Atlantika xartiyası

Çörçill və Ruzveltin "Prins Uels" linkorunun bortunda görüşü

Atlantika xartiyası — antihitler koalisiyasının əsas proqram sənədlərindən biri. 1941-ci il 14 avqustda İngiltərənin baş naziri U.Çörçill və ABŞ prezidenti F.D. Ruzvelt arasında müzakirə edildi və Nyufaundlenddəki Arcentiya hərbi dəniz bazasında qəbul edildi. Daha sonra, 24 sentyabr 1941-ci ildə SSRİ və digər ölkələr də xartiyaya qoşuldu.

Tarixi

Almaniyanın hücumunun ilk günlərindən Böyük Britaniya və ABŞ SSRİ ilə həmrəy olduqlarını elan etdilər. ABŞ SSRİ-ni müdafiə etdiyini bəyan etdi. 1941-ci ilin yayında ABŞ-la Böyük Britaniya "Atlantika xartiyası" adlanan sənəd imzaladı. Sənəddə qeyd olundu ki, onların başqa əraziləri tutmaq niyyətləri yoxdur, zorakılığa qarşı çıxır, ədalətli dünya yaradılmasını istəyirlər. SSRİ Çexoslovakiya və Polşa mühacir hökumətlərini tanıyaraq sentyabrın 24-də "Atlantika xartiyası"na qoşuldu. 1942-ci il yanvarın 1-də 26 dövlət "Atlantika xartiyası"na qoşulmaq haqqında "Birləşmiş Millətlər Bəyannaməsi"ni imzaladı. Beləliklə, tədricən antihitler koalisiyası yarandı. Bu isə müharibənin gedişində əsaslı dönüş yaradılmasına təsir göstərdi.

Atlantik Xartiyası 14 Avqust 1941-ci ildə İkinci Dünya Müharibəsi dövründə müharibədən sonrakı dünya üçün Müttəfiqlərin məqsədlərini müəyyənləşdirən əsas siyasi hesabat idi. Böyük Britaniya və ABŞ-nin rəhbərləri işi hazırladılar və İkinci Dünya müharibəsinin bütün müttəfiqləri bunu təsdiqlədilər.Atlantik Xartiyanın tərəfdarları Müasir Birləşmiş Millətlər Təşkilatının əsasını təşkil edən 1942-ci il yanvarın 1-də Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Bəyannaməsini imzaladılar.

Atlantik Xartiya müharibədən sonrakı dünya üçün hədəflər qoydu və müharibədən sonra gələn çoxlu beynəlxalq razılaşmalara ilham verdi. Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş (GATT), Avropa koloniyalarından sonrakı müstəqillik və daha çoxu Atlantik Xartiyadan irəli gəlir.

ABŞ prezidenti Franklin D. Ruzvelt və İngiltərə baş naziri Vinston Çörçil Atlantik Konvensiyasını Atfiqan Konfransında (Riviera) Nyufaundlend Plasentia Körfəzində hazırladılar.Onlar 14 Avqust 1941-ci ildə Argentia Dəniz Stansiyasında birgə bəyanat verdilər. Müharibə və müharibədən sonrakı dünya ilə bağlı Müttəfiq səlahiyyətlilərin hədəfləri və məqsədləri bu xartiyada ətraflı təsvir edilmişdir.

Xartiyanın bir çox ideyası beynəlxalq təhlükəsizlik səbəbiylə, Britaniya və Amerika əməkdaşlığını araşdıran Anglo-Amerikan beynəlxalq bir ideologiyasından irəli gəldi. Ruzveltin Britaniyanı konkret müharibə məqsədləri ilə bağlamaq cəhdləri və Çörçillin ABŞ-ni müharibə səylərinə bağlamağa çalışması, Atlantik Nizamnaməsinin hazırlandığı görüş üçün motivasiya yaratmağa kömək etdi.

Çörçill və Ruzvelt 1939-cu ildə danışıqlara başladı. Bu, 11 müharibə görüşməsinin birincisi idi. Hər ikisi buraya gizli səyahət etdi. Ruzvelt on gün davam edən bir balıqçılıq səfərində idi. 9 Avqust 1941-ci ildə, Uels Şahzadəsi,Çörçill ilə birlikdə Plasentia Körfəzinə gəldi.

Atlantik razılaşması Birləşmiş Ştatların müharibədə Birləşmiş Krallığa dəstək verdiyini aydınlaşdırdı. Həm ABŞ, həm də Böyük Britaniya qarşılıqlı prinsipləri və sülhdən sonrakı müharibə dünyasına və Nasistlərin məğlub edildikdən sonra razılaşdıqları siyasətlərinə görə, birliyini təqdim etməyi istədi. Amerikanın iştirakının getdikcə daha çox güman edilməsinə baxmayaraq, əsas məqsədi ABŞ-nin xüsusi iştirakı və müharibə strategiyası deyil, təqib edəcəyi sülhə diqqət etməkdir.

Xartiyanın əsas maddələri

Xartiyanın səkkiz əsas məqamı bunlardır:

• . Birləşmiş Ştatlar və ya Birləşmiş Krallıq heç bir ərazi mənfəəti istəmir;
• Ərazi düzəlişləri müvafiq xalqların istəklərinə uyğun olmalıdır;
• Bütün insanların öz müqəddəratını təyin etmək hüququ var;
• Ticarət maneələri aşağı salındı;
• Qlobal iqtisadi əməkdaşlıq və sosial rifahın inkişafı;
• İştirakçılar,istəyi və qorxusu olmayan bir dünya üçün işləyəcək;
• İştirakçılar dənizlərin azadlığı üçün çalışacaqlar;
• Müharibədən sonra təcavüzkar xalqların silahsızlaşdırılması və ümumi tərksilah olması idi.

Dördüncü maddə, beynəlxalq ticarətlə əlaqədar olaraq bazar imkanlarını "bərabər şərtlərlə" verəcəyini şüurlu şəkildə vurğuladı.Bu,Paris İqtisadiyyat Paktının nümunəsi olduğu kimi, I Dünya müharibəsindən sonra Avropada yaradılan cəza ticarəti münasibətlərinin aradan qaldırılması idi.Yalnız iki məqalə, bu əhəmiyyətə baxmayaraq müharibədən sonra zəruri olan milli, sosial və iqtisadi şəraitləri açıq şəkildə müzakirə edir.

İctimaiyyətə verildiyi zaman Nizamnamə "Prezident və Baş nazir tərəfindən birgə Bəyannamə" adlandırılmış və ümumiyyətlə "Birgə Bəyannamə" kimi tanınmışdır. İşçi Partiyası qəzeti "Daily Herald" Atlantik Xartiyanın adını çəkdi, lakin Çörçil 24 Avqust 1941-ci ildə onu Məclisdə istifadə etdi və bu gündən etibarən sənəd qəbul edildi.

Sənədin heç bir imzalanmış versiyası mövcud olmadı.Sənəd bir sıra layihələrlə həyata keçirilmiş və yekun razılaşdırılmış mətn, London və Vaşinqtona teleqraflaşdırıldı. Prezident Ruzvelt Konqresə Xartiyanın məzmununu 21 Avqust 1941-ci ildə verdi. Müttəfiq ölkələr və aparıcı təşkilatlar bu Nizamnaməni tez və geniş şəkildə təsdiqlədilər. 1945-ci il sentyabrın 24-də Londondakı Müttəfiqlər Şurasının növbəti iclasında Belçika, Çexoslovakiya, Yunanıstan, Lüksemburq, Hollandiya, Norveç, Polşa və Yuqoslaviya, Sovet İttifaqı və Azad Fransız Qüvvələri Atlantik Nizamnaməsində göstərilən ümumi siyasət prinsiplərində birləşərək, yekdilliklə bunu qəbul etmişdir. 1942-ci il yanvarın 1-də Atlantik Nizamnaməsinin prinsiplərinə riayət edən daha böyük bir millət qrupu,Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Hitlerizmə qarşı müdafiə sahəsində həmrəyliyini vurğulayan birgə Bəyannamə verdi.

Axis səlahiyyətləri bu diplomatik müqavilələri onlara qarşı potensial bir ittifaq kimi şərh etdi.Tokioda Atlantik Xartiyası ,ABŞ və İngiltərəyə qarşı daha təcavüzkar bir yanaşma sövq edən Yapon hökumətindəki militaristlərə dəstək verdi.Mətn Böyük Britaniyanın və ABŞ-nin "məğlub olanların hər hansı bir iqtisadi ayrı-seçkilik etməməsini" və "Almaniya və digər ölkələrin yenidən sülh və rifahı təmin edə biləcəyinə" söz verdiyinə dair nüfuzlu bəyanatdır.

Müzakirənin ən təəccüblü xüsusiyyəti, daxili siyasətin beynəlxalq problemlə bağlı olduğunu qəbul edən müxtəlif fikirlər təşkil edən bir sıra ölkələr arasında bir razılıq əldə edilmişdi. Müqavilə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının formalaşmasına dair ilk addımlardan birinə çevrildi.

Problemlər Almaniyadan və Yaponiyadan deyil,imperiyaları olan və öz müqəddəratını təyin edən müttəfiqlərdən — xüsusən Birləşmiş Krallıq, Sovet İttifaqı və Niderlanda qarşı müqavimət göstərənlərdən gəldi.Başlanğıcda Ruzvelt və Çörçillin razılaşdıqları, Xartiyanın üçüncü maddəsi Afrika və Asiyaya müraciət etməyəcəyini qəbul etdi. Yalnız müttəfiqlərin köməyi ilə qazanıla biləcək bir müharibə ilə, Ruzveltin qərarı Britaniyaya təzyiq göstərmək idi, lakin müharibədən sonra koloniyaların öz müqəddəratını təyin etmək məsələsini isə təxirə salmaq idi.

Bütün insanların öz müqəddəratını təyin etmək hüququna malik olduğunu etiraf etməsi, Britaniya koloniyalarında müstəqillik liderlərinə ümid verdi.Amerikalılar nizamnamənin müharibənin öz müqəddəratını təyin etmək üçün mübarizə aparıldığını etiraf etdiyindən əzmlə durmuşdular. İngilislər bu məqsədə razılaşmaq məcburiyyətində qaldılar, lakin 1941-ci ilin sentyabrında çıxış edən Çörçill, Xartiyanın yalnız Alman işğalı altında olan dövlətlərə müraciət etməsi və əlbəttə ki, Britaniya imperiyasının bir hissəsini təşkil edən ölkələrə müraciət etməyəcəyini bildirdi.

Çörçill xalqların "öz müqəddəratını təyin etmə" hüququna istinadlar verməkdən narazı idi.Sürgündəki Polşa Hökumətinin bir şöbəsi Vladislav Skorskini xəbərdar etmək üçün yazırdı ki,Xartiya milli öz müqəddəratını təyin etməklə həyata keçirilirsə, Danziq, Şərqi Prussiya və Alman Sileziyanın tərkib hissəsi olan Polşanın,əsas Polşaya yerləşməsi mümkün deyildir.

Müharibə əsnasında Çörçil Sovet İttifaqının Baltik əyalətlərini nəzarət etməyə davam etməsi üçün, 1944-cü ilin mart ayına qədər ABŞ tərəfindən rədd edilmiş bir şərhi mübahisə etdi. Lord Biverbruk Atlantik Xartiyasının "bizim üçün təhlükə olacağını xəbərdar etdi. ABŞ, Sovetlərin Baltik devrilməsini tanımamaqdan imtina etdi, lakin almanlarla mübarizə apararkən Stalinə qarşı çıxan məsələni dayandırmadı.Ruzvelt müharibədən sonra Baltik məsələsini qaldırmağı planlaşdırırdı, amma o, 1945-ci ilin aprelində Avropada müharibə başa çatdıqdan sonra öldü.

SSRİ-nin Atlantik xartiyasına qoşulması

SSRİ, Belçika, Çexoslovakiya, Yunanıstan, Polşa, Hollandiya, Norveç, Yuqoslaviya, Lüksemburq və Azad Fransanın nümayəndələrinin iştirakı ilə 1941-ci il sentyabrın 24-də Londondakı Siyasi Birlik Konfransında,SSRİ-nin İngiltərə səfiri İ.Mayski Sovet hökumətinin məlumatını elan etdi.SSRİ Atlantik Nizamnamənin əsas prinsipləri ilə razılaşdı. Eyni zamanda, Sovet hökuməti bu prinsiplərin praktiki tətbiqini "müəyyən bir ölkənin şəraiti, ehtiyacı və tarixi xüsusiyyətlərinə uyğun gəlməlidir" –deyə,Mayski bildirdi. Sovet bəyannaməsində faşizmə qarşı müharibənin azad təbiətinə cavab verən antifaşist koalisiya proqramı irəli sürülmüşdü.Bəyannamədə xalqların vəzifəsi tezliklə Almaniyanı və müttəfiqlərini məğlub etmək və gələcək nəsillərin cinayətkarlıqdan xilas olacağına dair müharibədən sonrakı dünya nizamı yaratmaq olduğunu göstərdi.

Hitlerizmin üzərində qələbəsindən sonra,azadlıqdan məhrum olan xalqların istəklərinə cavab verən beynəlxalq əməkdaşlıq və dostluq münasibətləri üçün əsaslar qoyulmalıdır. Bəyannamədə xalqların suveren hüquqlarına və millətlərin öz müqəddəratını təyin etməsinə, hər bir dövlətin dövlət müstəqilliyinə və ölkələrinin ərazi bütövlüyünə hörmət prinsipləri, bu cür bir sosial sistem qurmaq və müvafiq hesab edilən dövlətin seçilməsi prinsipləri elan olunmuşdur.

SSRİ, təcavüzə məruz qalmış qurbanlara kömək etmək üçün, bütün ölkələrlə sülh və yaxşı qonşuluq münasibətləri,silahsızlanma, təcavüzkarlara qarşı kollektiv hərəkətə dəstək verdiyini təkrarladı. Sovet hökuməti xüsusi güclə vurğuladı ki, "Hitlerin təcavüzünü məğlub etmək və Nasizmi məhv etmək zərurətini qəbul edən bütün millətlərin üzləşdiyi əsas vəzifə, azadlıqdan məhrum olan bütün iqtisadi və hərbi resursları birləşdirməkdir.

1942-ci il yanvarın 1-də 26 dövlət Atlantika xartiyası prinsiplərinə qoşulmaq haqqında "Birləşmiş Millətlərin Bəyannaməsi"ni imzaladı. Müharibənin sonu üçün antihitler koalisiyasında 50 dövlət birləşmişdi. Antihitler koalisiyasının yaranıb möhkəmlənməsi müharibənin gedişində əsaslı dönüşün başlanmasına mühüm təsir göstərdi.

Müqaviləni imzalayan ölkələr

14 avqust 1941-ci ildə

• ABŞ (prezident Franklin Delano Ruzvelt)
• Birləşmiş Krallıq (baş nazir Vinston Çörçill, səlahiyyətli şəxs kral VI Georq)

24 sentyabr 1941-ci ildə

• SSRİ (sovet hökumətinin Böyük Britaniyadakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri İvan Mayski)
• Polşa (Vladislav Sikorskinin başçılıq etdiyi Polşa hökumətinin mühacirətdəki nümayəndəsi)
• Azad Fransa Şarl de Qollun başçılığı iləı
• Belçika
•  Çexoslovakiya
• Yunanıstan Krallığı
• Lüksemburq
• Niderland
• Norveç
• Yuqoslaviya Krallığı

Həmçinin bax

• Antihitler koalisiyası
• Birləşmiş Millətlər Bəyannaməsi

Biblioqrafiya

• Bayly, C.; Harper, T. Forgotten Armies: The Fall of British Asia, 1941–1945. Cambridge, MA: Belknap Press. 2004. ISBN 9780674017481.
• Beschloss, Michael R. The Conquerors: Roosevelt, Truman and the Destruction of Hitler's Germany, 1941–1945. New York: Simon & Schuster. 2003. ISBN 9780743244541.
• Borgwardt, Elizabeth. A new deal for the world: America's vision for human rights. Harvard University Press. 2007. ISBN 9780674281912.
• Brinkley, Douglas G.; Facey-Crowther, David, redaktorlar The Atlantic Charter. Basingstoke, Hampshire, UK: Palgrave Macmillan. 1994. ISBN 9780312089306.
• Charmley, John. "Churchill and the American Alliance". Transactions of the Royal Historical Society. Royal Historical Society. Sixth Series 11. ISSN 0080-4401. JSTOR 3679428.
• Churchill, Winston. Triumph and Tragedy: The Second World War. RosettaBooks. 2010. ISBN 9780795311475.
• Crawford, Neta C. Argument and Change in World Politics: Ethics, Decolonization, and Humanitarian Intervention. Cambridge, UK: Cambridge University Press. 2002. ISBN 9780521002790.)
• Cull, Nicholas. "Selling peace: the origins, promotion and fate of the Anglo-American new order during the Second World War". Diplomacy and Statecraft. 7 (1). March 1996. doi:10.1080/09592299608405992.
• Gratwick, Harry. Penobscot Bay: People, Ports & Pastimes. The History Press. 2009.41-ci i
• Gunther, John. Roosevelt in retrospect: a profile in history. New York: Harper & Brothers. 1950.
• Hein, David. "Vulnerable: HMS Prince of Wales in 1941". Journal of Military History. 77 (3). July 2013.
• Jordan, Jonathan W. (2015), American Warlords: How Roosevelt's High Command Led America to Victory in World War II (NAL/Caliber 2015).
• Hoopes, Townsend; Brinkley, Douglas. FDR and the Creation of the U.N. New Haven, CT: Yale University Press. 2000. ISBN 9780300085532.
• Kimball, Warren. Forged in war: Churchill, Roosevelt and the Second World War. New York: HarperCollins. 1997. ISBN 9780062034847.
• Langer, William L.; Gleason, S. Everett. The Undeclared War 1940–1941: The World Crisis and American Foreign Policy. Harper & Brothers. 1953. ISBN 978-1258766986.
• Lauren, Paul Gordon. The Evolution of International Human Rights: Visions Seen. U of Pennsylvania Press. 2011.
• Louis, William Roger. "American Anti-Colonialism and the Dissolution of the British Empire". International Affairs. Royal Institute of International (Affairs 1944–). 61 (3). Summer 1985. ISSN 0020-5850. JSTOR 2618660.
• Louis, William Roger. Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez and Decolonization. London: I.B.Tauris. 2006. ISBN 9781845113476.
• Louis, William Roger. More adventures with Britannia: Personalities, Politics and Culture in Britain. London: I.B.Tauris. 1998. ISBN 9781860642937.
• O'Sullivan, Christopher D. Sumner Welles, Post-War Planning and the Quest for a New World Order 1937–1943. New York: Columbia University Press. 2008. ISBN 9780231142588.
• Prażmowska, Anita. Britain and Poland, 1939–1943: the betrayed ally. Cambridge, UK: Cambridge University Press. 1995. ISBN 9780521483858.
• Sauer, Ernst. Grundlehre des Völkerrechts, 2nd edition (German). Cologne: Carl Heymanns. 1955.
• Smith, Jean Edward. FDR. New York: Random House LLC. 2008. ISBN 9780812970494.
• Sathasivam, Kanishkan. 'Uneasy Neighbors: India, Pakistan, and US Foreign Policy. Surrey, UK: Ashgate Publishing, Ltd. 2005. ISBN 9780754637622.
• Stone, Julius. "Peace Planning and the Atlantic Charter". Australian Quarterly. Australian Institute of Policy and Science. 14 (2). June 1942. ISSN 0005-0091. JSTOR 20631017.
• Whitcomb, Roger S. The Cold War in Retrospect: The Formative Years. Westport, CT: Praeger. 1998. ISBN 9780275962531.
• Weigold, Auriol. Churchill, Roosevelt and India: Propaganda During World War II. Taylor & Francis US. 2008.
• Wrigley, Chris. Winston Churchill: A Biographical Companion. ABC-CLIO. 2002.

Xarici keçidlər

• BBC News
• The Atlantic Conference from the Avalon Project
• Letter from The Ambassador Patrick J. Hurley to the US Secretary of State Arxivləşdirilib 2008-12-10 at the Wayback Machine TEHRAN, April 14, 1945. Describing meeting with Churchill, where Churchill vehemently states that the UK is in no way bound to the principles of the Atlantic Charter.
• The Atlantic Charter