Oradea

Oradea
Alministración
País	Rumanía
Județ (es)	Bihor
Tipu d'entidá	conceyu de Rumanía
Mayor of Oradea (en)	Florin Birta (Partidul Naţional Liberal (en) )
Nome oficial	Oradea (ro)
Nome llocal	Oradea (ro); Nagyvárad (hu); Großwardein (de)
Códigu postal	410001–410609 y 410100
Xeografía
Coordenaes	47°04′20″N 21°55′16″E / 47.0722°N 21.9211°E
	Oradea Oradea (Rumanía)
Superficie	116.1 km²
Altitú	142 m
Llenda con	Biharia (es)
Demografía
Población	183 105 hab. (1r avientu 2021)
Porcentaxe	33.21% de Bihor
Densidá	1577,13 hab/km²
Más información
Fundación	1113
Prefixu telefónicu	0259 y 0359
Estaya horaria	UTC+02:00
Llocalidaes hermaniaes	Ceyrat, Coslada, Debrecen, Givatayim, Ivano-Frankivsk, Košice, Linköpings, Mantua (es) y Diamantina
	oradea.ro

Oradea o Gran Varadino (n'húngaru: Nagyvárad, n'alemán: Großwardein, en llatín: Varadinum) ye una ciudá de Rumanía (foi parte de Hungría dende antes del añu 1000 hasta 1919). La ciudá tien puramente 206.614 habitantes (censu 2002), pero l'área metropolitana tien cerca de 240.000 habitantes. Oradea ye una de les ciudaes más prósperes del país.

Xeografía

La ciudá tópase cerca de la frontera húngara al llau del ríu Crişul Repede (Sebes-Körös n'húngaru).

Historia

La ciudá de Oradea (Nagyvárad) tuvo estrechamente venceyada col cultu al rei San Ladislao I d'Hungría mientres tola Edá Media, pos él fundó'l primer monesteriu y ende foi soterráu. Por esto, convertir nun llugar de pelegrinación de gran importancia na Europa Central.

Dende la fundación del Reinu d'Hungría nel 1000 pol rei San Esteban I d'Hungría, esti asentamientu foi unu de los más representativos de la zona. La so primer mención histórica foi sol nome de Varadinum (en llatín) a empiezos del sieglu XI cuando esistía una fortaleza de muralles de tierra. Foi'l rei San Ladislao I d'Hungría quien fundó un monesteriu nel llugar del castiellu, que sobrevivió hasta l'actualidá. A esti monesteriu camudó la diócesis de Bihar el rei húngaru ente 1083 y 1095. Foi nesti mesmu llugar relixosu onde'l rei húngaru foi soterráu tres la so muerte.

El cultu tempranu al rei Ladislao foi tomando fuercia al traviés de los años. Como señal de respetu y almiración, según fe na so personalidá santa, Esteban II d'Hungría foi soterráu nesta ciudá xunto a San Ladislao en 1131. Según la lleenda, pal momentu en que foi santificáu Ladislao sol reináu de Bela III d'Hungría en 1192, los embaxadores papales quedaron dafechu convencíos de la so santidá al ver sobre la so tumba nel monesteriu la rellumada de dos lluces coloraes bien brilloses. A partir d'esti momentu l'asentamientu convertir n'unu de los llugares de pelegrinación cristiana más famosos del reinu húngaru.

Igualmente, el rei Andrés II d'Hungría, quien condució la Quinta Cruzada, tamién foi soterráu tres la so muerte en 1235 na mesma catedral. La fortaleza de Varadino, que les sos ruines inda caltener, foi mentada en 1241 pol obispu húngaru Roger de Apulia, a cuenta de arreglos que teníen de realizase pa prevenir ataques de los tártaros contra la ciudá, que foi severamente estropiada depués de la invasión. La basílica n'honor a San Ladislao foi totalmente destruyida y quemada, y les sos reliquies santes apenes pudieron ser rescataes. D'esta forma, va ser el rei Bela IV d'Hungría quien la restaurará, xunto coles demás ciudaes principales del reinu, y va construyir un sistema defensivu de castiellos a lo llargo de les fronteres húngares pa prevenir una posible invasión mongol posterior.

Nel intre del sieglu XIV, numberosos reis húngaros visitaron la ciudá santa pa rindir cultu a San Ladislao. Lluis I d'Hungría foi en delles ocasiones pa pidi-y al caballeru santu húngaru que lu asistiera nes sos campañes militares contra'l reinu de Nápoles; tamién se presentó nun par d'oportunidaes pa estimar la so intercesión.

El 20 de mayu de 1390 el rei Segismundo d'Hungría y la so esposa la reina María I d'Hungría fixeron alzar una estatua colosal de San Ladislao cubierta d'oru frente al monesteriu. La estatua foi fecha polos hermanos Kolozsvári por orde del obispu de Várad (Oradea), Juan Czudar. Tiempu dempués, en 1395, cuando finó la reina María d'Hungría, el so maríu Segismundo facer soterrar en Varadino por cuenta de la fonda devoción de dambos per San Ladislao d'Hungría. Igualmente en 1437, Segismundo foi soterráu xunto a la so esposa según les sos designios en vida na basílica n'honor a San Ladislao.

A finales de 1402, cuando Segismundo entá gobernaba y la nobleza húngara llegó a tar descontenta con él, dellos aristócrates decidieron buscar un nuevu candidatu pal tronu d'Hungría. Pa ello llamaron a Ladislao I de Nápoles, familiar alloñáu del fináu Lluis I d'Hungría, y el grupu de nobles, encabezáu polos influyentes Juan Kanizsai y Detre Bebek, xuraron llealtá xunto a los sos siguidores al rei napolitanu de la casa Anjou na ciudá de Gran Varadino, al llau de la tumba del rei San Ladislao I d'Hungría (combalechadura que darréu se cerró ensin ésitu).

Janus Pannonius y el so tíu, el posterior arzobispu húngaru Juan Vitéz, fueron canónigos nesta ciudá ente 1445 y 1465. En 1474 Ali, el comandante turcu otomanu de Szendrő, avanzó col so exércitu sobre la ciudá, pero nun pudo tomar el castiellu. Depués d'esto la fortaleza foi reforzada entá más. Sicasí, nun foi hasta'l sieglu XVI cuando la ciudá empecipió la so crecedera como área urbana.

En 1514 un exércitu de llabradores asedió la ciudá en devanéu, pos nun pudo ocupala. Tres la derrota na batalla de Mohács en 1526, el reinu húngaru cayó en crisis, pos non solamente los turcos otomanos invasores vencieren a los húngaros, sinón que tamién el rei Lluis II d'Hungría morrió na batalla y el tronu quedó vacante. El conde húngaru Juan Szapolyai fíxose coronar rei, pero al poco tiempu'l príncipe xermánicu Fernandu I d'Habsburgu reclamó los sos derechos por tomar a la hermana del fináu rei, y tamién foi coronáu. Hubo entós dos reis, quien llibraron una batalla tres otra pol control del Estáu.

En 1538 los dos antirreyes roblaron la paz en Oradea, pero los conflictos terminaron agravándose, pos el reinu húngaru estremar en trés partes: Una occidental sol poder de los Habsburgu, una central nes manes del Imperiu Otomanu y una oriental na forma del Principáu de Transilvania, a la cual pertenecía Oradea. El Principáu transilvanu tuvo controláu polos nobles húngaros que s'aguantaben a dexar que los xermánicos tuvieren la corona del reinu y controlaren territorios nel oeste. En 1556, el príncipe Juan Segismundo Szapolyai de Transilvania, fíu del fináu Juan Szapolyai, decidir a recuperar la ciudá de manes xermániques nes que cayera poco tiempu antes, polo que'l so comandante Tomás Varkoch la asedió y ocupó exitosamente. A consecuencia del asediu, el castiellu sufrió enormes daños, quedando casi totalmente destruyíu. Al poco de ser reconstruyíu, foi asediado polos turcos en 1598, pero en fracasando retiráronse.

El 27 d'ochobre de 1613 metanes un inestable clima políticu, el Príncipe Gabriel Báthory de Transilvania foi asesináu na redoma de la ciudá, dempués de lo que foi asocedíu pol conde húngaru Gabriel Bethlen, unu de los más pernomaos gobernantes de Transilvania. El 6 de xunu de 1660 morrió en Oradea el Príncipe Jorge Rákóczi II de Transilvania depués de recibir firíes mortales na batalla de Százfenes contra los turcos. Nesi mesmu añu, el 14 de xunetu'l pachá turcu Alí punxo so asediu a Oradea y consiguió ocupala'l 28 d'agostu. Nos siguientes años la nobleza húngara intentó lliberar Oradea del control otomanu, pero nun lu consiguió: primero Ladislao Rákóczi en 1664 y darréu Luis Bádeni en 1689.

El 15 d'ochobre de 1685, el pachá recibió al conde Emérico Thököly en Oradea, quien pretendía derrocar a los Habsburgu pa recuperar el reinu húngaru y reunificarlo so la so figura. Sicasí, l'exércitu xermánicu avanzó escontra Hungría en 1686 y lliberó la ciudá capital de Buda, que se topaba so dominiu otomanu. Les fuercies cristianes fueron colando polos territorios orientales, espulsando a los turcos definitivamente, n'ocupando'l reinu duranta más d'un sieglu. En 1692, el xeneral xermánicu Sigbert Heister consiguió lliberar Oradea del poder otomanu y quedó sol control de Leopoldu I d'Habsburgu, quien yera, amás d'emperador xermánicu, rei húngaru y rei bohemiu.

Dempués de qu'Hungría fora reunificada so los Habsburgu, éstos esforciáronse por remocicar ciertos asentamientos abandonaos mientres les guerres contra los turcos. Nos años 1700 l'inxenieru vienés Franz Anton Hillebrandt planió la ciudá nel estilu barrocu y a partir de 1752, munchos de los sitios d'interés actual empezaron a ser construyíos. Ente ellos atopa la catedral católica, l'arzobispáu y el Muzeul Ţării Crişurilor (Muséu del País de Criş).

Dempués de la Primer Guerra Mundial, Hungría foi desaposiada en 1919 del 70% de los sos territorios, ente los cualos la rexón de Transilvania pasó a formar parte de Rumanía. Tiense conocencia de que'l gobiernu comunista rumanu condució una campaña de rumanización so la cual esaniciaron numberosos monumentos qu'amestaben a la ciudá con Hungría, reemplazándolos por otros nuevos de distinta connotación.

Economía

Oradea foi per munchos años una de les ciudaes más prósperes del país, principalmente por cuenta del so allugamientu xunto a la frontera húngara, convirtiéndola en puntu de camín escontra la Europa occidental. A partir de 1989, Oradea tuvo un fortalecimientu económicu sobremanera debíu a la medría de los servicios y el consumu. La so tasa de desemplegu ye del 6%, un pocu inferior al permediu rumanu, anque cimeru al del condáu de Bihor. La so población constitúi'l 34,5% de la población del condáu. Les sos principales industries son fabriques de muebles, testiles, vistíu, calzáu y alimentación.

En 2003, abrió'l Centru Comercial Lotus, primer gran centru comercial de la ciudá.

Distritos

La ciudá ta estremada nos siguientes distritos (cartiere en rumanu): Centru Oradea (cascu central), Vie, Nufărul, Rogerius, Velenţa, Cantemir, Ioşia.

Tresporte

La rede de tresporte públicu consta de tres llinies de tranvía y delles llinies d'autobús. La ciudá dispón de trés estaciones de tren.

Arquiteutura

L'arquiteutura de Oradea ye un amiestu ente les construcciones de la era comunista, principalmente nos distritos esternos y de formoses construcciones históriques, primero de too n'estilu barrocu, muertes de la dómina en que la ciudá formaba parte del Imperiu Austrohúngaru.

Mientres la era comunista y nos primeros años de la era postcomunista, munchos d'estos edificios sufrieron degradaciones, pero a partir de 2002, col españíu económicu de Rumanía, estes edificaciones fueron restauraes. Na actualidá, la ciudá tien edificaciones históriques en bien bon estáu.

Puntos d'interés

La visita al centru de la ciudá vale'l viaxe, según el centru de salú Băile Felix, al cual apuértase per tren dende la ciudá.
Muséu Ţării Crişurilor – Un formosu muséu barrocu coles sos famoses 365 ventanes.
Catedral barroca - La catedral barroca más grande de Rumanía *

Castiellu de Oradea (Cetatea Oradea) – La fortaleza de Oradea, en forma de pentágono * Iglesia ortodoxa "con Lluna" (Biserica cu Lună) - Una ilesia única n'Europa con un reló mecánicu qu'indica les fases de la lluna * Pasajul "Vulturul Negru" – El pasaxe del Águila negra

Muséu "Ady Endre" – La casa d'unu de los más grandes poetes húngaros
Teatru del Estáu – El teatru estatal, diseñáu por arquiteutos austriacos, que construyeron más de cien teatros y sales d'ópera per gran parte d'Europa nel sieglu XIX.
La ciudá cunta con cerca de 100 ilesies de distintos cultos, amás 3 sinagogues (de les cualos solo una sigue n'usu), y la ilesia bautista más grande na Europa del este.