Cırtdan begemot

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Cırtdan begemot
Elmi təsnifat
XƏTA: taksonomik şablon yoxdur{{Hexaprotodon}}, taksonun sistematikasını təsvir etməlidir Hexaprotodon.
Növ:
Cırtdan begemot
Beynəlxalq elmi adı
Hexaprotodon liberiensis
Range map
şəkil

Cırtdan begemot – Cücə begemodu və ya cırtdan begemot (Choeropsis liberiensis) kiçik bir begemotdur və vətəni Qərbi Afrikanın meşələrində və bataqlıqlarında, ilk növbədə Liberiyada, Syerra Leone, Qvineya və Fil Dişi Sahilində məskunlaşır. Vətəni Nigeriyadır.[1]

Cırtda begemot quruya uyğunlaşa bilir, lakin begemot kimi dərisini nəm və bədən istiliyini sərin saxlamaq üçün suda yaşayır. Cütləşmə və doğum suda və ya quruda baş verə bilir. Cırtdan begemot ot yeyəndir. Bu səbəbdən meşələrdə tapdığı qıjılar, enliyarpaqlı bitkilər, otlar və meyvələrlə qidalanır.

Cırtdan begemotları 19-cu əsrə qədər Qərbi Afrikadan kənarda tanınmırdı. 20-ci əsrin əvvəllərində zooparklara təqdim edilmişdir. Onlar əsirlikdə yaxşı çoxalırlar və tədqiqatların böyük əksəriyyəti zoopark nümunələrindən əldə edilir.[2] Növlərin əsirlikdə sağ qalması vəhşi təbiətdən daha çox təmin edilir; 2015-ci ildəki qiymətləndirmədə, Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə İttifaqının təxminlərinə görə, təbiətdə 2500-dən az cırtdan begemot qalmaqdadır.

Taksonomiyası

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Erkək piqme begemotu öküz, dişi inək balası dana kimi tanınır. Hippopotami qrupu sürü və ya şiş kimi tanınır.[3] Bundan əlavə, bəzi taksonomistlər Anthracotheroidea və ya Hippopotamoidea superfamilyasında begemot və antrakoterləri qruplaşdırırlar.[4]

Heyvan haqqında anlayış inkişaf etdikcə cırtdan begemot cinsinin taksonomiyası dəyişdi.[5][6][7][8] Samuel G. Morton heyvanı əvvəlcə Hippopotamus minor kimi təsnif etdi, lakin sonradan onun öz cinsini təmin etmək üçün kifayət qədər fərqli olduğunu müəyyən etdi və onu Choeropsis adlandırdı. 1977-ci ildə Shirley C. Coryndon, cücə begemotun əsasən Asiyada yaşayan tarixdən əvvəlki begemotlardan ibarət olan Hexaprotodon cinsi ilə yaxından əlaqəli olduğunu irəli sürdü.[9]

Hexaprotodon, Hippopotamidae filogeniyasının hərtərəfli araşdırılmasından sonra. Bunun əvəzinə o, cücə begemotun fərqli bir cins olduğunu təklif etdi və heyvanı Xoeropsisə qaytardı.[10][11][12]

Nigeriya cırtdan begemotu

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Nigeriya cırtdan begemotu Niger çayının deltasında, xüsusən Port Harkort yaxınlığında yerləşirdi, lakin 1940-cı illərin əvvəllərində İngilis müstəmləkə zabiti Yan Heslop tərəfindən qorunan muzey nümunələrinin toplanmasından sonra heç bir etibarlı hesabat yoxdur. Nigeriya cücə begemotları Rivers ştatında, İmo ştatında və Nigeriyanın Bayelsa əyalətində görülüb və ya vurulub. Bəzi yerli populyasiyalar bu növün bir vaxtlar mövcud olduğunu bilsələr də, onun bölgədəki tarixi zəif sənədləşdirilmişdir.[13]

Təkamül

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Piqme begemotunun təkamülü ən çox onun daha böyük qohumu kontekstində öyrənilir. Hər iki növün Suidae (donuzlar) və ya Tayassuidae (pekkaries) ailəsi ilə çox yaxından əlaqəli olduğuna inanılırdı, lakin son 10 ildə aparılan araşdırmalar cücə begemotların və begemotların cetaceanlarla (balinalar və delfinlər) ən yaxın qohum olduğunu müəyyən etdi. Hippos və balinalar 60 milyona yaxın digər artiodaktillərdən budaqlanan ortaq bir yarı su əcdadını paylaşırdılar.[14][15] Bu fərziyyə edilən əcdad, ehtimal ki, altı milyon il sonra iki qola ayrıldı.[16] Bilinən ən qədim hippopotamid, Afrikada 16 ilə 8 mya arasında yaşamış Kenyapotamus cinsidir. Kenyapotamus yalnız fraqmentar fosillər vasitəsilə tanınır, lakin ölçüsünə görə C. liberiensis ilə oxşar idi.[17]

Təsviri

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Piqme begemotları begemotla eyni ümumi formaya malikdirlər. Bununla belə, cırtdan begemotun boyu normal begemotun yalnız yarısı qədərdir. Yetkin piqme begemotları çiyinlərində təxminən 75–100 sm (2.46–3.28 fut) hündürlükdə dayanır, uzunluğu 150–175 sm (4.92–5.74 fut) və çəkisi 180–275 kq (397–606 lb.[18] Onların əsirlikdəki ömürləri 30 ildən 55 ilə qədərdir, baxmayaraq ki, vəhşi təbiətdə bu qədər uzun müddət yaşamaq ehtimalı azdır.[19][20]

Dərisi yaşılımtıl-qara və ya qəhvəyi rəngdədir, bədənin aşağı hissəsində kremli boz rəngə kölgə salır. Onların dərisi adi begemotlara çox bənzəyir, bir neçə santimetr qalınlığında dermis üzərində nazik epidermis var. Cırtdan begemotlar adi begemotlarla eyni qeyri-adi ifrazata malikdirlər, bədənlərinə çəhrayı rəng verir və ifrazat nə tər, nə də qan olsa da bəzən "qan təri" kimi təsvir edilir. Begemotların dərisi tez quruyur və çatlayır, buna görə də hər iki növ suda çox vaxt keçirir.[21] Mütənasib olaraq, cırtdan begemotunun ayaqları və boynu daha uzun, başı isə daha kiçikdir.[22]

Piqme begemotunun orbitləri və burun dəlikləri daha az tələffüz olunur, bu, dərin suda daha az vaxt keçirməyin uyğunlaşmasıdır (burada aydın orbitlər və burun dəlikləri adi begemotların nəfəs almasına və görməsinə kömək edir).[23] Adi begemotdan daha çox yerüstü həyatına uyğunlaşmalarına baxmayaraq, cırtdan begemotlar hələ də bütün digər cüt ayaqlı heyvanlardan daha çox suda yaşayırlar. Piqme begemotların qulaqları və burun dəlikləri suyun altında qalmağa kömək edən güclü əzələ qapaqlarına malikdir və dərinin fiziologiyası suyun mövcudluğundan asılıdır.[24]

Həyat tərzləri

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Piqme begemotunun davranışı adi begemotdan bir çox cəhətdən fərqlənir. Davranışlarının çoxu tapirə daha çox bənzəyir, baxmayaraq ki, bu, konvergent təkamülün təsiridir.[25] Adi begemot soyğunçu olsa da, cücə begemotları ya tək, ya da kiçik qruplar halında, adətən cütləşmiş cütlük və ya ana və buzov şəklində yaşayırlar. Piqme begemotları qarşılaşdıqları zaman döyüşməkdənsə, bir-birlərinə məhəl qoymurlar. Sahə tədqiqatları erkək cırtdan begemotların 1,85 km2-dən (460 akr), dişilərin əhatə dairəsinin isə 0,4 ilə 0,6 km2 (100–150 akr) arasında olduğunu təxmin etdi.[26]

Cırtdan begemotlar günün çox hissəsini çaylarda gizlənərək keçirirlər. Onlar yeni yerə köçməzdən əvvəl bir neçə gün ardıcıl olaraq eyni yerdə dincəlirlər. Adi begemot kimi, cücə begemot da qidalanmaq üçün günorta vaxtı sudan çıxır. Cırtdan begemot gündə təxminən altı saat qida axtarmağa sərf edir. Cırtdan begemotlar ot yeyəndir. Cırtdan begemotunun qidalanmasının əsas hissəsi ferns, enliyarpaqlı bitkilər və meşə döşəməsinə düşmüş meyvələrdən ibarətdir.

Cırtdan begemot üçün cinsi yetkinlik üç ildən beş yaşa qədər olur. Doğmaq üçün ən gənc yaş İsveçrənin Bazel Zooparkında üç il üç aylıq bir buzov doğuran cüce begemotdur. Dişi cücə begemotunun östrus dövrü orta hesabla 35,5 gün, östrusun özü isə 24 ilə 48 saat arasında davam edir.[27] Hamiləlik müddəti 190 ilə 210 gün arasında dəyişir və adətən tək bala doğulur, baxmayaraq ki, əkizlərin meydana gəldiyi bilinir.

Adi begemot yalnız suda doğur və cütləşir, cücə begemotlar isə həm quruda, həm də suda cütləşərək doğur. Gənc cücə hipposlar demək olar ki, dərhal üzə bilər. Doğuş zamanı cücə begemotlarının çəkisi 4,5–6,2 kq (9,9–13,7 lb), kişilərin çəkisi isə dişilərdən təxminən 0,25 kq (0,55 funt) çoxdur. Piqme begemotları altı ilə səkkiz aylıq yaş arasında tam süddən kəsilir; süddən kəsməmişdən əvvəl anaları yemləmək üçün suyu tərk edərkən müşayiət etmirlər, əksinə suda özləri gizlənirlər. Ana gündə təxminən üç dəfə gizləndiyi yerə qayıdır və buzovu əmizdirməyə çağırır. Əmizdirmə ananın yan yatması ilə baş verir.[28]

İnsanlar üçün təhlükəli sayılmasa da və ümumiyyətlə itaətkar olsa da, Piqme begemotları bəzən çox aqressiv ola bilirlər.[29]

Qoruqlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Cırtdan begemotu bəbirlər, pitonlar və timsahlar öldürə bilər.[30] Bunun nə qədər tez-tez baş verdiyi bilinmir.[31] C. liberiensis 2007-ci ildə Evolutionarily Distinct and Global Endangered (EDGE) layihəsi tərəfindən ən yaxşı 10 "fokus növ"dən biri kimi müəyyən edilmişdir.[32] Bəzi qismi Syerra Leonedəki Qola Meşə Qoruğu kimi qorunan ərazilərdə yaşayır.[33]

İsveçrədəki Bazel Zooparkı beynəlxalq damazlıq kitabçasına malikdir və dünyanın zooparklarında sərbəst şəkildə böyüyən bütün qorunan cırtdan begemot populyasiyasını əlaqələndirir. 1970–1991-ci illər arasında əsirlikdə doğulmuş cırtdan begemotların sayı iki dəfədən çox artmışdır. Zooparklardakı növlərin sağ qalması vəhşi təbiətdəki növlərin sağ qalmasından daha çoxluq təşkil edir.[34] Qoruqda saxlanılan olan cırtdan hippo 42 ildən 55 ilə qədər, vəhşi təbiətdən daha uzun yaşayır.[35] 1919-cu ildən bəri zooparklarda doğulan cüce begemotların yalnız 41 faizi kişidir.[36]

Tarixi və folklorda yeri

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Adi begemot klassik antik dövrdən avropalılara məlum olsa da, cücə begemotu 19-cu əsrə qədər Qərbi Afrikada öz əhatə dairəsi xaricində tanınmırdı. Gecədə, meşədə yaşadıqları üçün, onlar da öz sıralarında zəif tanınırdılar. Liberiyada bu heyvan ənənəvi olaraq su inəyi kimi tanınırdı.[37] Növün bir neçə kəlləsi amerikalı təbiət alimi Samuel G. Mortona Liberiyanın Monroviya şəhərində rezidenturada olarkən ona göndərilib. Morton bu növü ilk dəfə 1843-cü ildə təsvir etmişdir.[38] 1927-ci ildə Firestone Tires şirkətindən Harvey Firestone ABŞ prezidenti Calvin Coolidge-ə cüce begemot Billiyə hədiyyə etdi. Kulidc Billini Vaşinqtondakı Milli Zooparka bağışladı. Zooparkdan verilən məlumata görə, Billi bu gün ABŞ zooparklarındakı cücər begemotlarının çoxunun ortaq əcdadıdır.[39]

Həmçinin bax

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Xarici keçid

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İstinad

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ Ransom, C.; Robinson, P. T.; Collen, B. (2015). "Choeropsis liberiensis". IUCN Red List of Threatened Species. 2015: e. T10032A18567171. doi:10.2305/IUCN. UK.2015–2. RLTS. T10032A18567171.en. Retrieved 27 August 2021.
  2. ↑ Stroman, H. R.; Slaughter, L. M. "The care and breeding of the Pygmy hippopotamus (Choeropsis liberiensis) in captivity". International Zoo Yearbook. 12 (1). January 1972: 126–131. doi:10.1111/j.1748-1090.1972.tb02296.x.
  3. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-08. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  4. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-07-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-08. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  5. ↑ Ransom, C.; Robinson, P. T.; Collen, B. (2015). "Choeropsis liberiensis". IUCN Red List of Threatened Species. 2015: e. T10032A18567171. doi:10.2305/IUCN. UK.2015–2. RLTS. T10032A18567171.en. Retrieved 27 August 2021.
  6. ↑ Boisserie, Jean-Renaud (2005). "The phylogeny and taxonomy of Hippopotamidae (Mammalia: Artiodactyla): a review based on morphology and cladistic analysis". Zoological Journal of the Linnean Society. 143: 1–26. doi:10.1111/j.1096–3642.2004.00138.x.
  7. ↑ Eltringham, S. Keith (1999). The Hippos. London: Academic Press. ISBN 978-0-85661-131-5.
  8. ↑ Robinson, Phillip T. River Horses and Water Cows Archived 2009–03–26 at the Wayback Machine. Hippo Specialist Group of the World Conservation Union Archived 2007–07–17 at the Wayback Machine. Retrieved on 2007–07–30.
  9. ↑ Coryndon, Shirley C. (1977). "The taxonomy and nomenclature of the Hippopotamidae (Mammalia, Artiodactyla) and a description of two new fossil species". Proceedings of the Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. 80 (2): 61–88.
  10. ↑ Boisserie, Jean-Renaud (2005). "The phylogeny and taxonomy of Hippopotamidae (Mammalia: Artiodactyla): a review based on morphology and cladistic analysis". Zoological Journal of the Linnean Society. 143: 1–26. doi:10.1111/j.1096–3642.2004.00138.x.
  11. ↑ Boisserie, Jean-Renaud; Fabrice Lihoreau; Michel Brunet (February 2005). "The position of Hippopotamidae within Cetartiodactyla". Proceedings of the National Academy of Sciences. 102 (5): 1537–1541. Bibcode:2005PNAS..102.1537B. doi:10.1073/pnas.0409518102. PMC 547867. PMID 15677331.
  12. ↑ Boisserie, Jean-Renaud; Fabrice Lihoreau; Michel Brunet (March 2005). "Origins of Hippopotamidae (Mammalia, Cetartiodactyla): towards resolution". Zoologica Scripta. 34 (2): 119–143. doi:10.1111/j.1463–6409.2005.00183.x. S2CID 83768668.
  13. ↑ Eltringham, S. Keith (1999). The Hippos. London: Academic Press. ISBN 978-0-85661-131-5.
  14. ↑ Scientists find missing link between the dolphin, whale and its closest relative, the hippo". Science News Daily. 2005–01–25. Archived from the original on 2007–03–04. Retrieved 2008–08–23.
  15. ↑ Gatesy, J (1 may 1997). "More DNA support for a Cetacea/Hippopotamidae clade: the blood-clotting protein gene gamma-fibrinogen". Molecular Biology and Evolution. 14 (5): 537–543. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a025790. PMID 9159931.
  16. ↑ Ursing, B. M.; U. Arnason (1998). "Analyses of mitochondrial genomes strongly support a hippopotamus-whale clade". Proceedings of the Royal Society. 265 (1412): 2251–5. doi:10.1098/rspb.1998.0567. PMC 1689531. PMID 9881471.
  17. ↑ Boisserie, Jean-Renaud; Fabrice Lihoreau; Michel Brunet (March 2005). "Origins of Hippopotamidae (Mammalia, Cetartiodactyla): towards resolution". Zoologica Scripta. 34 (2): 119–143. doi:10.1111/j.1463–6409.2005.00183.x. S2CID 83768668.
  18. ↑ Macdonald, D. (2001). The New Encyclopedia of Mammals. Oxford University Press, Oxford. ISBN 978–0198508236
  19. ↑ Eltringham, S. Keith (1999). The Hippos. London: Academic Press. ISBN 978-0-85661-131-5.
  20. ↑ "Pygmy Hippo fact sheet". National Zoological Park. Archived from the original on 2008–08–25. Retrieved 2008–08–23.
  21. ↑ Eltringham, S. Keith (1999). The Hippos. London: Academic Press. ISBN 978-0-85661-131-5.
  22. ↑ Pygmy Hippo fact sheet". National Zoological Park. Archived from the original on 2008–08–25. Retrieved 2008–08–23.
  23. ↑ Pygmy Hippo fact sheet". National Zoological Park. Archived from the original on 2008–08–25. Retrieved 2008–08–23.
  24. ↑ Robinson, Phillip T. River Horses and Water Cows Archived 2009–03–26 at the Wayback Machine. Hippo Specialist Group of the World Conservation Union Archived 2007–07–17 at the Wayback Machine. Retrieved on 2007–07–30.
  25. ↑ Robinson, Phillip T. River Horses and Water Cows Archived 2009–03–26 at the Wayback Machine. Hippo Specialist Group of the World Conservation Union Archived 2007–07–17 at the Wayback Machine. Retrieved on 2007–07–30.
  26. ↑ Eltringham, S. Keith (1999). The Hippos. London: Academic Press. ISBN 978-0-85661-131-5.
  27. ↑ Zschokke, Samuel (2002). "Distorted Sex Ratio at Birth in the Captive Pygmy Hippopotamus, Hexaprotodon Liberiensis". Journal of Mammalogy. 83 (3): 674–681. doi:10.1644/1545–1542(2002)083<0674:DSRABI>2.0. CO;2.
  28. ↑ Zschokke, Samuel (2002). "Distorted Sex Ratio at Birth in the Captive Pygmy Hippopotamus, Hexaprotodon Liberiensis". Journal of Mammalogy. 83 (3): 674–681. doi:10.1644/1545–1542(2002)083<0674:DSRABI>2.0. CO;2.
  29. ↑ Álvarez, Juan (2023–02–05). "Are Pygmy Hippos Aggressive? Are Dangerous as The Common?". WWWILDNATURE. Retrieved 2023–05–18.
  30. ↑ Look, Anne (8 may 2012). "Poaching in Liberia's Forests Threatens Rare Animals". Voice of America. Archived from the original on 4 March 2016. Retrieved 5 November 2014.
  31. ↑ Boisserie, Jean-Renaud (2005). "The phylogeny and taxonomy of Hippopotamidae (Mammalia: Artiodactyla): a review based on morphology and cladistic analysis". Zoological Journal of the Linnean Society. 143: 1–26. doi:10.1111/j.1096–3642.2004.00138.x.
  32. ↑ Protection for 'weirdest' species". BBC. 2007–01–16. Retrieved 2008–08–23.
  33. ↑ Administrator. "Gola Forest Reserve". Visit Sierra Leone. Archived from the original on 2010–03–08.
  34. ↑ "Pygmy Hippo fact sheet". National Zoological Park. Archived from the original on 2008–08–25. Retrieved 2008–08–23.
  35. ↑ "Pygmy Hippo fact sheet". National Zoological Park. Archived from the original on 2008–08–25. Retrieved 2008–08–23.
  36. ↑ Zschokke, Samuel (2002). "Distorted Sex Ratio at Birth in the Captive Pygmy Hippopotamus, Hexaprotodon Liberiensis". Journal of Mammalogy. 83 (3): 674–681. doi:10.1644/1545–1542(2002)083<0674:DSRABI>2.0. CO;2.
  37. ↑ Robinson, Phillip T. River Horses and Water Cows Archived 2009–03–26 at the Wayback Machine. Hippo Specialist Group of the World Conservation Union Archived 2007–07–17 at the Wayback Machine. Retrieved on 2007–07–30.
  38. ↑ Robinson, Phillip T. River Horses and Water Cows Archived 2009–03–26 at the Wayback Machine. Hippo Specialist Group of the World Conservation Union Archived 2007–07–17 at the Wayback Machine. Retrieved on 2007–07–30.
  39. ↑ Jablonski, Nina G. (2004). "The hippo's tale: how the anatomy and physiology of Late Neogene Hexaprotodon shed light on Late Neogene environmental change". Quaternary International. 117 (1): 119–123. Bibcode:2004QuInt.117..119J. doi:10.1016/S1040–6182(03)00121–6.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Cırtdan_begemot&oldid=7680570"