Didolnod
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | marc diacritig, symbol IPA  |
|---|---|
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Mae'r didolnod yn ddau farc acennod gwahanol sydd (mewn defnydd modern) edrych fel ei gilydd. Mae'r ddau yn cynnwys dau ddot ¨ wedi'u gosod dros lythyren, llafariad fel arfer. Disgrifir y didolnod gan Eiriadur Prifysgol Cymru fel "arwydd a osodir uwchben un neu ddwy lefariad wahanol nesaf at ei gilydd (e.e. crëwr, däed, troëdig) a hefyd gydag eithriadau uwchben i acennod (e.e. cwmnïau, ffansïol, gweddïo, saernïaeth) i ddynodi eu bod i'w seinio ar wahan." [1]
Mewn systemau cyfrifiadurol, mae gan y ddwy ffurf yr un pwynt cod (cod deuaidd). Gall eu hymddangosiad mewn print neu ar sgrin amrywio rhwng ffurfdeipiau ond yn anaml o fewn yr un ffurfdeip. Weithiau defnyddir termau tramor am y ddidolnod yn y Gymraeg gan gynnwys; diaeresis [a] (/ daɪˈɛrəsɪs, -ˈɪər-/ dy-ERR-ə-sis, -EER-; [2] a elwir hefyd yn y trema) a'r umlaut (/ ˈʊmlaʊt/) o'r enw Almaeneg am y diacritig.
Enwau Gwahanol
[golygu | golygu cod].jpg)
Ceir enwau eraill am y ddidolnod a ddefnyddir ar lafar yn y Gymraeg gan rai nad sy'n gyfarwydd gyda'r term Cymraeg cywir. Defnyddir:
- diaeresis sy'n dod o'r Groeg, diaíresis (διαίρεσις), sy'n golygu 'rhaniad', 'gwahaniad', neu 'rhaniad'.[3] - gellir dweud bod y term Gymraeg yn calque o hyn.
- trema (Ffrangeg: tréma), a ddefnyddir mewn ieithyddiaeth a hefyd ysgolheictod clasurol, o'r Groeg trē̂ma (τρῆμα) a golyga 'dylliad', 'orifice', neu 'pip' (fel ar ddis),[4 ] gan ddisgrifio ffurf y diacritig yn hytrach na'i swyddogaeth.
- umlaut daw o'r Almaeneg ac mae ei rôl ieithyddol yn wahanol i'r ddidolnod Gymraeg, gan achosi treiglad ablaut.
Gwahaniaeth rhwng rôl Didolnod a'r Umlaut Almaeneg
[golygu | golygu cod]
Mae'r "diaeresis" a'r "umlaut" yn diacritigau sy'n nodi dwy ffenomen ffonolegol wahanol.
- Defnyddir y diacritig "diaeresis" i nodi gwahaniad dwy lafariad ar wahân mewn sillafau cyfagos pan geir enghraifft o diaeresis (neu hiatus), er mwyn gwahaniaethu oddi wrth ddeugraff neu ddeuffthong.
- Mae'r diacritig "umlaut", mewn cyferbyniad, yn dynodi ffenomen shifft sain - a elwir hefyd yn umlaut - lle mae llafariad cefn yn dod yn llafariad blaen.
Nid yw'r naill na'r llall o'r ffenomenau hyn yn digwydd yn Saesneg, ac eithrio mewn geiriau benthyg (fel naïf) neu am resymau arddull (fel yn y teulu Brontë neu Mötley Crüe).
Mae gwreiddiau'r ddau diacritig hyn yn wahanol, ac mae'r diaeresis yn llawer hŷn. Serch hynny, mewn systemau cyfrifiadurol modern sy'n defnyddio Unicode, mae'r umlaut a diacritigau diaeresis wedi'u hamgodio yn union yr un fath. Er enghraifft, mae U+00E4 ä LLATIN LLYTHYR BACH A GYDA DAERESIS yn cynrychioli a-umlaut a diaeresis.
Defnyddir yr un marc, a osodir uwchben neu o dan y llythyren, mewn cyd-destunau eraill ac at wahanol ddibenion ac ystyron. Er enghraifft, yn Albaneg, mae ë yn cynrychioli schwa.
Didolnod yn y Gymraeg
[golygu | golygu cod]Ceir y confod cynharaf o'r gair 'didolnod' o 1567 yn 'Gramadeg Cymraeg', Gruffydd Robert. "Didolnod a scrifennir uwch ben dwy fogail falhyn, aï, i ddangos na hcymerir mor bogeiliaid hynny ynghyd megis vn ddiphddong ond bod yn i didoli hnwy i wneuthur dwy sillaf, mal prïodas." [3]
Ymysg y geiriau Cymraeg sy'n cynnwys y ddidolnod mae: gweddïo, gwnïo, gwäell. Caiff yr enw Gwenllian hefyd ei sillafu gan rai gyda'r ddidolnod, Gwenllïan.
Cynhwyswyd llefariaid sy'n cynnwys y ddidolnod ar ë,ï,ö, ynghŷd â llefariaid gyda'r acen grom a'r acen ddyrchafedig ar gêm geiriau Geirglo, un o'r fersiynau Cymraeg o'r gêm ar-lein, Wordle.[4]
Didolnod mewn ieithoedd eraill
[golygu | golygu cod]
- Groeg Fodern - mae αϊ ac οϊ yn cynrychioli'r deuffonau /ai̯/ a /oi̯/, a εϊ y dilyniant disyllabaidd /ei/, tra mae αι, οι, ac ει yn trawsgrifio'r llafariaid syml /e/, /i/, a /i/ . Gall y diacritig fod yr unig un ar lafariad, fel yn ακαδημαϊκός (akadimaïkós, ‘academaidd’), neu mewn cyfuniad ag acen lem, fel yn πρωτεΐνη (proteïni, ‘protein’).
- Catalaneg - darllenir y deugraffau ai, ei, oi, au, eu, ac iu fel deuffonau. I nodi eithriadau i'r rheol hon (hiatus), rhoddir nod diaeresis ar yr ail lafariad: heb hyn byddai'r geiriau raïm [rəˈim] ("grape") a diürn [diˈurn] ("dyddiol") yn cael eu darllen *[ˈrajm] a *[ˈdiwrn], yn y drefn honno. Mae defnydd Ocsitaneg o diaeresis yn debyg iawn i ddefnydd Catalaneg: mae ai, ei, oi, au, eu, ou yn ddeuffthongau sy'n cynnwys un sillaf ond mae aï, eï, oï, aü, eü, oü yn grwpiau sy'n cynnwys dwy sillaf benodol.
- Portiwgaleg - cyn Cytundeb Orthograffig 1990, defnyddiwyd ddidolnod ("trema") ym Mhortiwgaleg (Brasil yn bennaf) a ddefnyddiwyd mewn cyfuniadau güe/qüe a güi/qüi, mewn geiriau fel sangüíneo [sɐ̃ˈɡwiniu] “sanguineous”. Ar ôl gweithredu'r Cytundeb Orthograffig, fe'i diddymwyd yn gyfan gwbl o'r holl eiriau Portiwgaleg.
- Ffrangeg - gostyngwyd rhai deufftonau a ysgrifennwyd â pharau o lythyrau llafariaid i fonoffthongau, a arweiniodd at ehangu gwerth y diacritig hwn. Y mae yn fynych yn dynodi yn awr fod yr ail lythyren lafariad i'w ynganu ar wahan i'r gyntaf, yn hytrach na chyfuno â hi yn un sain. Er enghraifft, byddai'r geiriau Ffrangeg maïs [ma.is] a naïve [na.iv] yn cael eu ynganu *[mɛ] a *[nɛv], yn y drefn honno, heb y marc diaeresis, gan fod y deugraff ai yn cael ei ynganu [ɛ].[ c] Daw'r sillafiad Saesneg 'Noël' sy'n golygu "Nadolig" (Ffrangeg: Noël [nɔ.ɛl]) o'r defnydd hwn. Ÿ yn digwydd yn Ffrangeg fel amrywiad ar ï mewn ychydig o enwau priod, fel yn enw maestref Parisaidd L'Haÿ-les-Roses [la.i le ʁoz] ac yng nghyfenw tŷ Croÿ [kʁu. i]. Mewn rhai enwau, defnyddir diaeresis i ddynodi dwy lafariad yn hanesyddol mewn hiatus, er bod yr ail lafariad wedi mynd yn dawel ers hynny, fel yn Saint-Saëns [sɛ̃sɑ̃s] a de Staël [də stal].
- Defnyddir y diaeresis hefyd yn Ffrangeg pan ychwanegir e tawel at y dilyniant gu, i ddangos ei fod i'w ynganu [ɡy] yn hytrach nag fel deugraff ar gyfer [ɡ]. Er enghraifft, pan ychwanegir y fenywaidd -e at aigu [eɡy] "miniog", nid yw'r ynganiad yn newid yn y mwyafrif o acenion: [d] aiguë [eɡy] yn hytrach na'r enw dinas Aigues-Mortes [ɛɡ mɔʁt]. Tebyg yw'r enw benywaidd ciguë [siɡy] "cegid"; cymharu ffigur [fiɡ] "fig". Yn y diwygiad parhaus i sillafu Ffrangeg ym 1990, symudwyd hwn i'r u (aigüe, cigüe). (Yn canoë [kanɔ.e] nid yw'r e yn dawel, ac felly nid yw'n cael ei effeithio gan y diwygiad sillafu.)
- Iseldireg - mae sillafiadau fel coëfficiënt yn angenrheidiol oherwydd bod y deugraffau oe a hy fel arfer yn cynrychioli'r llafariaid syml [u] a [i], yn y drefn honno. Fodd bynnag, mae cysylltnod bellach yn cael ei ffafrio ar gyfer geiriau cyfansawdd fel bod zeeëend (hwyaden y môr) bellach yn cael ei sillafu zee-eend.[5]
- Almaeneg - ochr yn ochr â'r defnydd treiddiol o umlaut diacritig gyda llafariaid, mae diaeresis uchod i'w gael mewn ychydig o enwau priod, megis Ferdinand Piëch a Bernhard Hoëcker.
- Galiseg - defnyddir diaeresis i ddynodi bwlch ym mhersonau cyntaf ac ail y lluosog o amser amherffaith y berfau a derfynwyd yn -aer, -oer, -aír ac -oír (saïamos, caïades). Deillia hyn o'r ffaith fod -i- di-bwys yn cael ei adael rhwng llafariaid, ond yn gyfystyr â'i sillaf ei hun, a fyddai'n gorffen gyda ffurf sydd yn union yr un fath yn ysgrifenedig ond yn wahanol o ran ynganiad i rai'r israddol Presennol (saiamos, caiades), fel y mae Dywedodd i ffurfio deuffthong gyda'r canlynol a.
- Saesneg Modern - defnyddir y ddidolnod, yr acen ddysgyndig a'r acen ddyrchafedig yw'r unig ddiacritig a ddefnyddir ar wahân i eiriau benthyg. Gellir ei ddefnyddio'n ddewisol ar gyfer geiriau nad oes ganddynt doriad morffolegol ar y pwynt diaeresis, megis 'naïve', 'Boötes', a 'Noël'. Fe'i defnyddir yn llawer llai cyffredin mewn geiriau fel 'coöperate' a 'reënter' ac eithrio mewn ychydig iawn o gyhoeddiadau - yn arbennig The New Yorker[6][7][8] a MIT Technology Review o dan Jason Pontin - ac ystyrir y defnydd hwn trwy ganllawiau ysgrifennu rhagnodol i fod yn hynafol i raddau helaeth.[9][10] Defnyddir y nod diaeresis weithiau mewn enwau cyntaf personol ac olaf Saesneg i ddangos y dylid ynganu dwy lafariad gyfagos ar wahân, yn hytrach nag fel deufalf. Mae enghreifftiau'n cynnwys yr enwau a roddir 'Chloë' a 'Zoë', y gellid eu hynganu fel arall gydag e tawel. Mae Dotiau Roc yn ddidolnod sy'n cael eu defnyddio'n addurniadol dros lythrennau yn enwau bandiau roc caled/metel trwm, er enghraifft: Blue Öyster Cult, Queensrÿche a Motörhead.
Defnyddiau eraill o'r Symbol
[golygu | golygu cod]
Defnyddir dot dwbl hefyd fel diacritig mewn achosion lle nad yw'n gweithredu fel didolnod nac umlaut. Yn yr Wyddor Seinegol Ryngwladol (IPA), defnyddir dot dwbl uwchben llythyren ar gyfer llafariad ganolog, sefyllfa debycach i umlaut nag i ddidolnod. Mewn ieithoedd eraill fe'i defnyddir ar gyfer hyd llafariad, trwynoliad, tôn, a gwahanol ddefnyddiau eraill lle'r oedd diaeresis neu umlaut ar gael yn deipograffig. Mae'r IPA yn defnyddio dot dwbl o dan lythyren i nodi llais anadlol (rwgnach).[18][g]
Llafariaid
[golygu | golygu cod]- Albaneg, Tagalog a Casiwbeg, mae ⟨ë⟩ yn cynrychioli schwa [ə] - yr 'y' yn y gair Cymraeg 'Cymru'
- Aymara (iaith frodorol yn Bolifia, defnyddir dot dwbl ar ⟨ä⟩ ⟨ï⟩ ⟨ü⟩ am hyd llafariad.
- Basgeg yn nhafodiaith Basgeg Soule, mae ⟨ü⟩ yn cynrychioli [y]
- Arabeg Twnisia, mae ⟨ä⟩, ⟨ö⟩, ⟨ṏ⟩, ⟨ü⟩, a ⟨ṻ⟩ yn cynrychioli [æ], [œ], [œ̃], [y], ac [y:] wrth ysgrifennu'r dafodiaith â'r wyddor Ladin
- Ligwreg (tafodiaieth Eidaleg, defnyddir ⟨ö⟩ i gynrychioli'r sain [oː]
- Māori defnyddid didolnod (e.e. Mäori) yn aml ar gyfrifiaduron yn y gorffennol yn lle’r macron i ddynodi llafariaid hir, gan fod y diaeresis yn gymharol hawdd i’w gynhyrchu ar lawer o systemau, a’r macron yn anodd neu’n amhosibl.[11][12]
- Yn Seneca, llafariaid trwynol yw ⟨ë⟩ ⟨ö⟩, er mai ⟨ä⟩ yw [ɛ], fel yn umlaut Almaeneg.
- Yn yr iaith Vurës (ar ynys Vanuatu), mae ⟨ë⟩ a ⟨ö⟩ yn amgodio [œ] a [ø] yn y drefn honno.
- Yn y sgript Pahawh Hmong, defnyddir dot dwbl fel un o nifer o nodau tôn.
- Yr wyddor Gyrilig defnyddiwyd y dot dwbl yn yr wyddor Syrilig gynnar, a ddefnyddiwyd i ysgrifennu Hen Slafoneg Eglwysig. Mae'r wyddor Belarwseg a Rwsieg Cyrilig fodern yn cynnwys y llythyren yo ⟨ё⟩, er y caniateir yn ei le y llythyren ⟨е⟩ heb y diacritig yn Rwsieg oni bai y byddai gwneud hynny yn creu amwysedd. Ers y 1870au, mae'r llythyren yi (Ї, ї) wedi'i defnyddio yn yr wyddor Wcreineg ar gyfer iotated [ji]; plaen і heb ei iotio [i]. Yn Udmurt, defnyddir ӥ ar gyfer uniotated [i], ag и ar gyfer iotated [ji].
- Iseldireg, mae'r ffurf ÿ yn gyffredin mewn llawysgrifen Iseldireg ac fe'i defnyddir yn achlysurol hefyd mewn testun printiedig - ond mae'n ffurf ar y deugraff "ij" yn hytrach nag addasiad o'r llythyren "y".
- Mae'r iaith Komi yn defnyddio ⟨Ӧ⟩ (O Cyrilig gyda diaeresis) ar gyfer [ə].
- Ffinneg yn defnyddio ⟨Ä⟩ a ⟨Ö⟩ i gynrychioli [æ] a [ø]
Cyfrifiadur
[golygu | golygu cod]Ceir sawl gwahanol raglen ar gyfer creu'r didolnod ar gyfrifiaduron. Ar ffonau symudol gellir gwasgu'r botwm llefariad yn hwy fel rheol er mwyn cael diacritig fel y didolnod neu'r hirnod arno.
Ar gynlluniau bysellfwrdd Microsoft Windows nad oes ganddyn nhw nodau dwbl, gall un ddefnyddio codau bysell Windows Alt. Yna mewnbynnu dotiau dwbl trwy wasgu'r bysell Alt chwith, a nodi gwerth degol llawn safle'r nod yn y dudalen cod Windows ar y bysellbad rhifol, ar yr amod bod y dudalen cod cydnaws yn cael ei defnyddio fel tudalen cod system. Gall un hefyd ddefnyddio rhifau o dudalen Cod 850; defnyddir y rhain heb 0 arweiniol.
| Nod | Côd Tudalen Windows Code | Côd CP850 | Unicode |
|---|---|---|---|
| ä | Alt+0228 | Alt+132 | 00E4 |
| ë | Alt+0235 | Alt+137 | 00EB |
| ï | Alt+0239 | Alt+139 | 00EF |
| ö | Alt+0246 | Alt+148 | 00F6 |
| ü | Alt+0252 | Alt+129 | 00FC |
| ÿ | Alt+0255 | Alt+152 | 00FF |
| Ä | Alt+0196 | Alt+142 | 00C4 |
| Ë | Alt+0203 | Alt+211 | 00CB |
| Ï | Alt+0207 | Alt+216 | 00CF |
| Ö | Alt+0214 | Alt+153 | 00D6 |
| Ü | Alt+0220 | Alt+154 | 00DC |
| Ÿ | Alt+0159 | N/A | 0178 |
Gweler hefyd
[golygu | golygu cod]Dolenni allanol
[golygu | golygu cod]- (Saesneg) Y Prosiect Diacritics
- (Saesneg) Cymorth mewnbwn am acennodau
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ [Gwasg Prifysgol Cymru didolnod https://geiriadur.ac.uk/gpc/gpc.html?didolnod]
- ↑ Wells, J C (2000). Longman Pronunciation Dictionary (arg. 2nd). Harlow, Essex: Pearson Education Limited. t. 219. ISBN 978-0-582-36467-7.
- ↑ [Gwasg Prifysgol Cymru didolnod https://geiriadur.ac.uk/gpc/gpc.html?didolnod]
- ↑ [Twitter ar Geirglo Cymraeg https://twitter.com/hiriaith/status/1484493026978377731]
- ↑ "zee-eend". woordenlijst.org. Cyrchwyd 2021-08-07.
- ↑ diaeresis: December 9, 1998. The Mavens' Word of the Day. Random House.
- ↑ Umlauts in English?. General Questions. Straight Dope Message Board.
- ↑ Norris, Mary (2012-04-26). "The Curse of the Diaeresis". The New Yorker. Cyrchwyd 2021-08-07.
The special tool we use here at The New Yorker for punching out the two dots that we then center carefully over the second vowel in such words as “naïve” and “Laocoön” will be getting a workout this year, as the Democrats coöperate to reëlect the President.
- ↑ Burchfield, R.W. (1996). Fowlers's Modern English Usage (arg. 3). Oxford University Press. t. 210. ISBN 0-19-869126-2.
- ↑ "On Diacritics and Archaïsm". June 18, 2006. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2010-01-07.
- ↑ "Māori Orthographic Conventions". Māori Language Commission. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-09-06. Cyrchwyd 11 June 2010.
- ↑ "Māori language on the internet". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand.