Βέλος (αστερισμός)

Βέλος
πατήστε για μεγαλύτερη εικόνα
Συντομογραφία	Sge
Λατινικό όνομα	Sagitta
Γενική	Sagittae
Έκταση	79,9 τετ. μοίρες (0,194 %) Κατάταξη 86ος
Αριθμός άστρων (μέγεθος ≤ 6,5)	26
Πλήρως ορατός σε γεωγραφικά πλάτη μεταξύ 90°N - 69°S

Με το όνομα Βέλος (Λατινικά: Sagitta, συντομογραφία: Sge) φέρεται αστερισμός που σημειώθηκε στην αρχαιότητα από τον Πτολεμαίο και είναι ένας από τους 88 επίσημους αστερισμούς που θέσπισε η Διεθνής Αστρονομική Ένωση. Βρίσκεται στο Βόρειο ημισφαίριο πλην όμως είναι αμφιφανής στην Ελλάδα.
Συνορεύει με τους αστερισμούς Αλώπεκα, Ηρακλή, Αετό και Δελφίνα. Είχε επινοηθεί από την αρχαιότητα, παρόλο που είναι μικρός και δεν διαθέτει αστέρα φωτεινότερο του τρίτου μεγέθους.

Οι αρχαίοι Έλληνες το συνέδεσαν με διάφορους μύθους: Θεωρήθηκε ως ένα από τα βέλη που εκτόξευσε ο Ηρακλής προς τις Στυμφαλίδες Όρνιθες, αλλά ο Ερατοσθένης ισχυριζόταν ότι ήταν το βέλος με το οποίο ο Απόλλων εξολόθρευσε τους Κύκλωπες — και για κάποιους ήταν το Βέλος του Έρωτα. Ο Ερατοσθένης εξάλλου αποκαλούσε τον αστερισμό Τόξον (μια σύγχυση που συμβαίνει και σήμερα από τους Νεοέλληνες στην ομιλία τους). Ο `Αρατος το χαρακτήρισε ποιητικά με τα επίθετα «φτερωτό», «καλοσχηματισμένο» και ως «άλλος οϊστός», «το άλλο βέλος», για να το διακρίνει από αυτό του Τοξότη. Κι όμως, από άλλους πάλι έχει θεωρηθεί ως το όπλο του τελευταίου, που ξέφυγε κατά λάθος από τον ιδιοκτήτη του. Ο Ίππαρχος και ο Πτολεμαίος αναφέρουν τον αστερισμό απλά ως «Οϊστός».

Στους Λατίνους συγγραφείς βρίσκουμε τις ονομασίες Canna, Calamus και Harundo, από την πρώτη ύλη που έφτιαχναν τα βέλη (το καλάμι). Επίσης, Missile, Jaculum και Telum (= Όπλο, Ακόντιο και Κεντρί), με το τελευταίο να διασώζεται ως την εποχή του Κέπλερ. Αλλά το Sagitta ήταν το κοινό όνομα για όλους τους Ρωμαίους που ανέφεραν τους αστέρες του. Ο Κικέρωνας χαρακτηρίζει τον αστερισμό ως «φωτεινό» και «φλογώδη» (μόνο τέτοιος δεν είναι).

Οι Άραβες τον αποκαλούσαν Al Sahm, οι Αρμένιοι και οι Πέρσες Tigris, και οι Εβραίοι Hes ή Hets. Οι ονομασίες αυτές σημαίνουν όλες «βέλος». Το Al Sahm παραφράσθηκε σε Alsoham, σε Schaham από τον Ριτσιόλι και σε Sham από τον Πιάτζι. Σε κάποιους από τους Αλφόνσειους Πίνακες ο αστερισμός εμφανίζεται ως Istusc, που επαναλαμβάνεται στην Αλμαγέστη του 1515 ως Istiusc, αμφότερες μάλλον παρεφθαρμένες μορφές του οϊστός. Αντιθέτως, στην έκδοση του 1521 των Αλφόνσειων Πινάκων τον βρίσκουμε ως Alahance, ίσως από το αραβικό Al Hams ή Hamsah που σημαίνει «οι Πέντε» (Αστέρες), το διακριτικό γνώρισμα του Βέλους. Ο Julius Schiller αντιστοίχισε στον αστερισμό τη Λόγχη ή ένα από τα Καρφιά της Σταυρώσεως.

Καθώς βρίσκεται στο βόρειο ημισφαίριο της ουράνιας σφαίρας, ο αστερισμός Βέλος φαίνεται ψηλά στον ουρανό της Ελλάδας τις καλοκαιρινές νύχτες και το φθινόπωρο μόλις βραδιάσει, λίγο νότια του ζενίθ. Επειδή οι αστέρες του είναι αμυδροί, κανένας τους δεν έχει ιδιαίτερο όνομα, παρότι το σημερινό μήκος του αστερισμού είναι πενταπλάσιο από εκείνο του αρχαίου αστερισμού (σχεδόν 20 αντί 4 μοίρες). Ο Αργκελάντερ του απέδιδε μόλις 16 αστέρες ορατούς με γυμνό μάτι, ενώ ο Heis 18. Ωστόσο, επειδή το Βέλος τέμνεται από το επίπεδο του Γαλαξία μας, περιέχει εκατομμύρια άστρα ορατά με τηλεσκόπιο.

Οι φωτεινότεροι αστέρες

• Ο αστέρας α Βέλους δεν είναι και ο φωτεινότερος. Μερικές φορές αναφέρεται ως Αλ Σαμ, με το αραβικό όνομα δηλαδή ολόκληρου του αστερισμού. Το φαινόμενο μέγεθος που του αποδίδεται είναι 4,37 και ο φασματικός τύπος G0 II (κίτρινος γίγαντας).
• Ο β Βέλους έχει ακριβώς το ίδιο φαινόμενο μέγεθος και φασματικό τύπο G8 IΙIa.
• Ο γ Βέλους είναι ο φωτεινότερος αστέρας όλου του αστερισμού, με φαινόμενο μέγεθος 3,47 και φασματικό τύπο ερυθρού γίγαντα. Για τον λόγο αυτό μάλλον σημειώνει και την αιχμή του βέλους.
• Ο δ Βέλους είναι διπλός αστέρας με συνολικό φαινόμενο μέγεθος 3,82 και φασματικούς τύπους M2 II και A0 V.
• Οι ε και θ είναι επίσης διπλοί, πράγμα που διακρίνεται και με κιάλια.

Αξιοσημείωτα στον αστερισμό

- Το γηραιό σφαιρωτό σμήνος M71 ή NGC 6838, φαινόμενου μεγέθους 8,3, υπολογίζεται ότι απέχει από τη Γη 13.000 έτη φωτός και έχει διάμετρο 23 έτη φωτός.

- Στα σύνορα με την Αλώπεκα βρίσκεται ο πρώτος πάλσαρ (pulsar) που ανακαλύφθηκε ποτέ, ο CP 1919+21, με περίοδο παλμών 1,377 δευτερόλεπτο. Η ανακάλυψη έγινε από την Αγγλίδα μεταπτυχιακή φοιτήτρια Τζόσελυν Μπελ, τον Οκτώβριο 1967. Τα σήματα αυτού και άλλων τέτοιων σωμάτων θεωρήθηκαν πιθανώς τεχνητής προελεύσεως (από εξωγήινα όντα), μέχρι που ταυτοποιήθηκαν ως αστέρες νετρονίων.

- Αλλά και ο Πάλσαρ «Μαύρη χήρα» έχει ενδιαφέρον, όντας σε μέλος διπλού συστήματος με φαιό νάνο, τον οποίο «κατασπαράζει».

Δείτε επίσης

• Κατάλογος αστέρων του Βέλους

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ερατοσθένης, Καταστερισμοί ή Αστροθεσίαι: Οϊστός ή Βέλος