Pigbabago an Arkeolohiya

[[Ladawan:Iowa archaeology edgewater.JPG|thumb|322x322px|Pagkalot sa 3800 taong gurang na ''Edgewater Park Site'' sa Iowa, [[Estados Unidos]]]]
An '''arkeolohiya''' ([[Ingles]]: ''archaeology'' o ''archeology'') iyo an pag-aadal sa kasibotan kan katawohan sa paagi nin pagrekober asin pag-analisa kan materyal na [[kultura]]. Pigkokonsidera an arkeolohiya bilang sarong sanga kan sosyo-kultural na antropolohiya, pero an mga arkeolohiko iyo minakurit man hale sa biyolohikal, heolohikal, asin pangkapalibotan na sistema sa paagi nin pag-aadal kan nagligad. An arkeolohikal na rekrod iyo pigbibilog nin mga artipakto, arkitektura, biyopakto o ekopakto asin kultural na tanawon. An arkeolohiya iyo pigkokonsidera na parehong sosyal na siyensya asin sanga kan humaninades.<ref name=":0">Renfrew and Bahn (2004 [1991]:13</ref><ref>{{citation|author=Sinclair A|year=2016|title=The Intellectual Base of Archaeological Research 2004–2013: a visualisation and analysis of its disciplinary links, networks of authors and conceptual language|journal=Internet Archaeology|issue=42|doi=10.11141/ia.42.8|doi-access=free}}</ref> Sa Europa, ini iyo pigtatanaw bilang sarong disiplina sa saiyang sadiring katundan o bilang sub-lado kan iba pang mga disiplina, mientras sa Norteng Amerika an arkeolohiya iyo sarong sub-lado kan [[antropolohiya]].<ref>Haviland, William A.; Prins, Harald E.L.; McBride, Bunny; Walrath, Dana (2010), ''Cultural Anthropology: The Human Challenge'' (13th ed.), Cengage Learning, ISBN 978-0-495-81082-7</ref>

An mga arkeologo iyo nag-aadal nin pantawong prehistorya asin [[historya]], gikan sa mga paghaman nin mga enot na kagamitang gapo sa Lomekwi sa Subangan na Aprika 3.3&nbsp;milyong taon na an nakaagi hasta sa mga katatapos pa sanang dekada.<ref>{{Cite journal|last1=Roche|first8=Jean-Philip|s2cid=1207285|bibcode=2015Natur.521..310H|pmid=25993961|doi=10.1038/nature14464|pages=310–315|issue=7552|volume=521|journal=Nature|title=3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya|date=May 2015|first9=Guillaume|last9=Daver|last8=Brugal|first1=Hélène|first7=Louise|last7=Leakey|first6=Richard A.|last6=Mortlock|first5=James D.|last5=Wright|first4=Sammy|last4=Lokorodi|first3=Christopher|last3=Kirwa|first2=Dennis V.|last2=Kent|issn=1476-4687}}</ref> An arkeolohiya iyo lain sa palaeontolohiya, na iyo an pag-aadal sa natatadang mga fossil. Ini iyo partikular na importante sa pag-adal manungod sa prehistorikong sosyedad kun sain mayo nin mga nakasurat na rekord para pag-adalan. An prehistorya iyo kabali an lagpas 99% kan nagligad sa katawohan, gikan sa Paleolitiko hasta sa pagpoon kan literasidad kan mga komunidad sa kinaban.<ref name=":0" /> An arkeolohiya iyo may manlainlain na katuyohan, poon sa pag-intindi sa kultural na historya hasta sa paghaman liwat nagligad na pamumuhay sa pag-dokumentar asin pagpapaliwanag kan mga pagbabago sa sosyedad nin katawohan sa pagdalagan nin panahon.<ref>{{Citation|url=https://www.livescience.com/44448-what-is-archaeology.html|title=What Is Archaeology? {{!}} Archaeology Definition|work=Live Science|access-date=25 August 2017}}</ref> Gikan sa Griyego, an terminong ''arkeolohiya'' iyo may literal na kahulugang "an pag-aadal kan suanoy na uusipon.”<ref>William L. Fash. "Anthropology." In David L. Carrasco (ed). [https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780195108156.001.0001/acref-9780195108156 ''The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures, vol 1''.] New York : Oxford University Press, 2001, pp 25 - 35. </ref>

Kabali sa disiplina an pagsurbey, ekskabasyon (pagkalot), asin dagos na pag-analisa kan mga datos na nakolekta tanganing manudan nin maray an nagligad. Sa mahiwas na sakop, an arkeolohiya iyo nakadepende sa nagsasarabatang disiplinaryong pag-aadal.

An arkeolohiya iyo nahaman hale sa antikwarinsimo sa Europa durante kan ika-19 na siglo, sagkod iyo nagin nang sarong pankinabang disiplina. An arkeolohiya iyo nagagamit kan mga nasyun-estado ngarig makamokna nin partikular na pagtanaw sa nagligad.<ref>{{cite book|title=The Pursuit of Ruins: Archaeology, History, and the Making of Modern Mexico|last=Bueno|first=Christina|date=2016|publisher=University of New Mexico Press|location=Albuquerque|pages=25ff}}</ref> Poon sa enot niyang kahamanan, an nagkapirang mga ispesipikong sub-disiplina kan arkeolohiya iyo nahaman, kabali na an pangdagat na arkeolohiya, feministang arkeolohiya, asin arkeoastronomiya, sagkod nagkapirang manlainlain na siyentipikong teknik an nahaman tanganing makatabang sa arkeolohikal na imbestigasyon. Alagad an mga arkeologo sa ngunyan iyo minaatubang sa nagkapirang mga problema arug kan pseudoarkeolohiya, an paghambog sa mga artipakto,<ref>{{citation|url=http://openscience.com/a-special-issue-of-open-archaeology-on-non-professional-metal-detecting/|title=A Special Issue of Open Archaeology on Non-Professional Metal-Detecting|first=Pablo|last=Markin|work=[[OpenScience]]|date=10 April 2017|access-date=11 April 2017|archive-date=28 October 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191028212253/http://openscience.com/a-special-issue-of-open-archaeology-on-non-professional-metal-detecting/|dead-url=yes}}</ref> kawaran nin pampublikong interes, sagkod oposisyon sa pagkalot kan mga natatadang lawas nin tawo.

== Hilingon man ==

* [[Kultura]]
* [[Uusipon]]
* [[Antropolohiya]]

== Toltolan ==
{{reflist}}
{{poon}}
[[Kategorya:Siyensya Sosyal]]