Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Mont d’an endalc’had

Codex Borgia

Eus Wikipedia
Pajenn 71 ar C'hodex Borgia, gant Tonatiuh, an doue Heol

Ar C'hodex Borgia (Levraoueg ar Vatikan, Bibl. Vat., Borg.mess.1), anavezet ivez evel Codex Borgianus, Dornskrid Veletri[1] ha Codex Yohualli Ehecatl,[2] zo un dornskrid skeudennoù rakkolombian eus kreiz Mec'hiko, ennañ danvez hag a denn da galander ha lidoù an Azteked, savet er XVIvet kantved. Anvet eo bet diwar anv Stefano Borgia, ur c'hardinal italian eus an XVIIIvet kantved a biaouas anezhañ, a-raok ma voe lakaet e Levraoueg ar Vatikan goude marv ar c'hardinal e 1804[3]. Ar c'hodex Borgia zo un dornskrid eus ar strollad dornskridoù Borgia, hag e ro e anv dezhañ. Sellet e vez outañ e-giz unan eus ar mammennoù pouezusañ evit studiañ doueed kreiz Mec'hiko, o lidoù, an diouganerezh, ar c'halander, ar relijion hag an ikonografiezh[1]. Emañ e-mesk an dornad dornskridoù rakkomombian eus ar Vec'hikaed n'int ket bet distrujet e-pad an aloubadeg er XVIvet kantved. Skrivet e voe e-kichen Cholula marteze, e Tlaxcala, Huejotzingo pe e lodenn vixtek Puebla[4]. N'ouzer ket gwall vat eus pelec'h e teu, ha bez' e c'hallje bezañ bet savet gant Tlaxcalteced hag a oa nahouatlegerien anezhe, pe tud eus Cholulteca, peotramant gant Mixteked.

Mont a ra krec'hin loened pleget e 39 follenn d'ober ar c'hodex. Pep follenn zo ur garrezenn 27x27 cm, evit un hirder eus tost 11 metr. Livet eo an holl follennoù war an daou du nemet ar re ziwezhañ, ar pezh a ra 76 pajenn. Lenn a reer ar c'hodex eus an tu dehou d'an tu kleiz. Troet eo ar pajennoù 29–46 a-skouer gant ar peurrest eus ar c'hodex. Laez ar gevrenn-se a ya d'ober tu dehou ar bajenn 29, ha lenn a reer ar skeudennoù eus an nec'h d'an traoñ. Dre se e tlee al lenner treiñ an dornskrid eus 90 derez da welet mat ar gevrenn-se. Livet e oa bet skeudennoù war an daou du. Implijet ez eus bet lêr reutaet e pennoù an dornskrid ha peget ar c'hentañ hag an diwezhañ bandennad da grouiñ ur golo.

Degaset e voe ar C'hodex Borgia en Europa e-pad ar prantad ma voe trevadennet Mec'hiko gant Bro-Spagn. Evit doare e oa perc'henn an tiegezh Giustiniani war an dornskrid a-raok ma voe perc'hennet gant Stefano Borgia. Meneget ez eus ul levr eus Mec'hiko e-barzh ar renabloù eus kambr ar C'hardinal Benedetto Giustiniani e 1600-1611, daoust m'eo diasur c'hoazh ez eo ar memes dornskrid[5]. Gallout a rafe bezañ degouezhet en Europa abretoc'h, rak, evel ma oa merzet gant Franz Ehrle, ur spisc'her en italianeg fall zo e pajenn 68 ar c'hodex. Hennezh a laka da soñjal en ur beleg spagnol eus ar XVIvet kantved a implije ur meneger pe ur skritur implijet er mare-se[6]. Meneget eo ar c'hodex Borgia evit ar wezh kentañ en un doare asur e dastumad ar c'hardinal Stefano Borgia e Veletri : ar Museum Borgianum Veliternum, niverenn 365 ar c'hatalog, "Gran codice messicano in Pelle", talvoudegezh istimet da 300 skoed. Goude marv Borgia e teuas da vezañ perc'hennet gant ar C'hongregasion sakr evit skignañ ar feiz, a savas ur mirdi Borgia er Palazzo di Propaganda Fide[3]. Diaes eo gwiriañ an istorioù a red diwar-benn ar c'hodex a-raok ar mare ma oa piaouet gant Borgia. Hervez ar pezh a lavarer er C'hongregasion e oa savetaet eus un Auto de fé e Mec'hiko e 1762. Disklêriañ a ra ar baron von Humboldt diouzh e du e oa d'an tiegezh Giustiniani, hag e kouezas etre daouarn mevelien zigas hag a labezas an dornskrid gant tan, a-raok ma oa savetaet gant Borgia[7]. D'an 21 a viz Ebrel 1902, e oa kaset dastumad Borgia da Levraoueg abostolek ar Vatikan, el lec'h m'emañ c'hoazh hiziv[3]. Skannet eo bet ha lakaet en amen an holl dud..

28 kevrenn zo en dornskrid[4][8]. Gouestlet eo an darn vrasañ anezhe da duioù disheñvel an Tonalpohualli, kalander divinerezh kreiz Mec'hiko. Peurliesañ e kinnig an dornskrid al liammoù etre prantadoù amzer, doueed, ha skeudennoù a denn d'an divinerezh[9]. Ar gevrenn 13, enni ar pajennoù 29–46, zo bet komprenet e doareoù disheñvel gant red an amzer. En em glevet a reer peurliesañ evit gwelet enni deskrivadur un heuliad lidoù[1]. Un tonalamatl eo ar c'hodex Borgia, ul « Levr eus an tonkad », a veze implijet gant an divinourien da gompren levezonoù mat pe fall an doueed war pep devezh ar bloaz. Graet e vez « tonalpouhque » eus an divinourien-se, ar pezh a dalvez « ar re a zalc'h kont an deizioù » pe « ar re a oar lenn ar blanedenn ». Implijout a raent ar c'halander-mañ d'ober diouganoù a bep seurt : peseurt deiz e oa ar gwellañ da veajiñ, da vrezeliñ, da zimeziñ, d'ober labourioù er parkeier met dreist-holl da ziouganañ an tonalli, da lâret eo planedenn ar vugale. Ken pouezus e oa an devezh ganedigezh ma klote anv ar vugale gant un devezh eus ar c'halander. Da skouer pa veze ganet unan deiz ur c'hrokodil, pemp avel pe dek raosklenn, e veze lakaet dindan levezon doue an dour, ar sav-heol pe ar jagoar eus an noz. Pep deiz a glote gant un tonkad disheñvel, ha pep deiz a levezone ur perzh resis eus ar bersonelezh.

Kevrenn 1: Tonalpohualli in extenso (pajenn 1–8)

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

An eizh pajenn gentañ a ro roll an 260 arouezenn deiz en tonalpohualli. Diskouezet eo pep trecena, pe rummad 13 deiz, war ur renk a-blaen war div bajenn. Evi abegoù dianav ez eus bet merket deizioù zo gant arouez louc'h un troad. Lakaet ez eus bet skeudennoù divinerezh a-us ha dindan arouezennoù an deizioù. Kevrennoù damheñvel ouzh houmañ zo en eizh pajenn gentañ ar C'hodex Cospi hag ar c'hodex Vaticanus B. ouzhpenn-se emañ Aotrounez an noz war ziskouez e-kichen arouezennoù an deizioù er C'hodex Cospi (gwelet ar gevrenn 3).

Kevrenn 2: Arouezennoù an 20 deiz kentañ gant o doue rener (pajennoù 9–13)

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Rannet eo ar pajennoù 9 da 13 e peder lodenn. E pep lodenn e weler unan eus an 20 arouezenn deiz, doue patrom an deiz, hag arouezioù divinerezh liammet outañ, evel rakweladennoù evit an dud ganet d'an deizioù-se moarvat. Setu ar roll mañ da-heul :

  1. Kaiman, Tonacatecuhtli
  2. avel, Ehecatl
  3. Ti, Tepeyollotl
  4. Glazard, Huehuecoyotl
  5. Marv, Metztli
  6. naer, Chalchiuhtlicue
  7. Konifl, Mayahuel
  8. Karv, Tlaloc
  9. Dour, Xiuhtecuhtli
  10. Ki, Mictlantecuhtli
  11. Marmouz, Xochipilli
  12. geot, Patecatl
  13. raoskl, Itztlacoliuhqui
  14. Jagoar, Tlazolteotl
  15. Erer, Xipe Totec
  16. Gup, Itzpapalotl
  17. Fiñv, Xolotl
  18. Maen-kurun, Chalchiuhtotolin
  19. glav, Tonatiuh
  20. Boked, Xochiquetzal

Kevrenn 3 : Aotrounez an noz (14)

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Rannet eo ar bajenn 14 e nav rann evit pep hini eus Aotrounez an noz, doueed rakhispanek a rene an nozvezhioù. Skeudennaouet int gant pep a arouezenn deiz hag arouezennoù a verk liammoù pozitiv pe negativ. An doueed hag an diouganoù hervez ar C'hodex Ríos ha Jacinto de la Serna, ur c'hloareg spagnol eus ar XVIIvet kantved, amañ dindan :

  1. Xiuhtecuhtli (Ríos: mat; de la Serna: fall)
  2. Tezcatlipoca (Ríos: fall; de la Serna: fall)
  3. Pilzintecuhtli (Ríos: mat; de la Serna: mat-kenañ)
  4. Chalchiuhtlicue (Ríos: neptu; de la Serna: mat-kenañ)
  5. Mictlantecuhtli (Ríos: fall; de la Serna: mat)
  6. Centeotl (Ríos: neptu; de la Serna: mat-kenañ)
  7. Tlazolteotl (Ríos: fall; de la Serna: fall)
  8. Tepeyolotl (Ríos : mat; de la Serna: mat)
  9. Tlaloc (Ríos: neptu ; de la Serna: mat-kenañ)[10]

Kevrenn 4 ha 5: divinerezh a denn d'ar vugale. Tezcatlipoca, aotrou an tonkad (15–17)

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Ar pajennoù 15 da 17 zo skeudennaouet gant doueed liammet ouzh ar c'hanedigezh. E pep hini eus an 20 rann ez eus peder arouezenn deiz. E traoñ ar bajenn 17 ez eus ur skeudenn vras eus Tezcatlipoca, gant arouezennoù deiz liammet ouzh rannoù disheñvel eus e gorf.

Kevrenn 6: diouganoù disheñvel (18–21)

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Diouganoù a denn da draoù disheñvel graet gant an doueed, en o mesk lidoù relijiel (Tonatiuh, Ehecatl), faoutañ koad (Tlahuizcalpantecuhtli), labourat an douar (Tlaloc), treuziñ ur ster (Chalchiuhtlicue), beajiñ (Tezcatlipoca ruz), ha c'hoari ar volotenn (Tezcatlipoca du).

Kevrenn 7 ha 8 : ar c'harv gloazet ha perzhioù lidoù an 20 arouezenn deiz (22–24)

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kevrenn 9 and 10: ar pevar c'harter ha bro ar re varv

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kevrenn 11 and 12: doueed ar glav ar 4 c'harter hag ar c'hreiz (27–28)

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kevrenn 13 : rann an azeulerezh (pajennoù 29–46)

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Dre ma n'eus tra a vefe damheñvel e dornskridoù all eus ar strollad Borgia, displegadenn ar gevrenn-mañ he deus cheñchet forzhik hervez ar mare. E zispleger kentañ, ar jezuit Lino Fábrega, a soñje e oa ur Zodiac, rannet e 18 arouez[11]. Eduard Seler, e zispleger modern kentañ, a soñje e oa kaoz eus beaj Gwener a-dreuz ar bed dindandouar[12]. Kendalc'het e oa e zisplegadenn steredoniek gant e ziskibl, Friedrich Röck, ha gant skolveuridi a-vremañ evel Susan Milbrath[13]. Karl Anton Nowotny an hini eo, un diskibl da Röck, a gavas abeg en "displegaden steredennel" graet gant skol Seler. Awenet e oa gant labour Alfonso Caso diwar benn codices ar Mixteked, a broue ne oa ket levrioù steredoniezh met levrioù istor[9]. Kinnig a reas Nowotny e oa deskrivet ul lid disheñvel gant pep hini eus 18 pajenn ar gevrenn-mañ. Kinnig a rae ar rummadoù diabarzh-se[4].

  1. Azeulerezh doueed an avel (p. 29)
  2. Azeulerezh doueed ar glav (p. 30)
  3. Azeulerezh ar maguey (p. 31, above)
  4. Azeulerezh ar maiz (p. 31, below)
  5. Azeulerezh Tezcatlipoca (p. 32)
  6. An templ du (p. 33)
  7. An templ ruz (p. 34)
  8. Digoradur ur pakad lidek (p. 33)
  9. Aberzh d'an Heol (p. 39-40)
  10. Aberzh d'ar Cihuapipiltin (pp. 41–42)
  11. Fest ar maiz (p. 43)
  12. Tronadur ur priñs (p. 44)
  13. Azeulerezh ar werelaouenn (p. 45)

Deuet eo displegadenn Nowotny da vezañ diazez kalz displegadennoù all, evel re Ferdinand Anders, Maarten Jansen, ha Luis Reyes (1993), a glotaas displegadenn Nowotny gant roadoù etnografek hag a addisplegas lod eus al lidoù[3]; hini Bruce Byland ha John Pohl, a glaskas ar c'heñver etre al lidoù taolennet er gevrenn-mañ hag lidoù ar rouanez Mixtek[14]; hag hini Samantha Gerritse, a ginnig un dielfennadur a lavar e vefe un danevell[11]. Elizabeth Hill Boone a sell ouzh ar pajennoù-se evel un danevell gosmologek[10] ha Juan José Batalla Rosado a zispleg ez eo un heuliad halusinadennoù a oa dleet d'ar veleien rakhispanek gouzañv e-pad o deskoni[15].

Kevrenn 14: ar Cihuateteo hag ar Macuitonaleque (47-48)

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Deeskrivañ a ra ar gevrenn-mañ ar Cihuateteo, speredoù doueelet ar maouezed zo tremenet pa oant o wilioudiñ, hag ar Macuiltonaleque, speredoù dister an dirollerezh, ar blijadur hag ar feulster.

Kevrenn 15, 16, ha 17: almanakoù ha "karv hor c'hig" (50-53)

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kevrenn 18: ar werelaouen (53-54)

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kregiñ a ra ar gevrenn-mañ e lodenn izelañ a-gleiz ar pajenn 53 ha kenderc'hel pajenn 54. Soñjal a reer peurliesañ, hervez meno Seler, ez eo skeudennoù eus Gwener dindan stumm ar werelaouen, o toullañ personajoù pe elfennoù ikonografek disheñvel en arouezennoù deiz disheñvel[12]. Abalamour da vont en-dro an Tonalpohualli, sav heliekel ar blanedenn Gwener na c'hall degouezhout nemet e pemp arouezenn deiz : ar c'hrokodil, an naer, an dour, ar raoskl hag ar fiñv[16]. Diskouez a reer amañ eta an diouganoù liammet ouzh sav ar blanedenn e pep deiz, hag en tri deiz war o lerc'h. Displegerezh ikonografiezh pep lodenn zo bet liammet ouzh an dour (kaiman, avel, ti, glazard), ar gouarnamant (naer, marv, karv, konifl), an douar hag al labour-douar (dour, ki, marmouz, geot), ar renerien (raoskl, Jagoar, erer ha gup), hag ar brezel (fiñv, maen-kurun, barrad-amzer, boked).

Kevrenn 19: doue ar varc'hadourien (55)

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kevrenn 20: an Tonalpohualli rannet etre Quetzalcoatl ha Mictlantecuhtli (56)

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

War ar bajenn-meñ e weler Mictlantecuhtli ha Quetzalcoatl kein-ouzh-kein. N'ouzer ket petra a dalvez. Marteze avat e oa e oa liammet ouzh an diouganoù buhez ha marv e mezegiezh.

Kevrenn 21 ha 22: diouganoù euredoù

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kevrenn 23 ha 24: an ugent rummad 13 deiz pe trecenas en Tonalpohualli, hag an evned diougan eus pep deiz (61-70)

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
  1. One Caiman, Tonacatecuhtli
  2. One Jaguar, Ehecatl
  3. One Deer, Tepeyollotl
  4. One Flower, Huehuecoyotl
  5. One Reed, Chalchiuhtlicue
  6. One Death, Tonatiuh
  7. One Rain, Tlaloc
  8. One Grass, Mayahuel
  9. One Snake, Xiuhtecuhtli
  10. One Flint, Mictlantecuhtli
  11. One Monkey, Patecatl
  12. One Lizard, Ixtlacoliuhqui
  13. One Movement, Tlazolteotl
  14. One Dog, Xipe Totec
  15. One House, Itzpapalotl
  16. One Vulture, Xolotl
  17. One Water, Chalchiuhtotolin
  18. One Wind, Chantico
  19. One Eagle, Xochiquetzal
  20. One Rabbit, Xiuhtecuhtli-->

Pajenn ziwezhañ ar gevrenn a zeskriv an doue Heol, Tonatiuh, o resev profoù, ha roll al loened nij sakr liammet ouzh pep deiz.

Kevrenn 25 an 20 trecena, karteroù an hollved hag e greiz

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Rannet eo an 20 arouezenn deiz gant an almanak-mañ e karterioù liammet ouzh an doueed hag an naeron e stumm ur xicalcoliuhqui.

Kevrenn 26: 20 ha 26 arouezenn deiz hag a denn da gQuetzalcoatl ha da vMictlantecuhtli

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kevrenn 27: 20 arouezenn deiz

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kevrenn 28: Doueed an hanter trecenaoù

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Levrlennadur

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Liammoù diavaez

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
  1. 1,0 1,1 ha1,2 Handbook of Middle American Indians, Austin, 2015, levrenn XIV ha XV, p. 98, ISBN:978-1-4773-0687-1
  2. Noguez Xavier, "Los títulos de los códices", Arqueología Mexicana, levrenn XXVI, Nnn 152, p. 14, 2018
  3. 3,0 3,1 3,2 ha3,3 Ferdinand Anders, Los templos del cielo y de la oscuridad : oráculos y liturgia, libro explicativo del llamado Códice Borgia (Museo Borgia P.F. Messicano 1), Biblioteca Apostólica Vaticana, 1993, ISBN:968-16-4154-X, p. 35
  4. 4,0 4,1 ha4,2 Borgia : Biblioteca apostolica vaticana (Cod. Borg. Messicano 1), Graz, Austria, 1976, p. 45
  5. Davide Domenici, Laura Laurencich Minelli, "Domingo de Betanzos' Gifts to Pope Clement VII in 1532-1533: Tracking the Early History of Some Mexican Objects and Codices in Italy", Estudios de Cultura Nahuatl 2014, levrenn 47, pp.169–209
  6. Franz Ehrle, Il Manoscritto Messicano 3773, Roma, 1896, pp. 4–5
  7. Alejandro de Humboldt, Aportaciones a la Antropología Mexicana, Mec'hiko, 1986
  8. [https://www.worldcat.org/oclc/974489206 Handbook of Middle American Indians, levrenn XIV ha XV, "Guide to ethnohistorical sources", Austin, 2015, p. 228, ISBN:978-1-4773-0687-1
  9. 9,0 ha9,1 Nowotny, Karl Anton (2005). Tlacuilolli : style and contents of the Mexican pictorial manuscripts with a catalog of the Borgia Group, George A. Everett, Edward B. Sisson, Norman : University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-3653-7. OCLC 56527102. 
  10. 10,0 ha10,1 Boone, Elizabeth Hill (2007). Cycles of time and meaning in the Mexican books of fate, 1st, Austin : University of Texas Press. 132 p. ISBN 978-0-292-79528-0. OCLC 646760625. 
  11. 11,0 ha11,1 Gerritse, Samantha (2013). Narrative and Ritual in the Codex Borgia: A structural analysis of pages 29 to 46 of this Postclassic Mexican manuscript. Leiden : Universiteit Leiden. 38–40 p. 
  12. 12,0 ha12,1 Seler, Eduard (1906). Codex Borgia. Eine altmexikanische Bilderschrift der Bibliothek der Congregatio de Propaganda Fide, II. Berlin : Druck von Gebr. Unger.. 136–157 p. 
  13. edited by Davíd Carrasco (1989). The imagination of matter : religion and ecology in Mesoamerican traditions. England : B.A.R. 103–127 p. ISBN 0-86054-656-X. OCLC 59830181. 
  14. (1993) The Codex Borgia : a full-color restoration of the ancient Mexican manuscript, Gisele Díaz, Alan Rodgers, Bruce E. Byland. ISBN 0-486-27569-8. OCLC 27641334. 
  15. Batalla Rosado, Juan Manuel (2008). El Códice Borgia. Una guía para un viaje alucinante por el Inframundo. Madrid : Biblioteca Apostólica Vaticana / Testimonio Compañía Editorial. 
  16. Lacadena, Alfonso (2010). Astronomers, scribes, and priests : intellectual interchange between the northern Maya lowlands and highland Mexico in the late postclassic period, Gabrielle Vail, Christine L. Hernández, Dumbarton Oaks, Washington, D.C. : Dumbarton Oaks. 386 p. ISBN 978-0-88402-346-3. OCLC 319493878.