Yalta

şeer

Yalta
ukr. Ялта
rus. Ялта

Bayraq	Tuğra
Bayraq Bayraq	Tuğra Tuğra

Memleket	Rusiye/Ukraina^[1]
Region	Qırım Muhtar Cumhuriyeti^[2]/Qırım Cumhuriyeti^[3]
Şeer şurası	Yalta şeer şurası
Coğrafiy koordinatalar	Koordinatlar: 44°29′58″ ş. e. 34°09′19″ ş. b. / 44.499444° ş. e. 34.155278° ş. b. ^(G) ^(O) ^(Я)44.499444, 34.15527844°29′58″ ş. e. 34°09′19″ ş. b. / 44.499444° ş. e. 34.155278° ş. b. ^(G) ^(O) ^(Я)
Şeer başı	Sergey Brayko
İlk añıluv	1154
Evelki adları	Yalita
Şeer statusı	1837 berli
Meydanlıq	283 km²
Yükseklik	200 m (deñizge nisbeten)
Eali	32.683 kişi (1939)^[4]
Eali sıqlığı	115,49 kişi/km²
Saat quşağı	UTC+3
Telefon kodu	+380-654 ve +7-3654
Poçta indeksleri	298600 — 298639

Yalta

Vikianbarda Yalta

Yalta (ukraince Ялта, rusça Ялта) — Qırımnıñ cenübiy yalı boyunda bir kurort şeeridir.

Yalta şeerinen "Büyük Yalta" arasında farq bar. Qırım Cumhuriyetiniñ Yalta regionı Büyük Yalta denile — bu Yalta şeer şurasına boysunğan bir yer. Bu yer cenübiy Qırımnıñ ğarbındaki Forostan şarqındaki Gurzufqace bulunğan de bu yerge Yalta ve bir çoq qasaba mensüp.

Şeerniñ adı yunan yalos sözünden asıl oldı, tercimesi — «yalı».

İklim

Yaltanıñ iklimi — Aq deñiz tipindedir. İyülniñ orta arareti +24°С, yanvarniñ orta arareti +4°С, ayazlı qışlarda suvuq arktik tsiklon ya da Sibir antitsiklonı kelgende araret minus derecege alçaqlaşuvınıñ ihtimalı bar. 2006 senesiniñ yanvari Yalta içün anomal suvuq edi, ayrı künlerde köz etüv bütün tarihınıñ vaqtı içün eñ alçaq araret belgilendi — gecede minus 16°С-ge yaqın ve kündüz minus 11°С. Qar örtüsi yılda tek bir qaç kün tutula. Adetince Yaltada dekabr bayağı issi, ayrı küneşli künlerde araret +17..18°С-ge yete bilir. Yanvarde ava keskin tarzda suvuqlaşa: kündüz araret +5..7°С-ge alçaqlaşa, faqat adetince eñ suvuq ay — fevraldir, amma +10°С-ge ve ondan da ziyade ava yımşamaları sıq ola. Qırım çölüne baqqanda Yaltağa baar keç kele, çünki deñiz avanı suvuta, şunıñ içün fevralden berli aprel ortasınace avanıñ arareti — +10°С-ge yaqın. Yaz mayıstan berli sentâbrge qadar devam ete. Adetince sentâbrde ve oktâbr başında eñ yahşı ava, bu mevsim qadife mevsim denile. Noyabrde furtunalar başlanalar, lâkin ale daa suv avadan issice (farqı 10 derecege qadar yetip ola).

Tarih

Yaltanı qararnen I asırda yunanlar qurğan ediler. Efsanege köre furtuna devamında yolunı şaşırğan yunanlar yalını qıdırıp çoq vaqıt dolaştılar ve niayet yalını (yalos) yetip körgende yalığa çıqıp o yerde qurğan şeeriniñ adını Yalos qoymağa qararına keldiler. Orta asırlar devamında şeer Bizans İmperiyası, Feodoro knyazligi ve ceneviz müstemlekeleri (Gotiya Kapitanlığı) terkiplerinde bulunır edi. Şu devirde o Yalita ya da Calita adlı olaraq malüm edi. Yalta Aluşta ve Gurzuftan farqlı olaraq iç bir vaqıt qale yahut müim arbiy tayama noqta olmadı. 1475 senesinden 1774 senesinece Qırımnıñ yalı boyu Osmanlı Devletiniñ parçası ekende Yalta Mangup qadılığı terkibinde bulunmaqta edi.

1778 senesi Rusiye ükümetiniñ emirine binaen Qırırmnıñ hristian ealisi Azaq deñizi yalısına sürgün etilgen edi ve Qırım Rus İmperiyasınıñ terkibine kirsetilgeninen qırımtatarlar kütleviy icretten soñ Yalta deyerli adamsız oldı da XVIII asırnıñ soñunda kiçik balıqçı köyü olmaqta edi.

1837 senesi taşlı qumlu yol Yaltanı Aluşta ve Aqmescitnen bağladı, 1848 senesi ise Aqyarğace yol quruldı. 1838 senesi Qırımnıñ yalı boyunı Tavriya guberniyasınıñ ayrı uyezdi etip ayırmağa qarar çıqarıldı ve ükümet uyezd merkezi olaraq Yaltanı sayladı. Şunıñ içün 1838 senesi Yalta uyezdi teşkil etildi de Yalta şeer statusını aldı. XIX asırdan berli şeer populâr kurort olğanınen tez irileşe. XX asır başında Yalta ve Yalta regionında Rusiye asılzadeleri ve çarlarınıñ yazlıq evleri ve sarayları bulundı.

1920 senesi Vatandaş cenki vaqtında “qızıllar” Vrangel ordusını tar-mar etip Qırımnı işğal etkenden soñ Yaltada bolşevikler esirlikke teslim olğan aq zabitler, askerler ve qaçmağa yetiştiramağan akisinqilâpçilerni kütleviy tarzda ölüm cezasına oğrattılar. Bazı menbalarnıñ malümatına köre Yaltanen onıñ etrafında 1920 senesi zarfında bir qaç on biñlik kişi öldürildi.

1930 senesi Yalta Qırım MŞSCniñ rayonınıñ merkezi oldı. Ulu Vatan cenki vaqtında alman işğali ve Stalin emrinen yapılğan qırımtatarlar sürgünliginiñ şeerge zararı tiydi. 1945 senesi fevral 4 kününden başlap 11 kününe qadar Yaltada Yalta konferentsiyası ötkerildi.

Cenkten soñ şeer kurort olaraq inkişaf olmaqta edi. 1960 senesinden berli bir qaç yıl devamında Yalta terkibine yaqında bulunğan Ay Vasıl, Autka ve Dereköy qasabaları qoşuldılar. Aynı zamanda Yaltadan Aluşta, Aqmescit ve Aqyarğa yolnı çoq qısqartqan Yalı boyu şossesi quruldı ve Aqmescitnen trolleybus qatnav yolu açılğan edi.

Halq sayısınıñ dinamikası

1805 — 300 kişi
1926 — 28 811 kişi
1939 — 22 993 kişi
1989 — 89 000 kişi
2001 — 80 552 kişi

Cedvelde Yalta şeeri ealisiniñ sayısı onıñnen birleşken qasabalar (Massandra, Livadiya ve başqaları) ealisiniñ sayısı esapqa almayıp yazılğan. Büyük Yaltanıñ ealisi — 125 biñden biraz ziyade.

Mahsus itibarğa lâyıq yerler

Yaltanıñ eñ meraqlı yerleri bulardır:

2003-2004 yıllarda tamirlengen Yaltanıñ yalı kenarı;
Buhara Emiriniñ sarayı (şimdiki sanatoriyniñ korpusı) (Kommunarlar soqağı);
"Masal" (“Сказка”) ayvanat bağçası (Kirov soqağı);
"Masallar alanı" (“Поляна сказок”) bağça-müzeyi (Kirov soqağı);
Çehovnıñ ev-müzeyi (Kirov soqağı, 112);
kompozitor Spendiarov yaşağan kariatidalı evi;
grafinya Vadarskayanıñ yazlıq evi ve başqaları.

Bundan da ğayrı şimdi meskün evler ya sanatoriy korpuslarına çevirilgen bir çoq eski yazlıq ev ve usadba bar.

Yaltada acayip Massandra bağçası buluna (“Yalta” musafirhanesi yanında).

Naqliye

1961 senesinden berli Avropa ve MDİ (Mustaqil Devletler İttifağı) içün unikal vızlı şeerlerara Aqmescit—Aluşta—Yalta trolleybus yolu amelde.

Şeer naqliyadı — şeer içindeki trolleybus marşrutları, avtobuslar, marşrut taksiler, taksiler.

Galereya

Bağlantılar

Wikimedia Commons saytında
Yalta ile bağlı resimler bar.

Yalta Portal 22 aprelniñ 2010 s. arhivlengen. (Rusça)
Yalta! Virtual şeer (Rusça)
"Yalta - Malümat Merkezi" 8 mayısnıñ 2008 s. arhivlengen. (Rusça)
Yaltadaki musafirhaneler katalogı 1 mayısnıñ 2007 s. arhivlengen. (Rusça)

Atıflar

↑ Bu meskün yer Rusiye ve Ukraina arasında çatışuvğa sebep olğan Qırım yarımadasında buluna. Qırımnı de-fakto idare etken Rusiyeniñ qanunlarına köre yarımadada bulunğan Qırım Cumhuriyeti ve Aqyar federal emiyetli şeeri - Rusiye terkibindeki eki federatsiya subyektidir. Ukraina qanunlarına köre yarımadada Ukraina terkibindeki Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar mahsus statuslı şeeri buluna.
↑ Ukraina qanunlarına köre.
↑ Rusiye qanunlarına köre.
↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность городского населения СССР по городским поселениям и внутригородским районам (rus.)

[npcrimea-1] Bu meskün yer Rusiye ve Ukraina arasında çatışuvğa sebep olğan Qırım yarımadasında buluna. Qırımnı de-fakto idare etken Rusiyeniñ qanunlarına köre yarımadada bulunğan Qırım Cumhuriyeti ve Aqyar federal emiyetli şeeri - Rusiye terkibindeki eki federatsiya subyektidir. Ukraina qanunlarına köre yarımadada Ukraina terkibindeki Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar mahsus statuslı şeeri buluna.

[qırım-ukraina-2] Ukraina qanunlarına köre.

[qırım-rusiye-3] Rusiye qanunlarına köre.

[_cb24d8328671d8fa-4] Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность городского населения СССР по городским поселениям и внутригородским районам (rus.)

[1]

[2]

[3]

[4]

v • t • e Yalta şeer şurasındaki meskün yerler
Şeerler	Alupka • Yalta
Şşq	Aşağı Kikeneiz • Cemiyet • Dolossı • Foros • Gaspra • Gurzuf • Kastropol • Katsiveli • Koreiz • Kurpatı • Limena • Livadiya • Mağaraç • Massandra • Melas • Nikita • Oreanda • Qızıltaş • Simeiz • Vinogradnoye • Yañı Küçükköy
Qasabalar	Ay Danil • Eriklik • Gornaya Lavanda • İsar • Lineynoye • Ohotniçye • Tüzler • Yuqarı Muhalatka
Köyler	Kikineiz