra/Altsasuko Taldea (AA)	-	-	-	-	-	-	-	-	21,08	3	28,03	4
Herri Batasuna (HB)	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	19,35	3
Agrupación Eleutoral Grupasa (AEG)	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	4,92	0

Alcaldes

Estos son los últimos alcaldes de Alsasua:

Llista d'alcaldes dende 1979
Periodu	Nome del alcalde	Partíu políticu
1979-1983	Gerardo del Olmo	Altsasuko Herria
1983-1987	Emilio Boulandier	PSN-PSOE
1987-1991	Emilio Boulandier	PSN-PSOE
1991-1995	José Manuel Goikoetxea	PNV
1995-1999	José Angel Aguirrebengoa	PNV
1999-2003	Camín Mendiluze	EH
2003-2007	Asun Fdez. de G. y L.	Aralar
2007-2011	Unai Hualde	Na-Bai
2011-2015	Garazi Urrestarazu Zubizarreta	Bildu
2015-	Javier Ollo	Geroa Bai

Demografía

Evolución demográfica^[11]
1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2017
2.095	2.140	2.514	2.578	3.135	3.204	3.585	5.818	6.753	7.276	6.925	7.162	7419

Monumentos

La ilesia parroquial de La nuesa Señora de l'Asunción, del sieglu XVI, les ermites de san Xuan Bautista, la Virxe de Erkuden, la de san Pedro, compartida col vecín pueblu de Urdiain onde según reza la cabecera, de dicha ermita foi supuestamente coronáu'l primer rei de Navarra; y la ermita n'honor del Santu Cristu de Otadia a lo postrero, el patrón de Alsasua.

Monumentos civiles

El monumentu megalíticu de Balankaleku, los de Munaan I y II, y el de Saratxakotegi.

Gastronomía

La gastronomía de Alsasua ye de lo más variada; amás de tener productos de la zona, al tar demográficamente bien asitiada, tenemos al algame d'esquitar productos como'l pexe del cantábricu. Los productos típicos de la zona, son chistorres, quesu, morciella, carne de xata, carne de caballu ente otros. Les cofraderíes de la zona son bien importantes, y tanta ye la competitividá, que cada añu faen meyor la chistorras y morcielles. En feries del pueblu, amás de ver enforma ganáu, puedes atopar toles coses típiques de la zona, non solo de Alsasua sinón tamién coses del País Vascu y Navarra. P'allantase de los productos, vale con "dir de potes" polos chigres del pueblu y comer unos pinchos y unos vasos de vinu pa saborguiar la gastronomía de la zona.

Deportes

El mundu de la pelota ta bien enraigonáu nel pueblu. Esisten tamién dellos equipos de fútbol sala y fútbol 11 dende pa los más pequeños hasta Rexonales. Entámase añalmente una liguilla de fútbol sala ente los chigres, nel qu'equipos de toa Sakana pueden inscribise. Últimamente'l baloncestu volvió cobrar fuercia, sobremanera ente los más pequeños. Apocayá construyóse un ximnasiu y piscina xunto al frontón nel terrén de la escuela Zelandi.

Ciclismu

Na llocalidá tien la so sede l'equipu ciclista Caxa Rural, amás del so equipu filial Club Ciclista Burunda, con más de 25 años d'antigüedá, que dio pasu a ciclistes profesionales como Jorge Azanza, natural de Alsasua y actual ciclista d'Euskaltel-Euskadi.

Patinaxe de velocidá

Alsasua tien un equipu de patinaxe de velocidá en xunto con otros grupos de la Sakana denomináu Sakana Irristaketa. Diversos patinadores d'esti club participaron en campeonatos d'España llogrando bones resultaos. La falta d'una pista de patinaxe o, polo xeneral, d'un llugar apropiáu pa la práutica d'esti deporte torga que los deportistes puedan ameyorar el so nivel y munchos vense obligaos a emigrar a otros clubes de Pamplona.

Fiestes

Les fiestes patronales celebrar n'esaltación de la Santa Cruz. Empiecen la viéspora, 13 de setiembre a les 12 del mediudía col llanzamientu del cohete y con ésti la esplosión festiva que va durar 5 díes coles sos correspondientes nueches.

Sicasí, el patrón de Alsasua ye'l día 29 de xunu, San Pedro, nel que se realiza una romería na ermita homónima.

Tamién, el 23 de xunu, celébrase San Xuan, onde los vecinos de Alsasua faen les sos fogueres y prindar dempués de llanzar tres cohetes y de que'l cura del pueblu termine de dar la respeutiva misa na ermita del pueblu.

En febreru tamién ye tradición celebrar Santa Águeda.

L'ociu de Alsasua basar nes sos numberoses fiestes y otres actividaes, que se celebren con cierta frecuencia, ente elles, distinguíos espectáculos n'añu nuevu o conciertos.

Persones célebres nacíes nesta llocalidá

Constantino Salinas, médicu y políticu socialista mientres la Segunda República Española.
Helena Taberna, direutora de cine.
Txuspo Poyu, artista multidisciplinar
Dora Salazar, escultora
Agustín González Acilu, compositor
Enrike Zelaia, acordionista

Referencies

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Afirmao en: Euskaltzaindia.
↑ Afirmao en: Padrón municipal d'España de 2023. Autor: Institutu Nacional d'Estadística. Data d'espublización: 13 avientu 2023.
↑ oficina de rexistru
↑ El Llugar y la so xente >> Historia >> Intereses
↑ ara.cat (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Altsasu 2015». Consultáu'l 15 d'agostu de 2015.
↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Altsasu 2011». Archiváu dende l'orixinal, el 2022-03-25. Consultáu'l 15 d'agostu de 2015.
↑ Ministeriu d'Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Altsasu 2007». Consultáu'l 15 d'agostu de 2015.
↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Altsasu 2003». Consultáu'l 15 d'agostu de 2015.
↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Altsasu 1999». Consultáu'l 15 d'agostu de 2015.
↑ Ministeriu d'Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Altsasu 1995». Consultáu'l 15 d'agostu de 2015.
↑ Institutu Nacional d'Estadística (España) (ed.): «Alteraciones de los conceyos nos Censos de Población dende 1842». Consultáu'l 2 de xunetu de 2010.

Enllaces esternos

Páxina web del Conceyu de Alsasua

[936c479f7fd6015fb86391355b117ae7a1ad89fd-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Afirmao en: Euskaltzaindia.

[d89f7d4533c45e35984c9b278270d9ca0ac6868f-2] Afirmao en: Padrón municipal d'España de 2023. Autor: Institutu Nacional d'Estadística. Data d'espublización: 13 avientu 2023.

[3] rexistru

[web-4] El Llugar y la so xente >> Historia >> Intereses

[5] ra.cat (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Altsasu 2015». Consultáu'l 15 d'agostu de 2015.

[6] Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Altsasu 2011». Archiváu dende l'orixinal, el 2022-03-25. Consultáu'l 15 d'agostu de 2015.

[7] Ministeriu d'Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Altsasu 2007». Consultáu'l 15 d'agostu de 2015.

[8] Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Altsasu 2003». Consultáu'l 15 d'agostu de 2015.

[9] Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Altsasu 1999». Consultáu'l 15 d'agostu de 2015.

[10] Ministeriu d'Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Altsasu 1995». Consultáu'l 15 d'agostu de 2015.

[11] Institutu Nacional d'Estadística (España) (ed.): «Alteraciones de los conceyos nos Censos de Población dende 1842». Consultáu'l 2 de xunetu de 2010.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]