Кит тытас ĕç

Кит тытакан кимӗ, 1894 ҫул.

Фарер утравӗсенчи шур аяклӑ дельфинсен тушкисем

Кит тытас ĕç — кит тытмалли коммерцилле сунар. Кит тытас ĕç тупӑшӗ чи малтан ворване топливо вырăнне промышленноҫра усӑ куракан килнĕ. Ашран тупӑш илессин тÿпи XX ӗмӗрӗн иккӗмӗш ҫурринчен ҫеҫ ÿсет, аша кӑлпасси тума усӑ курнӑ. Ҫавӑн пекех кит мӑйӑхӗн хаклӑхӗ те пур, унӑн шӑрчĕпе сӗтел-пукан ăшне тултаранă, ҫавӑн пекех унтан щёткӑсем тата ытти япаласем тунă. Китсен пӗверӗнчен А витамин, вачĕпе пуҫ миминчен — гормонсем, уйрăммӑн илсен, инсулин туса кӑларнӑ.

Истори

Шурӑ тинӗсре кит тытни. Лубок, 1760 ҫ.

Европӑра кит тытас ĕç йăлана кĕни ҫинчен пирӗн эрӑри 800–1000 ҫулсем тӗлнелле Скандинавири норвежецсенчен пĕлетпĕр. Малтан кит тытакансем, тӗпрен илсен, яка тата гренланди кичӗсем çине сунара тухнă пулӗ, мӗншӗн тесен вӗсенче ҫу нумай пулнипе вилсен те шыв çийĕнче вӑраххӑн ишеҫҫӗ, путмаҫҫӗ. Ҫурҫӗр Атлантикӑра анлă сарăлнă сӑрӑ кит популяцине 18 ӗмӗр пуҫламӑшӗ тӗлне пӗтӗмпех тытса пĕтернĕ.

Бискай тинĕс кукринчен кит тытас ĕç Европа ҫыранӗ хӗррипе ҫурҫӗрелле, унтан малалла Гренландине сарӑлнӑ. Тепӗр ҫӗр ҫуллӑхра датчансем, унтан британсем Арктика шывӗсенче сунара çÿреме пуçланă. XVII ӗмӗрте кит тытас ĕçе Ҫурҫӗр Америкӑн тухӑҫ ҫыранӗнче те пуҫланнӑ.

Ҫак вӑхӑтра кит тытакансем пысӑках мар парӑс карапсемпе усӑ курнӑ, шыври чĕрчуна кӗсменлӗ шлюпкӑран гарпунсемпе персе тытнă. Унтан кита ҫыран е пӑр хӗрринче, е тӳрех тинӗсре тирпейленĕ. Ҫав вӑхӑтрах Японири кит тытас ĕçе, вăл кунта 1600 ҫул тĕлĕнче пуçланнă, пысӑк мар шлюпка флотилийӗ пулăшнипе атма карса тунă.

Кит тытас ӗҫ

Карапсен конструкцийӗ лайӑхланнӑ май кит тытакансем ытти китсем çине те, уйрӑмах кашалотсем çине, сунара тухма пуҫланӑ. 18-мĕш тата 19-мĕш ҫӗр ҫуллӑхсенче Ҫӗнӗ Англи (Нантакет, Мартас-Винъярд), Британипе Голланди кит карапĕсем малтан Атлантика океанӗн кӑнтӑр пайне ишнĕ, унтан анӑҫалла пӑрӑнса, Горн сӑмсахӗ тавра ишсе Лӑпкӑ океана тухнӑ, е тухӑҫалла пӑрӑннӑ та Ырă Шанчăк сӑмсахĕнчен иртсе Инди океанне кайнă. XIX ӗмӗрӗн пӗрремӗш пайӗнче кит тытас ĕç Кӑнтӑр Африкӑра тата Сейшел утравӗсенче пуҫланнӑ. Ку вӑхӑталла Арктикӑри кит тытакансем Гренландин пӑрлӑ шывӗсене, Дэвис проливне тата Шпицберген патне çитийех кайнӑ, унта вӗсем гренланди тата яка кит тытнă, унтан курпун китсене те тыта пуçланă. Яка кит тытасси çавăн пекех Лӑпкӑ океанӑн кӑнтӑр пайӗнчи ҫӳлти широтасенче, Ҫӗнӗ Зеландипе Австрали районӗнче, 1840 ҫултан вара Лӑпкӑ океанӑн ҫурҫӗр пайӗнче — Беринг, Чукотка тата Бофорт тинӗсӗнче — пуҫланса кайнӑ.

Гарпунлӑ тупӑ

Кит тытас ĕç Ҫурҫӗр Атлантикӑра XVIII ӗмӗрӗн вӗҫӗнче, Лӑпкӑ океанӑн ҫурҫӗр пайӗнче XIX ӗмӗрӗн варринче вăйсăрланса каять. Кашалот тытасси 1850-мӗш ҫулччен аталанса пынӑ, анчах та каярах вӑл часах чакать. 1868 ҫул хыҫҫӑн, Свен Фойн норвежец гарпунлӑ тупӑ туртса кӑларсан, парӑслӑ карапсем пӑрахутсемпе ылмашӑнсан, лару-тӑру тата та япӑхланнӑ. Ҫак ҫӗнӗ хатĕрсем иккӗшӗ те пысӑк китсен приговорӗ ҫине алӑ пусаççĕ, мӗншӗн тесен пӑрахутсем ҫинче халӗ йӑрӑмлӑ китсене те йӗрлеме пулнă. XIX ӗмӗр вӗҫнелле гренланди тата яка китсен популяцийӗсене пӗтӗмпех тенӗ пекех пӗтнӗ. Британин Арктикăра кит тытас ĕç 1912 ҫул тĕлне пĕтсех ларнă.

XIX ӗмӗрӗн вӗҫӗнче сунара ытларах Лӑпкӑ океанра, унсăр пуçне Ньюфаундленд районӗнче тата Африкӑн анӑҫ ҫыранӗ патĕнче тухнă . Кайран 1905 ҫулта Антарктикӑра кӑвак китсем, финвалсем тата сейвалсем тăранакан пуян районӗсене уҫнӑ. 1925 ҫулта Антарктикӑра хăй вăхăчĕшĕн пӗрремӗш плавбаза ӗҫлеме пуҫланӑ, ҫавна май китсене ҫыран хӗррине илсе кайса тирпейлес ĕç пĕлтерĕшĕ çухалнă. Ҫавна пула Арктикăра кит тытас ĕç хӑвӑрт аталанма тытӑннӑ, 1937-38 ҫулсенче сезонра 46000 яхӑн кит тытнă. Çакă кит популяцийĕ хăвăрт чакса кайнипе кит тытас ĕç тупӑшсăра тухичченех пынă. Чи пысӑкки тата, паллах, йӑрӑмлисенчен коммерци тĕлĕшĕнчен чи хаклӑраххи кӑвак кит пурнă, ăна тытасси 1930-мӗш ҫулсенче ыттисенчен ытларах пулнӑ, анчах та унӑн йышӗ 1950-мӗш ҫулсен пуҫламӑшӗ тӗлне хăвăрт чакса кайнă, 1965 ҫулта ăна тытма тӗппипех чарнӑ. Пĕр-пĕр кит йышĕ ӳксен кит тытакансен тимлӗхӗ йӑрӑмлӑ китсен тепĕр пĕчĕкрех кит çине ÿкнĕ, кайран теприн çине.

Кашалотсене 1850-мӗш ҫулсенче вӗсен йышӗ чакнă хыҫҫӑн та тытнă, ҫапах та 1948 ҫулччен кашни çул 5000 яхӑн чӗрчун тытнă. Каярах çулсерен 20000 ки тытма тытăннă, ытларах пайне Лӑпкӑ океанӑн ҫурҫӗр пайӗнче тата Кӑнтӑр ҫур чӑмӑрӗнче тытнă — 1985 ҫулта управ сыхлавне кĕртичченех.

XX ӗмӗрӗн варрине ҫитиччен кит тытакан индустри лидерӗсем Норвегипе Аслӑ Британи пулнӑ, вӗсем хыҫҫӑн кит тытас ĕçе çине тытса хутшăннă Голландипе АПШ пынӑ. Анчах та Иккӗмӗш Тӗнче вӑрҫи хыҫҫӑн ҫак ҫӗршывсем шывăн çиелти пайĕнче пурăнакан чĕрчунсене тытас ĕçе чарса лартнӑ, вӗсем вырӑнне Японипе Совет Союзӗ пуçăннă, анчах та ҫыран хӗрринчен тытасси чылай ҫӗршывсенче нумай çула пынă.

Хальхи вăхăтри кит тытас ĕç

Юлашки 30 ҫул хушшинче общество китсем çине тимлӗх уйăрма, вĕсене кӑмӑллама пуçларĕ. АПШ хӗвелтухӑҫ ҫыранӗ патӗнче тата Калифорни лагунисенче китсене сӑнанӑ туристсем вӗсен тӗлӗнмелле калăпăшпе тата хӑйсене мӗнле тыткаланипе тӗлӗннӗ. Ҫав вӑхӑтрах пысăк китсенчен ытларах тĕсĕ йышĕ сунара пула чакса пырать.

Тĕнчери кит тытас ӗҫӗн комиссийӗ

1931 ҫулта кит тытас ĕçе йĕркелес тĕллевпе тӗнчере килĕштерсе ӗҫлеме пуҫланӑ. Чылай килӗшӳ йышӑннӑ, вӗсенчен чи пӗлтерӗшли — Кит тытас ĕçе йĕркелекен Тӗнче Конвенцийĕ (International Convention for the Regulation of Whaling, ICRW), ăна 1946 ҫулта йышӑннӑ. Тӗнчери кит тытас ĕç комиссине (МКК) ICRW унăн ҫӗршыв-членсем валли рекомендацисем хатӗрлеме йӗркеленӗ, анчах та унӑн ӗҫӗ тухӑҫлӑ пулайман, мӗншӗн тесен Ӑслӑлӑх Комитечӗн сӗнӗвӗсене коммерци тупӑшĕ илес тесе час-часах ним вырӑнне те хуман.

Кит тытас ĕç мораторийӗ

1972 ҫулта АПШ Сӗтпе ӳсекенсен тинӗс чĕрчунĕсене хÿтĕлемелли Акт йышӑннӑ, вӑл сӗтпе ӳсекенсен тинӗс чĕрчунĕсене тытма тата вӗсенчен хатĕрленĕ апат-ҫимӗҫе, уйрӑм тӗсӗсемсӗр пуҫне, сутма чарнă, вырăнти халӑхсен, тӗслӗхрен, эскимоссемпе алеутсен, нушисене тивӗҫтерме сунар ĕçне, çавăн пекех халӑх ăсталăхĕн япалисене ӑсталассине ирĕк панă. Ҫав ҫулах Пӗрлешнӗ Нацисен Çын тата Тавралăх ыйтӑвӗсемпе иртнӗ Конференцийӗ кит тытма чаракан 10 ҫуллăх моратори кӗртме сӗннӗ. Ҫак пуҫарӑва Тӗнчери Кит тытас ĕç Комисси ырламан, анчах та общественноҫпа ҫутҫанталӑка сыхлакан организацисем çине тăни, ҫавӑн пекех ӑсчахсенчен нумайӑшӗ кит популяцийĕн калӑпӑшне тата ăна тытмалли виçен калӑпӑшӗсене хаклас тӗлӗшпе йывӑрлӑхсем пурри çинчен калани пулăшнă. 1982 ҫулхи утӑ уйӑхӗн 23-мӗшӗнче МКК пайташӗсем 1985-86 ҫҫ. сезонран пуҫласа коммерци шайĕнче кит тытас ĕç çине моратори йышӑнмалла тесе сасӑланӑ. 1980-мӗш тата 1990-мӗш ҫулсенче Тӗнчери кит тытас ĕç Комисси членӗсенчен - çĕршывсенчен чылайӑшӗ юлнӑ китсене упрама хăварма çине тăрсан, Ҫурҫӗр Атлантикӑри кит тытас ĕçе малалла тӑсас шухӑшлӑ ҫӗршывсем, Норвеги, Фарер утравӗсем, Исланди, Гренланди тата Канада йышшисем, тĕрĕслесе тăракан уйрăм организаци туса хураççĕ, ăна Ҫурҫӗр Атлантикӑри сӗтпе ӳсекенсен тинӗс чĕрчунĕсене комитечӗ ят параççĕ.

2010 ҫулхи ҫӗртме уйӑхӗнче Пӗтӗм тӗнчери кит тытас ĕç Комиссийĕн 62-мӗш ларӑвӗнче Япони, Исланди тата Дани çине тăнипе мораторие чарса лартнӑ. Официаллӑ кăтартусем тăрăх 2009 ҫулта ҫак виҫӗ ҫӗршыв 1867 кит тытнă.

Норвеги

Норвеги МКК мораторине хирӗҫле протеста регистрациленӗ, ҫавӑнпа та вăл ăна пăхăнмасть. 1993 ҫулта, пиллӗкҫуллӑх тапхӑрӗ хыҫҫӑн, Норвеги коммерци шайĕнче кит тытма пуçланă, унччен кит тытасси ӑслӑх тӗллевӗсемпе кăна пулнă. Норвеги ҫурҫӗр-хĕвелтухӑҫ Атлантикӑра йӑрӑмлă пĕчĕк китсене ҫеҫ тытать. 1995 ҫулта 218 китран пуҫласа 2003 çулта 646 кит таран тытнă. (Норвеги мораторин кĕртиччен ҫулталӑкра 2000 яхӑн йӑрӑмлӑ пӗчӗк кит тытнă). Кит какайĕн пĕчĕк пайне Норвеги Фарер утравӗсем ҫине тата Исландие экспортлать. Темиҫе ҫул хушшин аша Японие те экспортлама хӑтланнӑ, анчах та вӗсен массӑллӑ протестсем пулнипе, ҫавӑн пекех японецсем Ҫурҫӗр Атлантикӑран килнӗ кит ашӗ вараланнинчен хӑранине шута илсе сутма пăрахма тивнĕ.

Фарер утравӗсем

Фарер утравсенче ҫулсерен 950 яхӑн гринд тытаççĕ. Май килнӗ чухне кит евӗрлӗ ытти чĕрчунсене те, сӑмахран, пысӑк çамкаллă кĕленче сăмасаллă тата атлантика шур аяклă дельфинсене, тытаççĕ. 2022 ҫулхи утӑ уйӑхӗн 30-мӗшӗнче «Гриндадрап» фестивале ирттернӗ чухне Фарер утравӗсен ҫыранӗнче темпе те кӑсӑкланакан пин-пин турист умӗнче дельфинсене питĕ нумай вĕлернĕ. Дельфинсене кашни çул тытмалли виçе палăртнинчен ытларах тытнă. Пӗр кун хушшинче 500 дельфин вырӑнне 1500-е яхӑн вӗлернӗ. Фестивале йӗркелекенсем атмана кун чухлĕ дельфин кĕрессе шутламан, анчах та ирӗке ярас вырӑнне ытлашши дельфинсене пурне те вӗлерме йышӑннă. Ҫак фестивальте кирлӗ мар пулса тухнӑ 1000 ытла вилĕ дельфина экскаваторсемпе шăтăк чавса ҫыран хӗрринчех эрне хушшинче пытарнӑ. Туристсемпе общественноçа тĕлĕнтерсех янă. Пĕтĕм тĕнче сивленĕ çакна. Фарер утравĕсен влаҫӗсем официаллӑ майпа каҫару ыйтнӑ. Çакăн пек усал ĕç Фарер утравĕн туризм бизнесне пысăк сиен кÿнĕ.

Исланди

Норвегипе танлаштарсан, Исланди МКК мораторине хирӗҫ протест паман. 1986—1989 çулсенче кунта ҫулталӑкне "ăслăлăх валли" 60 яхӑн кит тытнă. Анчах та кит тытас ĕçе моратори хунă çĕршывсем «ӑслӑлӑх ĕçĕ» те мораторине пăсать тесе çине тăнипе Исланди 1989 ҫулта кит тытас ĕçе пуçĕпех чарса лартнӑ. 1991 ҫулта МКК Ӑслӑлӑх Комитечӗн кит тытас ĕçĕн çирĕп коммерци йĕркин рекомендацине йышӑннӑран Исланди 1992 ҫулта МКК-ран тухнӑ. 2002 ҫулта Исланди каллех МККна кĕрет, анчах мораторине пĕтĕмпе йышăнмасть. Анчах та кит тытас ĕçе хирӗҫ тӑракан ҫӗршывсем çакна йышӑнмаҫҫӗ. 2003 ҫулта Исланди ӑслӑлӑх шучĕпе ҫӗнӗрен кит тытма пуçланă. Вӑл МКК-ран 2003—2004 çулсенче çулсерен китсем мĕн чухлĕ пулă çинине тĕпчеме 100 пӗчӗк йӑрӑмлă кит, 100 финвал тата 50 сейвал тытма ирӗк ыйтнӑ — ку сунар пуçламалли тĕп сăлтав пулнă, мĕншĕн тесен пулăçсем шутланă тăрăх китсем питĕ нумай пулă çиеççĕ. Анчах та ку ыйтупа нимӗнле йышӑну та туман. Конвенци шайӗнче Исланди правительстви сунарăн ăслăлăх шайĕн квотине ҫирӗплетнӗ. 2003 ҫулта Исланди 36 кит (квота — 38) тытнă, 2004 — 25 кит (квота чухлĕ). 2005 ҫулта квота 39 кит таран ӳснӗ.

2006 ҫулта Исланди коммерци сунарне ҫӗнетме шутланӑ. Ҫулсерен 30 йӑрӑмлӑ пӗчӗк кит тата 9 финвал тытма квота ҫирӗплетнӗ. Исланди МКК кит тытмалли мораторине ҫине 2006 ҫулхи юпан 22-мӗшӗнче пӑснӑ, ун чухне Исланди кит тытаканĕсем 60 тонна таякан финвал амине тытнă.

Гренланди

Гренланди эскимосӗсем ҫулталӑкра 170 яхӑн кит тытаççĕ — тĕнчери кит тытакан çĕршывсем хушшинче, Норвегипе Япони хыҫҫӑн, вӗсем ҫулсерен 600-шер тата ытларах кит тытаççĕ, виҫҫӗмӗш вырăнта тăраççĕ. МКК Гренландин хĕвеланӑҫ тата хĕвелтухăç ҫыранӗсенче икӗ тӗрлӗ популяци пурӑнакан районсем тесе шутлать, кашнин валли уйрӑм квотӑсем уйӑрать. Халăх нумай пурӑнакан хĕвеланӑҫ ҫыранӗнче китăн 90% тытăнать. Яланхи пекех, хĕвеланӑҫ ҫыранӗнче ҫулсерен 150 яхӑн йӑрӑмлӑ пӗчӗк кит тата 10 финвал тытаççĕ, хĕвелтухӑҫ енче — 10 яхӑн йӑрӑмлӑ пӗчӗк кит .

Канада

Канада МККран 1982 ҫулта тухнӑ, ҫапла вара кит тытас ĕç мораторипе ҫыхӑнман. Канадӑра ҫӗршывӑн тӗрлӗ ҫӗрӗсенче пурăнакан эскимос ушкӑнӗсем мĕн чухлĕ кит тытассине Пулӑ тата тинĕс ресурсĕсен департаменчӗ йӗркелесе пырать. Кит тытса туса илнĕ аша лавккасенче, супермаркетсенче тата пасарсенче сутаҫҫӗ.

Раҫҫей

СССР, Норвеги пекех, 1982 ҫулта мораторие хирӗҫ официаллӑ протест панӑ. Чукотка автономи округӗнче вырăнти халăх йăли-йĕркипе ҫулсерен чукчăпа калифорни популяцине кĕрекен 140 сӑрӑ кит таран тытаççĕ. Ҫавӑн пекех Раҫҫейре вырăнти халăхăн йăли-йĕркине шута илсе ҫулсерен темиҫе ҫӗр белухăна тытма ирӗк панӑ.

АПШ

Америкӑпа тинӗс музейӗнче вырнаҫнӑ 1841 ҫулта шыва антарнӑ «Charles W. Morgan» кит тытмалли карап.

АПШ-ра Аляскăра вырăнти халăхсем кит тытса пурăнаççĕ. Кит тытмалли программăна Аляскӑри эскимоссен Кит тытакан комиссийӗ йӗркелесе пырать, вӑл Нацин Океанпа Атмосфера Управленине (National Oceanic and Atmospheric Administration) отчет парать. Сунар калӑпӑшӗ çулсерен 50 Гренланди кичĕпе тата 1-2 сӑрӑ китпа танлашать. 1999 ҫулта Маках индеец йӑхӗ (Вашингтон штачӗ) чӗрчунсене хӳтӗлекенсем питĕ хирӗҫ тӑнине пӑхмасӑрах кит тытас ĕçе ҫӗнӗрен пуҫарса янӑ.

Ытти ҫӗршывсем

Вак кит евӗрлисене тытассине, вĕсене МКК тӗрӗслесе тӑмасть, Кариб бассейнӗнче Гренада, Доминика тата Сент-Люсия йĕркеленĕ. Гриндсем, карлик косаткăсем, йĕке продельфинсемпе афалинсем тытаççĕ. Пурӗ Кариб утравӗсенче ҫулсерен 400 яхӑн кит евӗрлисене аш-какайлăх тытаççĕ.

Индонезире кит тытас ĕçе Лембата утравӗн кӑнтӑр ҫыранӗнчи Ламалере тата юнашар Солор утравӗ ҫинчи Ламакере йĕркеленĕ.

Япони

Япони 1982 ҫулта мораторие хирӗҫ официаллӑ протест панӑ, анчах ӑна 1987 ҫулта АПШ санкцисемпе хӑратнӑ хыҫҫӑн чӗнсе илнӗ. Ҫавна пула Япони, Норвегипе (ку тавлашуллă) тата Исландипе танлаштарсан, мораторине пăхăнать. Ҫапла вара, 1987 ҫулта Япони Антарктика шывӗсенче коммерци сунарне чарса лартнӑ, анчах та ҫав ҫулах питĕ тавлашуллă ӑслӑлӑх сунарĕн программине (JARPA — Japanese Research Program in Antarctica) пуҫланӑ. Ку программа 2005 ҫулччен пынӑ, кайран ӑна ҫӗнӗ JARPA II программăпа ылмаштарнӑ. Антарктикӑри пӗчӗк китсене тытасси икӗ хут ӳснӗ (ҫулталӑкра 440-рен 880-а ҫити, унталла-унталла 10 % ). Япони правительстви ӑслӑлӑх сунарне унта илнĕ даннӑйӗсемпе тӳрре кӑларма пăхать, анчах та ҫакна МКК Ӑслӑлӑх Комитечӗн чылай ӑсчахне иккӗлентерет. Яппунсен «ăслăлăх сунарĕ» нумай тавлашу ҫуратать, кит тытассине хирĕç ушкӑнсем вара ăслăлăх тӗллевӗсем валли кит тытма кирлех мар тесе ҫирӗплетеҫҫӗ, ҫак сунарăн чӑн тӗллевӗ — Япони ресторанӗсемпе супермаркечӗсем валли аш илесси. Кит тытас ĕçе хирӗҫ тӑракан ҫӗршывсем Японие ҫак программӑна чарма ӳкӗтлеҫҫӗ. Яппун правительстви ăслăлăх сунарне МКК йӗркисенче ятарласа уйрăм палăртнă тесе хирӗҫлет, ҫак йӗркесемпе килӗшӳллӗн кит какайне пĕтĕмпех тӗпчев ӗҫне пурнӑҫласанах тӗпренех утилизацилеççĕ имĕш.

1993 ҫулта Япони пасарӗсенче сутӑннӑ кит ашӗпе ҫӑвне генетика тĕлĕшӗнчен тӗпченĕ кӑтартӑвӗсем ҫинчен МКК 1994 ҫулта пӗлтернӗ. Тӗпчев палӑртнӑ тӑрӑх, какайăн 10-25 % йăрăмлă пӗчӗк китсен мар, мӑйӑхлӑ китсен пулнӑ, вӗсен тытма вара МКК чарнӑ.

2002 ҫулта Яппун кит тытаканĕсем çурçĕр енчи районсенче 5 кашалот, 39 сейвал, 50 Брайдăн йăрăмлă китне тата 150 йӑрӑмлӑ пӗчӗк кит тата кăнтăрти районсенче 440 йӑрӑмлӑ пӗчӗк кит тытнă. Сунара МКК ӑслӑлӑх сунарĕн ятарлӑ лицензийĕпе ирттернӗ. 2005 ҫулта Япони кит тытас ĕçе вăйлатма тата 100-шер сейвал, 10 кашалот, 50 курпун кит, 50 финвал, 50 Брайдăн йăрăмлă китне, 1155 йӑрӑмлӑ пӗчӗк кит тытма пулнине пĕлтернĕ.

Кит популяцийĕн хальхи тӑрӑмӗ

Коммерци шайĕнче кит тытас ĕçе чарнӑ хыҫҫӑн китсен хӑш-пӗр тӗсӗсен йышӗ ÿсме тытӑннӑ. 1999 ҫулта Атлантика океанӗн ҫурҫӗр-анӑҫ пайӗнчи курпун китсен шучӗ 10600 чӗрчуна çитнĕ, вĕсен шучĕ ҫулсерен, ҫулла Мэйн кӳлмекӗнче тӑранса пурӑнаканнисене шутласан, 6,5 процент ÿссе пырать. Лӑпкӑ океанӑн ҫурҫӗр-хĕвелтухăç пайӗнчи кӑвак китсен популяцийӗ те ырă кăтартусемпе савăнтарать — 1990-мӗш ҫулсенче унӑн йышӗ 2000 чӗрчунпа танлашнă, темиҫе ҫул хушши ĕнтĕ вӑл ӳссе пырать. Анчах та пысӑк китсен хӑш-пӗр тĕсĕсен статусӗ вӗсен сайра тӗл пулнине тата тĕрлĕ йывӑрлӑхсене пула, вăл шутрах ҫын айӑпне пула пӗтни те, питĕ шиклентерет. Ҫурҫӗр ҫурчӑмӑрӗнчи яка китсен тĕсĕсем пурте хӑрушлӑхра; 300 ытла кит Атлантика океанӗн ҫурҫӗр-хӗвеланӑҫ пайӗнче çеç юлнӑ, темиҫе теҫетки — ҫурҫӗр-хӗвелтухӑҫ пайӗнче. Охотск тинӗсӗнчи тата тухӑҫ Арктикӑн тӗрлӗ пайӗсенчи Гренланди кичӗсен, Лӑпкӑ океанӑн ҫурҫӗр-хĕвеланăç пайӗнчи сӑрӑ китсен тата ытти нумай районсенчи кӑвак китсен шучӗ халӗ те питӗ пӗчӗк.

Литература

• Михалёв Ю. А. Краткий исторический обзор промысла китов // Украинский антарктический журнал. — 2009. — № 8. — С. 217—227. < https: /web. archive. org/web/2016091910039/http: /ww. uac. gov. ua/custom_content_source_lista/. j/uaj8/UAJ_N_8_217-227. pdf] (тӗрӗсленӗ 19. 08. 2016)

Ӑнлантарусем

Ку статьяна Википедин Вырӑс уйрӑмӗнчи Китобойный промысел статьяна чӑвашла куҫарса хатӗрленӗ.