Аш тоҙо

Аш тоҙо «Экстра»

Көньяҡ Австралияла тоҙ етештереү

Аш тоҙоноң кристалдары (ҙурайтып)

Икмәк-тоҙ рус туйында

Аш тоҙо — аш-һыуҙы тәмләй торған әсе кристаллик есем; ашамлыҡ һәм техник продукт; тәбиғәттә галит минералы рәүешендә осрай.

Аш тоҙо халыҡ хужалығының күп тармаҡтарында: аҙыҡ-түлек сәнәғәтендә, малсылыҡта, медицинала, химияла (Na, CI, HCI, инсектицидтар, хәрби маҡсаттарҙа ағыулы матдәләр һ.б. яһау өсөн), күн, нефть (быраулау иҙмәләре өсөн) сәнәғәтендә һ.б. киң ҡулланыла.

Ике халәттә киң таралған: ҡаты − NaCI -ҙың (% тарҙа) уртаса миҡдары таш тоҙҙа − 92-98,8, ултырмаларҙа − 77-95; эремәләрҙә − диңгеҙ һыуында − 0,6 (Каспий диңгеҙе), 2,7 (Ер шары океаны), тоҙло күлдәрҙең тәбиғи эремәһендә — 7,3, 25,9, (Хужа-Мумын күле, Төркмәнстан Республикаһы), ер аҫты минераль һыуҙарында — 5 тән күберәк. Ҡулланылышына ҡарап аҙыҡ-түлек (тулайым етештереүҙең 50%-ы), техник (40 %) һәм мал аҙығы (10 %) тоҙона бүленә. Аш тоҙон сығарыу, тәбиғәттәге тоҙло һыуҙарҙан һәм диңгеҙ һыуынан тәбиғи рәүештә һәм заводта парға әйләндерү юлы менән алалар. Донъя күләмендә йылына 190—215 млн тонна аш тоҙо етештерелә, төп етештереүселәре — АҠШ, Ҡытай, Германия һәм Рәсәй (йылына 8-10 млн тонна). Рәсәй Федерацияһында тоҙ сығарыу Башҡортостанда (Бөтә Рәсәй етештереү күләменең 40 %), Әстрәхән (23 %), Иркутск (13 %), Ырымбур (4 %) һәм Волгоград (4 %) өлкәләрендә ғәмәлгә ашырыла.

Тәбиғи (диңгеҙ) тоҙға һәр ваҡыт тиерлек башҡа минераль тоҙҙар ҡушылған була, улар тоҙға төрлө төҫтәр (ғәҙәттә һоро, көрән, ал төҫтәр) өҫтәй ала.

Эре һәм ваҡ, таҙа, иодлы, нитритлы һәм башҡа төрҙәрҙә етештерелә. Таҙалығына ҡарап, экстра, юғары, беренсе һәм икенсе сорттарға бүленә.

Аш тоҙон сығарыу технологиялары

• Ултырма тоҙ «тоҙло шарлауыҡтарҙан» диңгеҙ һыуының тәбиғи парға әйләнеүе юлы менән алына.
• Ултырма тоҙ тоҙло күлдәрҙең төбөнән йәки тоҙло мәмерйә күлдәренән алына. Уны сығарыу йылы миҙгелдә яһалма яҫы бассейндарҙа тәбиғи парға әйләнеүе юлы менән ҡулай климатлы урындарҙа тормошҡа ашырыла. Һалҡын климатлы төбәктәрҙә туңдырыу ысулы ҡулланыла.
• Таш тоҙ шахталарҙы эшкәртеү ысулы менән сығарыла. Йылылыҡ һәм һыу менән эшкәртеү талап ителмәй.
• Ҡайнатылған тоҙ тоҙ иретмәләренән (тәбиғи ер аҫты тоҙло һыуҙарынан йәки таш тоҙ ҡатламдарына быраулау скважиналары аша һыу ҡыуыу ысулы менән алынған) парға әйләндереү юлы менән алына.

Биологик роле

Тоҙ кеше ғүмере өсөн дә, башҡа тере йәндәр өсөн дә бик мөһим. Ундағы хлор ионы тоҙ кислотаһы — ашҡаҙан һутының мөһим компонентын — етештереү өсөн төп материал булып тора. Натрий иондары башҡа элементтарҙың иондары менән бергә нервы импульстарын тапшырыуҙа, мускул сүстәренең ҡыҫҡарыуында ҡатнаша, шуға күрә уларҙың организмда етерлек концентрацияла булмауы дөйөм хәлһеҙлеккә, тиҙ арыуға һәм башҡа нервы-мускул ҡаҡшауына килтерә. Шул уҡ ваҡытта натрийҙың артыҡ булыуы шыйыҡсаның тотҡарланыуына һәм ҡан баҫымының күтәрелеүенә килтерә.

Туҡланыу рационында тоҙҙоң кәрәкле миҡдары тураһында төрлө мәғлүмәттәр бар. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы өлкәндәр өсөн натрийҙы тәүлегенә 2 граммға тиклем сикләргә кәңәш итә, был 5 грамм аш тоҙона тап килә. Америка табиптары сәләмәт кешеләргә тоҙҙо көнөнә бер сәй ҡалағы (6 г самаһы) йәки аҙыраҡ (4 г кәмерәк) ҡулланырға кәңәш бирә. Аш тоҙонда яҡынса 40 % натрий бар (йылылыҡ стресы, тирләүҙең көсәйеүе йәки ҡайһы бер ауырыуҙар менән бәйле күнегеүҙәр ваҡытында тәҡдим ителгән дәүмәл артыуы ихтимал). Шул уҡ ваҡытта был миҡдарҙа ярымфабрикаттарҙағы, соустарҙағы, консерваларҙағы һәм уларға оҡшаш тоҙҙоң инеүен иҫәпкә алырға кәрәк, ә натрий сығанаҡтары булып башҡа аҙыҡ-түлек тә, аҙыҡ өҫтәмәләре лә тороуы мөмкин.

Тоҙҙоң етешмәү билдәләре — баш ауыртыу һәм хәлһеҙлек, баш әйләнеү, күңел төшөнкөлөгө[5]. Аҙыҡҡа тоҙ өҫтәгәндән һуң кәйеф яҡшыра. Шулай уҡ аҙыҡ-түлек продукттарын оҙаҡ һаҡлап ҡалыуҙың башҡа ысулдары билдәһеҙ булған дәүерҙә тоҙҙоң яҡшы һаҡлау үҙенсәлектәре ҡиммәтле тауар булараҡ уға айырым ҡараш тыуҙырған.

Элек-электән һунарсылар һәм малсылар тоҙға ихтыяжын ит ризыҡтарын ҡулланып (ҡайһы берҙә сей килеш) ҡәнәғәтләндергән. Игенселек менән шөғөлләнгән халыҡтар иһә башлыса хлорлы натрийға ярлы үҫемлек аҙығы ҡулланғандар.

Етештереү

Диңгеҙ һыуын парға әйләндереп тоҙ алыу өсөн бассейндар. Бретань (Франция), яҡынса 1880 йыл

Уюни татырлығында тоҙ сығарыу, Боливия

Боронғо замандарҙа тоҙҙо ҡайһы бер үҫемлектәрҙе (мәҫәлән, сәтләүек йәки башҡа япраҡлы ағастарҙы) усаҡтарҙа яндырып алғандар; барлыҡҡа килгән көлдө тәмләткес итеп файҙаланғандар. Тоҙ күләмен арттырыу өсөн уға өҫтәмә рәүештә тоҙло диңгеҙ һыуы өҫтәгәндәр.

Европа һәм Алғы Азия биләмәһендә иң боронғо тоҙ ҡайнатыу заводтары Европала тәүге ҡалаларҙың береһе — Болгарияның Ҡара диңгеҙ ярында Провадия-Солницата ҡасабаһын ҡаҙыу барышында табылған. Был торама беҙҙең эраға тиклем мең йыллыҡ уртаһынан алып аш тоҙо етештереү үҙәге булып тора; урындағы тоҙло сығанаҡтан алынған һыу көмбәҙ рәүешендәге ҙур балсыҡ мейестәрҙә парға әйләнә. Б.э.т. мең йыллыҡ аҙағына тоҙ етештереү бында сәнәғәт масштабтарына етә һәм 4—5 тоннаға тиклем арта.

Ковда йылғаһы үҙәнендә тоҙло һыу күтәреү торбаһының ҡалдығы

Ике мең йыл тирәһе элек тоҙ сығарыу диңгеҙ һыуын парға әйләндереү юлы менән алып барыла башлаған. Был ысул тәүге тапҡыр ҡоро һәм эҫе климатлы илдәрҙә барлыҡҡа килә, унда тәбиғи рәүештә бушатыу күҙәтелә; таралыу менән һыу яһалма рәүештә йылытыла башлаған. Төньяҡ райондарҙа, атап әйткәндә, Аҡ диңгеҙ ярҙарында ысул камиллаштырыла: сөсө һыу тоҙҙан иртәрәк туңа, ҡалған иретмәлә тоҙ концентрацияһы ла шуға ярашлы арта. Шулай итеп, сөсө һыу һәм тупланған һыу бер үк ваҡытта диңгеҙ һыуынан алына, һуңынан ул энергия сығымдарын кәметеү менән ҡайнатыла.

Шулай уҡ тоҙ ҡороған диңгеҙҙәр урынындағы ятҡылыҡтарҙан алынған галитты (таш тоҙҙо) сәнәғәт юлы менән таҙартып алына.

Рәсәй тоҙ баҙары

Тоҙ шахтаһы шахта

2006 йыл башында Рәсәй тоҙ баҙары йылына 3,6 млн тонна тип баһалана, башҡа сығанаҡтар буйынса — 4,56 млн тонна, шуларҙың 0,56 миллион тоннаһы — аҙыҡ-түлек сығымдары, ә 4 миллион тоннаһы — тоҙҙо сәнәғәт маҡсаттарында, башлыса химик маҡсаттарҙа ҡулланыу. украин һәм белорустар төп сит ил тәьмин итеүселәре булып тора.

Тәьмин итеүсе	Рәсәй баҙарына оҙатылған тауар күләме, млн. йылына тонна
ОАО «Бассоль», Әстерхан	1,3
Уралкалий», Березники	1,0
ОАО «Илецксоль», Ырымбур	0,5
ФГУП «Тыретский солерудник», Тыреть	0,3
«Астрасоль», Әстерхан	0,3
Бөтәһе (Рәсәй етештереүселәре)	3,2—3,5
ГПО «Артёмсоль», Украина	1,0
ПО «Беларуськалий», Белоруссия	0,5
ОАО «Мозырьсоль», Белоруссия	0,1
Бөтәһе (Тышҡы тәьмин итеүселәр)	1—1,6
Бөтәһе	4,8—5,1

Донъя тоҙ баҙары

2017 йылда тоҙ донъя баҙарында иң күп һатылған тауарҙар иҫәбендә 647-се урынды биләй, күләме 2,39 миллиард АҠШ доллары тәшкил итә.

2017 йылда иң эре тоҙ экспортлаусылар: Австралия (308 миллион доллар), Нидерландтар (283 миллион доллар), Һиндостан (272 миллион доллар), Германия (221 миллион доллар) һәм Мексика (151 миллион доллар); Иң эре импортерҙар: Япония (242 миллион доллар), Ҡытай (212 миллион доллар), Германия (173 миллион доллар) һәм Индонезия (167 миллион доллар).

Донъя тоҙ экспортында Рәсәйҙең өлөшө — 0,3 % (7,14 млн доллар), импортта — 3,7 % (89,2 млн доллар).

Ҡулланыу

Аҙыҡ-түлек продукты

Ащ тоҙоноң кристалдары

Пакистанда Хевра шахтаһынан ҡыҙыл таш тоҙ

Аш-һыу әҙерләүҙә тоҙ мөһим тәмләткес итеп ҡулланыла. Соль һәр кешегә яҡшы таныш, шунһыҙ ризыҡтар сөсө булып тойола. Тоҙҙоң был үҙенсәлеге кеше физиологияһына бәйле, әммә кешеләр йыш ҡына физиологик процестар өсөн кәрәк булғандан күберәк ҡуллана.

Тоҙҙоң еңелсә антисептик үҙенсәлектәре бар; уның 10-15 %-лы миҡдары серек бактерияларҙың үҫеүенә юл ҡуймай, был уны аҙыҡтың һәм башҡа органик массаларҙың (тире, үҙағас, елем) консерванты сифатында киң ҡулланылыуына сәбәпсе булып тора.

Хәҙер тоҙҙоң экзотик төрҙәре күп: ыҫланған француз, четверговая соль, ҡара лава, Гималай ҡара кала намак һәм санчал, перу алһыу, Гималай алһыу (Гималай тауҙарында, башлыса Пакистанда һ.б.) ҡулдан сығарыла; ҡайһы бер ресторандарҙа (мәҫәлән, Таиландтың Пхукет курортында) хатта «тоҙ сомельеһы» һөнәре лә бар.

Һатыуға сығарылған тоҙҙа NaCl миҡдары 97 %-тан (икенсе сорт) алып 99,7 %-ҡа (экстра) тиклем тәшкил итә, ҡалған өлөшө төрлө ҡушылмаларға (натрий сульфаты, калий хлориды һ.б.), шулай уҡ йыш ҡына өҫтәмәләргә тура килә. Йышыраҡ йодидтар һәм карбонаттар, ә һуңғы йылдарҙа фторидтар өҫтәлә. Фторидтарҙы өҫтәү теш ауырыуҙарын иҫкәртеү өсөн ҡулланыла. 1950-се йылдарҙан алып Швейцарияла тоҙға фторид өҫтәлә башлай.

Тоҙҙо артыҡ ҡулланыу

Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәренә ярашлы, тоҙҙо физиологик норманан артығын даими ҡабул итеү ҡан баҫымының күтәрелеүенә, һөҙөмтәлә йөрәк һәм бөйөрҙәрҙең төрлө ауырыуҙарына, ашҡаҙан рагына һәм остеопорозға килтерәу. Башҡа натрий тоҙҙары менән бер рәттән аш тоҙо күҙ ауырыуҙарына һәм күҙ ҡабағы шешеүенә сәбәпсе булыуы ихтимал - тоҙ организмда һыуҙы тотҡарлай, уның ҙур күләме үҙендә май туҡымаһын «һаҡлай». Күҙ эсендәге баҫымдың күтәрелеүенә һәм катарактаның үҫеүенә килтереүе мөмкин.

Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы бер кеше өсөн тоҙҙоң көнлөк күләмен физиологик норма итеп 5 граммды билдәләгән. Әммә Европала һәм Америкала кеше уртаса 10 грамға яҡын ҡуллана. Европаның күп кенә илдәрендә һәм Америкала тоҙҙо артыҡ ҡулланыуҙың насар эҙемтәләрен аңлатыу буйынса программалар йәйелдерелгән. Англияла тоҙ миҡдары хаҡында аҙыҡ-түлек этикеткаларында хәбәр итеүҙе талап иткән закон ҡабул ителгән.

Финляндияла тоҙ ҡулланыуҙы өстән бер өлөшөнә кәметеүгә өлгәшәләр, шуның арҡаһында инсульттан һәм йөрәк өйәнәгенән үлем осраҡтары 80 процентҡа кәмей.

Европа илдәрендә үткәрелгән тикшереүҙәр күрһәтеүенсә, йөклө булыу осоронда ҡатын-ҡыҙ ғәҙәти күләмдә тоҙ ҡулланырға тейеш. Артыҡ ҡулланыу ҡан әйләнеше системаһының көсһөҙләнеүенә, гипертонияға килтереүе ихтимал, ләкин уныңң етмәүе лә зарарлы. Тоҙҙо ныҡлы сикләү шешенеүҙе насарайтыуы ихтимал, буласаҡ баланың бөйөрҙәре үҫешенә насар йоғонто яһай ала, был киләсәктә гипертонияға килтереүе мөмкин.

Америка Ҡушма Штаттарында «натрий миҡдары аҙ булған тоҙ» булараҡ рекламаланған төрлө продукттар һатыла. Натрий миҡдарының кәмеүе күләм берәмегенә аш тоҙо күләменең кәмеүе иҫәбенә өлгәшелә. Етештереү варианттарының береһе - натрий хлоридын калий йәки магний хлориды кеүек башҡа химик берләшмәләр менән өлөшләтә алмаштырыу. Икенсе вариант — тоҙҙоң үҙенсәлекле кристалл төҙөлөшөн үҙгәртеү («ҡар бөртөгө» характерлы призмалар урынына), һөҙөмтәлә уның күләм тығыҙлығы кәмей (0,76 г/см3, «ябай» тоҙҙоң 1,24 г/см3 урынына), һәм продукттың бер ҡалағы натрийҙан (тоҙҙар ҙа шулай уҡ) өстән бер өлөшкә кәмерәк.

Тоҙһоҙ диета

Тоҙһоҙ диета дауалау маҡсатында ғына ҡулланыла һәм белгес күҙәтеүе аҫтында үткәрелә. Ул бөйөр һәм бәүел сығарыу юлдары ауырыуҙары ваҡытында тәғәйенләнә. Туҡланыу рационы ваҡытында организмда тоҙ тупланмаһының кәмеүе һөҙөмтәһе булараҡ һыу юғалтыу арҡаһында ауырлыҡтың кәмеүе мөмкин. Тоҙһоҙ диетаны үҙ аллы билдәләргә ярамай.

Химия промышленносы

Аш тоҙо сәнәғәттә сода, хлор, тоҙ кислотаһы, натрий гидроксиды һәм натрий металы алыу өсөн ҡулланыла.

Боҙлауыҡҡа ҡаршы реагент

Тоҙ һыуҙа

Тоҙ боҙға ҡушылһа (шул иҫәптән ҡарға), уны иретә. Килеп сыҡҡан һыу-тоҙ иретмәһе, тоҙ миҡтарына ҡарап, түбән температурала кристаллаша (туңа). Концентрацияһы ни тиклем юғарыраҡ, иретмәнең кристаллашыу температураһы ла шул тиклем түбәнерәк була. Был күренеш юлдарҙы боҙ һәм ҡарҙан таҙартыу өсөн ҡулланыла.

Рәсәйҙә тоҙҙоң мәҙәни әһәмиәте

Тоҙ ярҙамында күрәҙәлек итеү (аломантия) бар.

Билдәле булыуынса, һунарсылар тайгалағы торлаҡта осраҡлы юл йөрөүселәр өсөн мотлаҡ шырпы һәм тоҙ ҡалдыра.

Рәсәйҙә православие динен тотоусылар араһында Бөйөк кесаҙнала «кесаҙна тоҙо» әҙерләү ҡабул ителгән — эре тоҙҙо кеүәҫ төбө йәки арыш икмәге менән бутап, табала ҡыҙҙырғандар, һуңынан килелә төйгәндәр. Сирек өлөш тоҙҙо пасха йомортҡалары һәм ҡайһы бер башҡа ризыҡтар менән ҡулланғандар.

Геральдикала

• 
  Бахмут гербы — тоҙҙоң алхимик билдәһе
• 
  Артёмовск (Кене) гербы — өс тоҙ кристалы
• 
  Солигалич гербы
• 
  Сольвычегодск гербы
• 
  Энгельс районы гербы
• 
  Усолья-Сибирский гербы
• 
  Дрогобыч гербы
• 
  Соликамскиҙың яңы гербы
• 
  Березники гербы
• 
  Аҡтүбә гербы]]
• 
  Түбәнге Баскунчак ҡасабаһы муниципаль берәмегенең флагы

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Йодлы аш тоҙо

Һылтанмалар

• Соль поваренная // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4 томах. — СПб., 1907—1909.
• Соль поваренная // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• ВТ-РСКД|Salinae
• Соль: история и факты 2010 йыл 21 февраль архивланған.
• Технологии добычи соли
• Соль и здоровье 2011 йыл 21 ғинуар архивланған.
• Василий Песков. Окно в природу: щепотка соли 2009 йыл 27 июнь архивланған.
• Необычные кристаллы поваренной соли 2019 йыл 9 ноябрь архивланған.

Тоҙ башҡорт мифологияһында

• Тоҙҙо урманда түгеп ҡалдырырға ярамай, иреп бөткәнсе илай, ти
• Ауырыу баланы өшкөртөлгөн тоҙ менән саялар. Шул һыу менән ауырыу китә, тиҙәр.

Әҙәбиәт

• Минеральное сырьё. Соли минеральные: Справочник. М., 1999.

Сығанаҡтар

• Татар энциклопедияһы 2013 йыл 7 декабрь архивланған. (тат.)
• Соль поваренная // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4 томах. — СПб., 1907—1909.
• Соль поваренная // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)