Ayer (Asturiez)

kuzul Asturiez
Anv ofisiel	Aller, Ayer
Anv annezidi	allerano
Stad	Spagn
Kêr-benn	Cabanaquinta
E tiriad	Proviñs Asturiez
Gwerzhid-eur	UTC+01:00
Daveennoù douaroniel	43°6′21″N 5°34′50″W
Lowest point	Aller
Post dalc'het gant penn ar gouarnamant	mayor of Aller
Penn an aotrouniezh	Juan Carlos Iglesias
Kod-post	33686
Lec'hienn ofisiel	http://www.ayto-aller.es/
Banniel (deskrivadur)	flag of Aller
Ardamezioù	Q8777811
Kod plakenn varilh	O

Ayer en astureg, Aller e spagnoleg, zo ur gumun e Priñselezh Asturies e Spagn.

Treuzet eo gant ar stêr Ayer (Río Aller e spagnoleg) ; a-gevret gant div gumun amezek, Ḷḷena ha Mieres, ez eo Ayer e glaouvaez ar stêr Caudal.

Bevennet eo ar gumun gant Proviñs León e Spagn er su, ha gant pemp kumun en Asturies : Ḷḷena er c'hornaoueg ; Mieres en norzh ; Llaviana, Sobrescobiu ha Casu er reter.

Lec'hanvadurezh

Diwar anv ar stêr a dremen drezi ez eo anvet ar gumun. Hervez al lizheregour astur Xosé Lluis García Arias e teu anv spagnolek ar stêr eus ar wrizienn indezeuropek al-, "gwenn"^[1].

Ardamezouriezh

Banniel
Skoed

Istor

Poblet e oa ar c'horn-bro e Nevezoadvezh ar Maen hag e deroù Oadvezh ar Metaloù (-6000 → -1000), hervez kavadennoù a zo bet graet er barrez anvet Bo en Ayer : meur a ostilh, en o zouez ur goustih e maen hag unan e metal.

Ar Romaned o deus lezet testenioù eus o dalc'hidigezh er vro. Un hent anvet Via Carisa a gase eus Ḷḷena da La Estación (Lugo de Llanera e spagnoleg) a zisranne Ayer diouzh Ḷḷena ; un tokarn e kouevr ha kalz pezhioù moneiz arc'hant deiziadet kent an impalaer Tiberius (ren : 14-37) zo bet kavet.

E deroù ar Grennamzer e kaver ar c'hentañ meneg eus Ayer en un teul a zo miret en iliz-veur Uviéu hag a zo bet deiziadet war-dro ar bloaz 857. Teulioù zo a-zivout donedigezh annezidi e traoñienn ar stêr da vare Rouantelezh Asturies (718-924) ; enskrivadurioù eus 894 zo en iliz San Vicente e parrez Serrapio, hag unan all eus 940 en iliz San Julián e parrez Ḷḷamas. Resisoc'h e oa melestradurezh Ayer adalek an XI^vet kantved, evel m'en diskouez un teul a-zivout gwerzh meur a berc'hennadenn evit sevel un ospital.

Da vare ar roue Alfonso X Kastilha (ren : 1252-1284) e voe Ayer el listennad kêrioù nevez bet krouet gantañ ; adal neuze e voe stummet ur c'huzul-kêr, hag enrollet e voe ar c'hargoù ofisiel kentañ. Ral-ral eo an teulioù a denn d'ar c'hantvedoù war-lerc'h.

Dielloù eus an XVIII^vet kantved a ziskouez peger kreñv e oa ar magañ-loened er c'horn-bro : unan eus ar re vrasañ en Asturies e oa chatal Ayer. Diorroet e voe ar c'henwerzh ivez, a-drugarez da lec'hiadur kêr etre Asturies ha kreiz al Ledenez iberek^[2]

En XIX^vet kantved e voe toullet ode San Isidro e 1 520 metr er menez evit sevel un hent etre ar stêr Eo ha glaouvaez ar stêr Caudal ; evel-se e voed krog da lakaat gwazhennoù glaou Ayer da dalvezout. Dizehan e kreskas Ayer adal neuze, ha muioc'h c'hoazh a-hed bloazioù diwezhañ ar c'hantved, pan erruas an hent-houarn evit kenliammañ traoñiennoù ar stêrioù Caudal ha Ḷḷena. Bras e voe diorroadur glaou-douar Ayer goude ma voe liammet kêr ouzh hent pennañ ar Briñselezh.

A-hed Brezel Spagn (1936-1939) e chomas Ayer en takad republikan, betek diwezh talbenn an Norzh. A-drugarez d'he dizalc'hiezh armerzhel e c'hallas ar c'horn-bro adkregiñ da vat gant greanterezh ar glaou goude ar brezel, gant doareoù nevez d'e dennañ eus an douar : peogwir e oa gwazhiennoù ar menez o vont da hesk e voe kleuzet puñsoù en traoñiennoù, ar pezh a zegasas muioc'h a dud eno, ken ma voe savet karterioù nevez. Kemmoù bras a c'hoarvezas e parrezioù evel Bo, ha parrezioù nevez a voe krouet, evel Caborana.

E-kreiz an XX^vet kantved e voe kemmet politikerezh armerzhel Spagn, ar pezh a washaas enkadenn ar glaou hag a zegasas staliadur an embregerezh stadel Hulleras del Norte S.A. ("Glaouegi an Norzh", lesanvet Hunosa) e 1967 en Uviéu^[3]. Hep mar ebet e vo paouezet da dennañ glaou en Ayer, a zo dija o treiñ war-du touristerezh ar menezioù : skiañ, ha bale war 12 gwenodenn wiriekaet.

Douaroniezh

Treuzet eo Ayer gant ar stêr heñvelanvet, a eien en ode Vegarada, 1 555 metr uhel en aradennad Kantabria a zisrann Asturies diouzh proviñs León. Tri zakad distag zo en Ayer : Altu Ayer "Ayer-Uhelañ" (1 000 metr a-us live ar mor) ; Mediu Ayer "Ayer-Kreiz" (500 m) ha Baxu Ayer ("Ayer-Izelañ", 300 m). E Baxu Ayer emañ ar braz eus ar boblañs, tost d'ar poulloù glaou ; tourioù ha savadurioù ar mengleuzioù eo ar pezh a weler da gentañ pan erruer eno. E Mediu Ayer (uhelder : 424 m) emañ Cabanaquinta, a zo pennlec'h kumun Ayer abaoe 1869.

Maeziat eo chomet rannoù argrec'h ar stêr Ayer ; un tamm labour-douar ha chatalerezh zo ivez er saonenn izel.

Kerreizh eo an hin, rak nepell emañ ar mor (57 km war-nij betek Avilés) hag ar menezioù a harz an avelioù deuet eus uheldirioù ar su ; abalamour da se e c'heller labourat an douaroù a zo nes da naoz ar stêr, ha lakaat saout da beuriñ. Kezeg ha deñved zo ivez.

Torosennek-tre eo ar vro, lod diribinoù o vezañ e-tro da 45% (da lavaret eo un diforc'h a 45 metr uhelder etre daou lec'h 100 metr etrezo). Koadek eo an 60% eus tiriad ar gumun : faou dreist-holl e gorre kêr, kistin en takadoù izeloc'h.

Poblañs

War 375,89 km² en em astenn ar gumun. Da 10 066 a dud e save ar boblañs d'an 30 a viz Gwengolo 2023^[4], alese ur stankter a 27 den/km².

• Emdroadur ar boblañs adalek 1842 betek 2023

Mammenn : (es) 'Intituo Nacional de Estadística'. Kavet : 09/02/2024.

Glad

Henoniel

Ar meurvein Cantu les Cruces zo el lec'hienn anvet El Padrún e parrez Bo, war ar gribenn a zisrann Ayer diouzh Ḷḷena. Tri zaol-vaen a verk bezioù, a zo koshañ aspadennoù eus bezañs mab-den en Ayer (-14 000 bloaz)^[5].
Ar Moyón de la Corralá, el lec'hienn anvet La Pola Vieya e parrez El Pino, zo ur maen sonn krag, tost da zaou vetr uhelder, a dalveze da verkañ ar vevenn etre div dachenn brevez^[6]) Meur a arouezenn zo engravet warnañ, en o zouez ur groaz c'hresian^[7] ha trolinenn un den. Ne ouzer ket a belec'h e teu ; marteze e oa ur peulvan ragistorel, pe ur maen-bonn bet lakaet war un hent er Grennamzer^[8].

Relijiel

An iliz San Vicente, e parrez Serrapio, a zo bet savet en doare roman, zo bet nesaet en XII^vet kantved. En XVII^vet kantved e voe kinklet ar chapel gant livadurioù. Kemmet c'hoazh e voe diwezhatoc'h, kollet he deus un tamm eus he stil roman, en ur virout an tri fenn-chantele koulskoude.
An iliz San Xuan el Real, e parrez Ḷḷamas, zo bet savet en XIIvet kantved, en doare roman ivez.
An iliz San Xuan Bautista de Santibanes de la Fuente, e parrez Santibanes de la Fuente, zo ivez roman he stil ; en XIII^vet kantved e voe savet.
An iliz San Félix del Pino, e parrez El Pino, a voe savet e 1751. Heverk eo kinkladur he bolz ; heverk ivez eo he stern-aoter, a zo rannet etre tri fezh : en doare barok asturek eo ar c'hostezioù, hag e stil barok José Benito Churriguera (1665-1725), a oa kizeller e Salamanca, eo ar c'hreiz.
Ar santual Virxe de Miravalles (Gwerc'hez Miravalles), e parrez Miravalles, a voe savet er XVIIvet kantved er stil barok asturek.

Greantel

Gladel eo kement savadur a denn da c'hreanterezh ar glaou en Ayer : mengleuzioù ar menezioù, puñsoù an traoñiennoù, tiez-gar, pontoù, skolioù ha tiez al labourerien.

Annezioù

Ur c'hreñvlec'h a oa bet savet e parrez Soto en XIIvet kantved ; dismantroù anezhañ eus ar XIV^vet kantved hag ar XV^vet kantved a c'heller gwelet c'hoazh. An ti-kêr kozh, e parrez Bello, a oa d'ar markiz Solís-Castañón.

Iliz San Vicente
ILiz San Xuan el Real
Santual Virxe de Miravalles
Kreñvlec'h Soto

Liammoù diavaez

Commons

Muioc'h a restroù diwar-benn

Ayer (Asturiez)

a vo kavet e Wikimedia Commons.

(ast) (es) Lec'hienn ofisiel. Kavet : 05/02/2024.

Notennoù

↑ (es) García Arias, Xosé Luis. Pueblos asturianos – El porque de sus nombres. Avilés : Ayalga Ediciones, 1984 (ISBN 978-84-7411-044-9)
↑ '(es) La Meseta Central, eleze an uheldirioù a zo e korn-bro Madrid.
↑ Bez' emañ c'hoazh eno ; 4 fuñs zo e saonenn ar stêr Nalón, ha 4 all en hini ar stêr Caudal m'emañ puñs Ayer.
↑ (es) 'Instituto Nacional de Estadística – Kumun 33002. Kavet : 09/02/2024.
↑ (fr) 'Mégalithes de "El Padrún'. Kavet : 09/02/2024.
↑ (ast) (es) Sánche Vicente, Xuan Xosé/ Diccionariu Asturianu-Castellanu / Castellanu-Asturianu. Uviéu : Trabe, 1996, p. 302-b (ISBN 978-84-8053-056-9)
↑ Kroaz c'hresian : keit-ha-keit eo he brankoù, en em groaz en o c'hreiz, evel war vanniel Suis.
↑ (es) 'Moyón de la Corralá'. Kavet : 09/02/2024.

[1] (es) García Arias, Xosé Luis. Pueblos asturianos – El porque de sus nombres. Avilés : Ayalga Ediciones, 1984 (ISBN 978-84-7411-044-9)

[2] '(es) La Meseta Central, eleze an uheldirioù a zo e korn-bro Madrid.

[3] Bez' emañ c'hoazh eno ; 4 fuñs zo e saonenn ar stêr Nalón, ha 4 all en hini ar stêr Caudal m'emañ puñs Ayer.

[4] (es) 'Instituto Nacional de Estadística – Kumun 33002. Kavet : 09/02/2024.

[5] (fr) 'Mégalithes de "El Padrún'. Kavet : 09/02/2024.

[6] (ast) (es) Sánche Vicente, Xuan Xosé/ Diccionariu Asturianu-Castellanu / Castellanu-Asturianu. Uviéu : Trabe, 1996, p. 302-b (ISBN 978-84-8053-056-9)

[7] Kroaz c'hresian : keit-ha-keit eo he brankoù, en em groaz en o c'hreiz, evel war vanniel Suis.

[8] (es) 'Moyón de la Corralá'. Kavet : 09/02/2024.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]