Fizika: Redaktələr arasındakı fərq

{{Elm

| parent = Təbiət elmləri

|image file=Stylised Lithium Atom.png}}

[[Fayl:CollageFisica.jpg|thumb|Fiziki hadisələrin müxtəlif nümunələri.|238x238px]]

 

== Fizikanın predmeti və strukturu ==

 

=== Relyativist və kvant fizikası. Nüvə və elementar zərrəciklər fizikası ===

[[Cozef Con Tomson|C. Tomson]] tərəfindən 1897 ildə elektronun kəşfi fizikanın inkişafında yeni dövr oldu. Aydın oldu ki, atomlar elementar zərrəcik olmayıb, daxilində elektronlar da olan mürəkkəb sistemlərdir. Bu kəşfin yaranmasında qazlarda elektrik boşalmalarının tədqiqinin böyük rolu oldu. 19-cu əsrin sonu – 20-ci əsrin başlanğıcında [[Hendrik Lorens|H. Lorens]] elektron nəzəriyyəsinin əsasını qoydu.

[[Fayl:Einstein1921 by F Schmutzer 2.jpg|thumb|Albert Eynşteyn (1879–1955). Onun fotoelektrik effekti və nisbilik nəzəriyyəsi üzərindəki işləri 20-ci əsr fizikasında inqilaba səbəb oldu]]

=== Fizika müasir dövrdə ===

 

[[Fayl:Standard Model of Elementary Particles.svg|thumb|Elementar zərrəciklərin standart modeli]]

Müasir bilik səviyyəsinə görə elementar və ya fundamental zərrəciklər elə zərrəciklərə deyilir ki, onlar daha sadə zərrəciklərdən ibarət deyil. Çoxsaylı eksperimentlər, uyğun anti-hissəcikləri nəzərə almasaq, 12 elementar fermion (lepton) və 4 massiv vektor bozonu aşkar etməyə imkan vermişdir.

Mikrofizikada mühüm istiqamətlərdən biri də standart modelin supersimmetrik genişlənməsidir, burada hər bir fermiona uyğun ona supersimmetrik olan bozon qoyulur. Yeni zərrəciklər çox böyük kütləyə malik olmalıdır, bu isə onları müşahidə etməyi çətinləşdirir. Lakin 2015 ildə Böyük Adron Kollayderində 700 ''QeV'' kütləli yeni zərrəciyin 2 fotona parçalanması müşahidə olundu, bu isə Hiqqs bozonunun supersimmetrik partnyorunun olmasına işarə ola bilər.

 

Ən çox obyektləri əhatə etdiyinə və maksimal sayda praktiki tətbiqlərinə görə makrofizika hazırda fizikanın ən intensiv inkişaf edən sahəsidir. Atom nüvəsi fizikasını makrofizikaya aid etmək olar, çünki bir çox xassələrinə görə, xüsusilə ağır və ifratağır kimyəvi elementlərin nüvəsi maye damcısına oxşardır. Ağir nüvələrin süni sintezi – müasir makrofizikanın əsas məsələlərindən biridir; 2016-cı il üçün atom nömrəsi 118-ә qədər olan elementlər sintez olunub. Həmçinin qeyri-adi (qeyri-sferik) formalı ekzotik nüvələr, adron atomları (məsələn, protondan və antipro- tondan ibarət olan atom), sıxlığı adi nüvə sıxlığından (≈ 3∙10¹⁷ kq/m³) böyük olan nüvələr və s. öyrənilir.

 

Müasir dövrdə makrofizikanın maraqları nizamlı və nizamsız (həm bircins, həm də legirəolunmuş) bərk cisimlərdən (hard matter) maddənin digər müxtəlif (praktik olaraq hüdudsuz) formalarının (soft matter) tədqiqinə yönəlmişdir. Bu qəbildən olan maddələrə maye kristallar, polimerlər (o cümlədən biopolimerlər), kolloidlər və digər dispers sistemlər, metallik hidrogen, qrafen, qrafan, fulleronlar və müxtəlif heterostrukturlar (J. Alfyorov, H. Kremer; 2000 il Nobel mükafatı laureatları) və s. misal göstərmək olar. Bu cür fiziki obyektlərdən informasiyanın emalı və təsviri üçün lazım olan sistemlərin, eləcədə inteqral elektron sxemlərinin elementlərinin yaradılmasında istifadə olunur. Nanoelektron elementlərin hazırlanmasında yüksək elektrikkeçiricilik və mexaniki xassələrə malik materialların – karbonun yeni allotropik modifikasiyalarının, məsələn, yarımkeçirici xassələr sərgiləyən fulleronların (onlar leqirə olunduqda ifratkeçiricilik xassələrinə də malik olur), eləcədə nanoboruların alınması və tədqiqi üzrə aktiv araşdırmalar aparılır. Nanoelektronikanın gələcək inkişafına təkan verəbiləcәk material kimi karbonun ikiölçülü modifikasiyası olan qrafen – heksoqonal ikiölçülü kristallik qəfəsə malik bir atom qalınlıqlı laydan ibarət struktur – xüsusi maraq doğurur, çünki o, yüksək mexaniki sərtliyə, rekord yüksək istilik keçiriciliyinə və ən yüksək elektron yürüklüyünə malikdir.

 

 

Çoxqatlı strukturlarda layların müxtəlif fiziki xassələrinin məqsədyönlü seçməklə – məsələn,, spintronikanın (maqnit və qeyri-magnit laylar ardıcıllığı), Cozefson elektronikasının (normal və ifratkeçirici laylar ardıcıllığı; bax ''Cozefson effekti''), molekulyar elektronikanın (molekul elektronikası) prinsiplərinə, eləcə də DNT fraqmentlərindən istifadəyə əsaslanmış yeni tip elektron cihazları yaratmaq olar. İkiölçülü cozefson kontaktlar şəbəkəsindən kvant kompüterlərində istifadə oluna biləcәk yeni tip (assosiativ) yaddaş qurğuları yaratmaq olar.

Bütün nanoquruluşlu funksional elektron qurğularında makroskopik kvant effektləri özünü büruzə verir. Gələcəkdə elə kvant hədlərinə çatmaq olar ki, burada ancaq bir elektron, bir spin, enerjinin, maqnit selinin və s. bir kvantı "işləsin". Bu hüdudlar çərçivəsində perspektiv kompüterlərin əsas parametrləri indiki kömpüterlərin uyğun parametrlərindən – işləmə tezliyindən (sürətindən) ''1THs'', informasiyanın yazılma sıxlığından ~10³ ''Tbit·sm^–2'' – dəfələrlə üstün, enerji istehlakı isə dəfələrlə az olacaqdır.

 

 

Təkamülün ən ilkin mərhələsi (10^–3 saniyədən az müddət) və həmçinin 10^–35 saniyədən az müddətdə başlanğıc kosmoloji sinqulyarlığın hipotetik vəziyyəti problemi həll olunmamış qalır. Məhz bu ölçülərdə meqafizika mikrofizika ilə birləşir, belə ki, kosmoloji problem kvant qravitasiyasının qurulması ilə həll oluna bilər. Tələb olunan enerjinin həddindən artıq böyük olması səbəbindən kosmoloji hipotezin eksperimental yoxlanması çox çətindir (bəlkə də ümumiyyətlə mümkün deyil). məsələn, Plank enerjisi 10¹⁹ ''GeV'' tərtibli olduğu halda ən iri müasir sürətləndiricidə (Böyük adron kollayderində) cəmi təxminən 1,4·10⁴ ''GeV''-dur.

Fizika texnikanın əsas istiqamətlərinin fundamentini yaradır. Tikinti texnikası, [[hidrotexnika]], [[Elektrik mühəndisliyi|elektrotexnika]] və [[energetika]], [[radiotexnika]], [[Optika mühəndisliyi|işıq texnikası]], [[Hərbi texnika|hərbi texnika]], [[elektronika]], [[İnformatika|hesablama texnikası]] fizika əsasında inkişaf edib. Texnikanın inkişafı da öz növbəsində eksperimental fizikanın mükəmməlləşməsinə böyük təsir göstərir. Elektrotexnikanın, radiotexnikanın və s. inkişafı olmasaydı, elementar zərrəciklərin sürətləndiricilərini, yarımkeçirici qurğuları və s. yaratmaq mümkün olmazdı.

 

* [http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/21143/cild/21 Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IX cild].

* ''V. İ. Nəsirov.'' [http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=vtls000701881 Fizika tarixi (dərs vəsaiti)]. Bakı-2020

* ''Məmmədov N. Ə.'' [http://nezerifizika.files.wordpress.com/2012/10/radiofizika-dc999rs-vc999saiti-bakc4b1-bakc4b1-universiteti-2008.pdf Radiofizika (dərs vəsaiti)]. Bakı: "Bakı Universiteti", 2008, 392 səh.

* ''[https://behruzmelikov.files.wordpress.com/2013/01/fizika.pdf Ümumi fizika dərsliyi]''

{{Elmlər}}

 

[[Kateqoriya:Fizika| ]]