Ян Хендрык Оарт

Ян Хендрык Оарт
нідэрл.: Jan Hendrik Oort
Дата нараджэння	28 красавіка 1900(1900-04-28)[…]
Месца нараджэння	Франекер[d], Franeker[d], Фрысландыя, Нідэрланды, Каралеўства Нідэрландаў
Дата смерці	5 лістапада 1992(1992-11-05)[…] (92 гады)
Месца смерці	Лейдэн, Паўднёвая Галандыя, Нідэрланды, Каралеўства Нідэрландаў
Грамадзянства	Каралеўства Нідэрландаў
Род дзейнасці	астраном, фізік, прафесар, выкладчык універсітэта
Навуковая сфера	астраномія
Месца працы	Лейдэнскі ўніверсітэт Лейдэнскі ўніверсітэт Лейдэнскі ўніверсітэт
Альма-матар	Гронінгенскі ўніверсітэт
Навуковы кіраўнік	Pieter Johannes van Rhijn[d]
Член у	Лонданскае каралеўскае таварыства Акадэмія навук СССР Шведская каралеўская акадэмія навук Нідэрландская каралеўская акадэмія навук Папская акадэмія навук Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук Расійская акадэмія навук Леапальдзіна Міжнародны астранамічны саюз Нацыянальная акадэмія навук ЗША Каралеўская фламандская акадэмія навук і мастацтваў Бельгіі[d]
Прэміі	Gouden Ganzenveer[d] (1960)
Узнагароды	Прэмія Жуля Жансена
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ян Хéндрык Óарт (нідэрл.: Jan Hendrik Oort; 28 красавіка 1900, Франекер — 5 лістапада 1992, Лейдэн) — нідэрландскі астраном, член Нідэрландскай АН.

Біяграфія

Скончыў Гронінгенскі ўніверсітэт, дзе навучаўся ў Я. К. Каптэйна, у 1921—1922 гг. працаваў у тым жа ўніверсітэце, у 1922—1924 гады — у Ельскай абсерваторыі (ЗША). На працягу 1924—1970 гадоў працаваў у Лейдэнскай абсерваторыі, з 1945 года — яе дырэктар; у 1926—1970 гады выкладаў у Лейдэнскім універсітэце, з 1945 года — прафесар.

Навуковая дзейнасць

Асноўныя навуковыя працы прысвечаны даследаванню будовы і дынамікі Галактыкі і пытанням касмагоніі. У 1927 годзе на аснове статыстычнага вывучэння прамянёвых хуткасцей і ўласных рухаў зорак больш строгім чынам абгрунтаваў гіпотэзу Бертыля Ліндблада пра вярчэнне Галактыкі вакол яе цэнтра. Паказаў, што Галактыка верціцца не як цвёрдае цела — унутраныя яе часткі верціцца хутчэй, хуткасць памяншаецца з адлегласцю ад цэнтра; вызначыў велічыню эфекту дыферэнцыяльнага вярчэння (пастаянная Оарта), хуткасць галактычнага вярчэння (220 км/с у наваколлі Сонца) і перыяд вярчэння (220 млн гадоў у наваколлі Сонца). Працы Оарта паклалі пачатак вывучэнню дынамікі Галактыкі.

Дэталёва разгледзеў ролю дыфузнага рэчыва ў кінематычнай і дынамічнай карціне Галактыкі. У 1932 годзе ўпершыню ацаніў шчыльнасць дыфузнага міжзоркавага рэчыва з дапамогай z-кампаненты хуткасцей зорак (перпендыкулярнай плоскасці Галактыкі) і знайшоў яе мяжу — 3×10²⁴ г/см³. У 1938 годзе паказаў, што большая частка паглынальнага рэчыва ў Галактыцы сканцэнтравана ў слоі таўшчынёй па 200 пк абапал галактычнай плоскасці; паказаў таксама, што зорная шчыльнасць узрастае ў кірунку да галактычнага цэнтра і што Сонца размешчана ў вобласці з паніжанай зорнай шчыльнасцю.

Са з’яўленнем радыёастраноміі працягваў вывучэнне Галактыкі радыёастранамічнымі метадамі — удзельнічаў ва ўсталяванні буйнамаштабнай структуры, у даследаваннях воблакаў міжзоркавага газу.

Оарт — аўтар тэорыі працяглага каметнага воблака, якое з’яўляецца крыніцай назіраных камет. Гэта воблака распасціраецца да адлегласці 150 000 а.а. ад Сонца, і каметы большую частку часу знаходзяцца ўдалечыні ад Сонца і таму нябачныя. Пад уплывам узбуральнага дзеяння найбліжэйшых зорак хуткасці асобных камет могуць змяняцца настолькі, што апошнія трапляюць у наваколлі Сонца і становяцца бачнымі; тут яны ў выніку планетных узбурэнняў змяняюць свае арбіты і могуць станавіцца перыядычнымі.

Сумесна з Л. Спітцэрам прапанаваў механізм утварэння пратазорак у міжзоркавых воблаках (сціск газу пад дзеяннем ціску выпраменьвання гарачых зорак, якія ўтварыліся раней). Разам з Х. ван дэ Хулстам распрацаваў тэорыю ўтварэння міжзоркавых пылавых часціц шляхам акрэцыі міжзоркавага газу. Выявіў, што выпраменьванне Крабападобнай туманнасці палярызавана і мае сінхратронную прыроду.

Оарт шмат у чым садзейнічаў развіццю радыёастраноміі на еўрапейскім кантыненце: спрыяў стварэнню радыётэлескопа ў Вестэрборку (Westerbork Synthesis Radio Telescope), а таксама Паўднёвай еўрапейскай абсерваторыі. У 1958—1961 гады — прэзідэнт Міжнароднага астранамічнага саюза.

Узнагароды

• Член шматлікіх акадэмій, у тым ліку замежны член АН СССР (з 1966 г.).
• Медаль Кэтрын Брус Ціхаакіянскага астранамічнага грамадства (1942)
• Залаты медаль Лонданскага Каралеўскага астранамічнага таварыства ў 1946
• Узнагарода лектарата Генры Норыса Расела ў 1951

Названы ў гонар яго

• Астэроід (1691) Оарт
• Воблака Оарта
• Пастаянная галактычнай структуры Оарта

Выстаўкі ў Інтэрнэце

• Бібліятэка Лейдэнскага ўніверсітэта, красавік-май 2000

У культуры

У фантастычнай гумарыстычнай аповесці-казцы братоў Стругацких «Панядзелак пачынаецца ў суботу»:

Сп. Праніклівы быў праслаўлены фразай: «Оарт першы зірнуў на зорнае неба і заўважыў, што Галактыка верціцца».

Літаратура

• Колчинский И. Г., Корсунь А. А., Родригес М. Г. «Астрономы. Биографический справочник» // Наукова думка, Киев, 1976 г.

Спасылкі

• Профіль Яна Хендрыка Оарта на афіцыйным сайце РАН