Aragona lingvo

La aragona lingvo (propranome aragonés) estas latinida lingvo parolata de 10.000 homoj en la nordaj valoj de Aragono. Ĝi estas precipe parolata en la komarkoj Ĥazetanio, Alto Gállego, Sobrarbo kaj Ribagorzo. La dialektoj plej orientaj havas trajtojn de transiro al la kataluna. Ankaŭ pluraj personoj lernas ĝin por ke la lingvo ne malaperu.

Aragona
Aragonés
natura lingvo • moderna lingvo
okcitana-latinida lingvaro • ibero-latinida lingvaro
Parolata en	Aragono
Parolantoj	8 500
Denaskaj parolantoj	proksimume 30.000
Skribo	latina
Lingvistika klasifiko
Hindeŭropa lingvaro Italika Latinida Ibero-latinida
Oficiala statuso
Oficiala lingvo en	Aragono
Reguligita de	Akademio de la Aragona Lingvo
Lingva statuso	3 sendube endanĝerigita
Lingvaj kodoj
Lingvaj kodoj
ISO 639-1	an
ISO 639-2	arg
ISO 639-3	arg
SIL	ARG
Glottolog	arag1245
Angla nomo	Aragonese
Franca nomo	aragonais
Specimeno
La Patro Nia: Pai nuestro, que yes en o cielo, santificato siga o tuyo nombre; vienga ta nusatros o reino tuyo; y se faiga la tuya voluntat en a tierra como en o cielo. O pan nuestro de cada día da-lo-mos huei; perdona las nuestras faltas como tamién nusatros perdonamos a os que mos faltan; no mos dixes cayer en a tentación y libera-mos d'o mal. De tu ye o reino, o poder y a gloria ta cutio Sinyor. Amén
Vikipedio

Ĝi ne havas ankoraŭ oficialan statuson. Malpli ol 10.000 homoj uzas ĝin, kvankam pli ol 30.000 komprenas la lingvon.

Ĝi uzas latinan alfabeton.

La aragona lingvo enhavas tri ĉefajn dialektojn (okcidenta, centra kaj orienta) kaj la benasqués aŭ dialekto el la valo Benás (Benasque en la hispana), lingvistike inter la aragona kaj la kataluna.

Nomo

La nomo plej uzata estas aragonés, ĝi estas konata per tiu nomo kaj municipe kaj internacie.

La filologa tradicio uzas la nomo navarro-aragonés aŭ navarroaragonés (Navaro-aragona lingvo) por paroli de la mezepoka lingvo, kiel aliaj latinidaj lingvoj (galaicoportugués aŭ asturleonés).

Pro la historia divido de la lingvo kaj la ne-ekzisto de unuiĝinta konsciencio inter la parolantoj de la dialektoj, ĉiu dialekto estas nomata per la nomo de la municipo kie ĝi estas parolata.

Fabla estas alia nomo tre popularigita en la 20-a jarcento. Ĝi venas de la nomo fabla chesa, el la ĉesa dialekto.

Gramatiko

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Gramatiko de la aragona lingvo.

Fonologio kaj grafio

La fonemoj estas inter oblikvaj stangoj / /, la alofonoj de fonemo estas inter kvadrataj krampoj [ ], la ortografio estas en kursivo kaj ĝi adaptas sin al la ortografio de la Akademio de la Aragona Lingvo.

Vokaloj

	Antaŭe		Centre		Malantaŭe
Malvaste	i /i/ u /u/ e /e/ o /o/ a /a/
Mezvaste
Vaste

Grafika akcento (á, é, í, ó, ú) indikas pozicio malregula de la tonika akcento.

Konsonantoj

	dulipaj		lipodentaj		interdentals		dentalaj aŭ alveolaj		palataj aŭ postalveolaj		velaj
	senvoĉaj	voĉaj	senvoĉaj	voĉaj	senvoĉaj	voĉaj	senvoĉaj	voĉaj	senvoĉaj	voĉaj	senvoĉaj	voĉaj
plozivoj	p /p/	b /b/ [b~β]					t /t/	d /d/ [d~ð]			c, qu /k/	g, gu /g/ [g~ɣ]
frikativoj	f /f/				z /θ/		s /s/		x, ix /ʃ/
afrikatoj									ch /tʃ/
nazaloj		m /m/						n /n/ [n~ɱ~ŋ]		ny /ɲ/
lateraloj								l /l/		ll /ʎ/
vibrantoj								rr, r- /rr/
verberantoj								r /r/ (u /ɾ/)
alproksimantoj				u /w/				i, y /j/

Diakronika evoluado de fonologio

Iuj historiaj trajtoj de la aragona en sia evoluado el la latina:

• O, E malfermitaj en pralatinida devenas en la diftongoj [we],[je]:
  • PONTE > puent (Hisp. puente; Ast. ponte; Kat. pont; Okc. pont/pònt)
  • FERRU > fierro (Hisp. hierro; Ast. fierru; Kat. ferro; Okc. fèrre/hèr)
• Latinidaj grupoj -X-, -PS-, SCj- devenas senvoĉa palatala frikativo ix [S]:
  • COXU > coixo (Hisp. cojo; Ast. coxu; Kat. coix; COXA > Okc. cuèissa/cueisha)
• Kiel en la hispana, en la kataluna (parte), en la okcitana (parcialment), en la asturia y en galega, V devenas /b/:
  • VALORE > valor (Hisp. valor [b-]; Kat. valor [b-/v-]; Occ. valor [b-/v-]; Ast. valor [b-]; Gal. valor [b])

Morfosintakso

Determinantoj

Posesivoj

La posesivoj faras la determinantan funkcion, kiam ili staras post la difinita artikolo. La determinita nomo povas stari meze de la kombino:

• O mío campo; a mía casa; a casa mía; etc.

En iuj okazoj, ne estas bezonata/uzata la artikolo:

• Casa nuestra ye cerqueta d'aquí.

Kun iuj substantivoj referintaj al proksimaj parencoj, oni uzas ankaŭ la mallongan formon de la posesivo, kiu ne estas akompanata de artikolo:

• Mi pai; tu mai.

Pronomoj

Adverbialaj pronomoj

La aragona, kiel multaj latinidaj lingvoj, konservas la latinajn formojn ENDE kaj IBI en la adverbialaj pronomoj: en/ne kaj bi/i/ie.

Diakrona gramatika evoluado

Alie ol en la hispana, la latina -B- restas en la imperfekto de indikativo en la dua kaj tria konjugacioj: teniba (angl. "he had", hisp. tenía, Kat. tenia, Okc. teniá/tienèva, Gal. tiña, Port. tinha)

Historio

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Historio de la aragona lingvo.

Evoluo de la aragona lingvo.

La aragona lingvo ekspansiis en granda parto de la Iberia duoninsulo dum la mezepoka apogeo de la Aragona Kronlando. Post kiam la reĝa potenco transiris al kastiliaj manoj, komenciĝis konstanta malpligrandiĝo de la lingvolimo internen de la lando. Samtempe, la ĉefurbo Zaragozo, rapide alprenis la lingvon de la nobelaro kaj mem rapide fariĝis fokuso disradianta la kastilian. Tiel, kvin jarcentojn post la ekdekadenco, la lingvon scipovas nur homoj dise en la altaj pireneaj valoj, kie iam la aragona naskiĝis.

La konstitucia demokratio voĉdonita de la vilaĝo en 1978 signifis pliigon de la kvanto de literaturaj laboroj kaj studoj en kaj pri la aragona lingvo. Tamen, ĉi tiu "renaskiĝo" eble estas tro da malfrua por ĉi tiu lingvo.

Kun la "Leĝo 10/2009, de la 22-a de decembro, pri la uzo, protekto kaj promocio de la propraj lingvoj de Aragono", eldonita en la Oficiala Bulteno de Aragono la 30-a de decembro 2009, la aragona lingvo devenis propra lingvo de Aragono.

Dialektoj

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Dialektoj de la aragona lingvo.

La propono de kvar dialektoj farita de Francho Nagore.

Kiel preskaŭ ĉiuj lingvoj, la aragona ankaŭ havas dialektojn. Oni povas diri ke en ĉiu valo, estas parolata aparta dialekto.

Ĝi ekzistas propono (farita de Francho Nagore) por dividi la lingvo kvar principaj dialektoj:

• Centra
• Okcidenta
• Orienta
• Suda

Por kelkaj lingvistoj, tiuj grupoj estas kompleksa dialektalaj formitaj de kelkaj paroladoj. Por aliaj, tiu kvar grupoj estas la dialektoj de la aragona kaj la ĉesa aŭ la ĉistabina estus komarka paroladoj.

Ortografio

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Ortografio de la aragona lingvo.

Aragona lingvo havas tri ortografioj:

1. Ortografio de la Akademio de la Aragona Lingvo.
2. Ortografio de la Socio de Aragona Lingvistiko
3. Grafikaj normoj de Osko je 1987

Komparo inter la tri ortografioj de la aragona
fonemoj	Ortografio de la Akademio de la Aragona Lingvo	Grafikaj normoj de Osko je 1987	Ortografio de la SLA
/a/	a	a	a
/b/	b, v laŭ la latina etimologio. Ex: bien, servicio, val, activo, cantaba, debant	b Ex: bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán	b, v laŭ la latinida etimologio, kiel en kataluna kaj okcitana. Ex: bien, servício, val, activo, cantava, devant
/k/	c qu antaŭ e, i	c qu antaŭ e, i	c qu antaŭ e, i
/kw/	Se ĝi estas etimologika 'q', kiel en la kataluna kaj iom en la okcitana: qu antaŭ a, o. qü antaŭ e, i. Ex: quan, qüestión.	cu kiel en la hispana Ex: cuan, cuestión	Se ĝi estas etimologia 'q', kiel en la kataluna kaj iom en la okcitana: qu antaŭ a, o. qü antaŭ e, i. Ex: quan, qüestion.
/tʃ/	ch Ex: chaminera, minchar, chusticia, cheografía	ch Ex: chaminera, minchar, chustizia, cheografía	ch. j (g antaŭ e, i) laŭ la etimologio, kiel en kataluna kaj okcitana. Ex: chaminera, minjar, justícia, geografia
/d/	d	d	d
/e/	e	e	e
/f/	f	f	f
/g/	g gu antaŭ e, i	g gu antaŭ e, i	g gu antaŭ e, i
/gw/	gu antaŭ a, o gü antaŭ e, i	gu antaŭ a, o gü antaŭ e, i	gu antaŭ a, o gü antaŭ e, i
h etimologia, muta post la latina	Skribita laŭ la etimologio. Ex: historia, hibierno	Non skribite. Ex: istoria,ibierno	Skribita kiel mezepoka aragona kaj kataluna. Ex: história,hivierno
/i/	i	i	i
/l/	l	l	l
/ʎ/	ll	ll	ll
/m/	m	m	m
/n/	n	n	n
/ɲ/	ny kiel en la mezepoka aragona kaj kataluna Ex: anyada	ñ kiel en la hispana Ex: añada	ny kiel en la mezepoka aragona kaj kataluna Ex: anyada
/o/	o	o	o
/p/	p	p	p
/r/	r	r	r
/rr/	rr r- komenca	rr r- komenca	rr r- komenca
/s/	s (ankaŭ inter du vokaloj, neniam ss*)	s (ankaŭ inter du vokaloj, neniam ss*)	s (ankaŭ inter du vokaloj, neniam ss*)
/t/	t	t	t
-t malkomence etimologia, muta en la aragona nuntempa	Skribita kiel en la mezepoka aragona, en la kataluna kaj en la okcitana. Ex: sociedat, debant, chent	Ne skribita. Ex: soziedá, debán, chen	Skribita kiel en la mezepoka aragona, en la kataluna kaj en la okcitana. Ex: sociedat, devant, gent
/u, w/	u	u	u
/jʃ/ (orientaj dialektoj) /ʃ/ (okcidentaj dialektoj)	ix kiel grafía apogo por ĉiuj dialektoj Ex: baixo	x Ex: baxo	ix (orientaj dialektoj). x (okcidentaj dialektoj). Ex: baixo (orienta) = baxo (okcidenta)
/j/	y komenca kaj inter du vokaloj i en aliaj kasoj	y komenca kaj inter du vokaloj ien aliaj kasoj	y komenca kaj inter du vokaloj i en aliaj kasoj
/θ/	z antaŭ a, o, u. c antaŭ e, i (en internaciaj formadoj kaj iaj paroloj de greka aŭ araba origino). z en fina posicio (sed tz kiel grafio en pluraloj kaj verbaj formoj el t+s ke en benaska faras ts). Ex: zona, Provenza, fetz, centro, servicio, realizar, verdatz.	z Ex: zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, berdaz.	z antaŭ a, o, u, en komenca posico. ç antaŭ a, o, u, en interna posicio. z en fina posicio. c antaŭe, i. z en la internaciaj formacioj Ex: zona, Provença, fez, centro, servício, realizar, verdaz.
Cultismos	Ĝi ne estas notataj la asimilado tendencoj. Ex: dialecto, extension kaj lexico.	Ĝi etas notataj ĉiaj tendecoj al asimilado. Ex: dialeuto, estensión sed lecsico.	Ĝi ne estas notataj ĉiaj tendencoj al asimilado. Ex: dialecto, extension kaj lexico.
Notado de la tonika akcento (en nigro en la ekzemploj)	Hispana modelo, sole en akutaj, ĝi permesas ne akcentuado. Ex: historia, gracia, servicio mitolochía, cheografía, María, río atención choven, cantaban	Hispana modelo. Ex: istoria, grazia, serbizio mitolochía, cheografía, María, río atenzión choben, cantaban	Portugala, kataluna kaj okcitana modelo. Ex: história, grácia, servício mitologia, geografia, Maria, rio atencion joven, cantavan

Literaturo

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Aragonlingva literaturo.

Mezepoka literaturo

La aragona lingvo (ankaŭ nomita navara-aragona en la mezepoka etapo) ne ĝuis, dum sia historio, la literaturan prestiĝon, kiun akiris la aliaj latinidaj lingvoj de la Iberia Duoninsulo.

Ne estos ĝis la 12-a kaj 13-a jarcentoj kiam la aragona komencos havi plej grandan ĉeeston en la skribitaj dokumentoj. De ĉi tiu periodo, elstaras la Liber Regum —unua ĝenerala historio kun ampleksa rakonta disvolviĝo en latinida lingvo de Iberio—, Dek ordonoj kaj la Vidal Mayor, jura verko kie aperas kompilitaj la foruoj de Aragono. Tekstoj kiel Razón feita d'amor, la Libre dels tres reys d'orient aŭ la Vida de Santa María Egipcíaca prezentas same klarajn aragonajn trajtojn.

Moderna epoka literaturo

La kastilia estas ekde 1500 la unua lingvo por kulturo en Aragono: multaj aragonanoj elstaras skribinte en tia lingvo kaj en la 17-a jarcento la gefratoj Argensola (Bartolomé y Lupercio) iris al Kastilio kaj montris belan uzadon de la kastilia al kastilianoj.

La aragona devenis familia kaj vilaĝa lingvo kaj restis plu en la Pireneoj kie ĝi akiros popolan karakteron. La 16-a jarcento estas malluma: oni ne havas dokumentojn en la aragona, sole aljamiado. En la 17-a jarcento aperis iuj verkistoj kiuj uzos tian lingvon por karakterizi popularajn personaĵojn.

En literara konkurso eldonita en Oska je 1650 oni prezentis tri poemojn en la aragona de Matías Pradas, Isabel de Rodas kaj "Fileno, montañés".

La unuaj pastoradas estas de la 16-a kaj 17-a jarcentoj.

Vidu ankaŭ

• Dialektoj de la aragona lingvo
• Lingvistiko
• Listo de lingvoj
• Lingva familio
• Ana Tena Puy, verkistino de la aragona lingvo

Eksteraj ligiloj

• http://www.consello.org
• http://www.fablans.org Arkivigite je 2021-03-11 per la retarkivo Wayback Machine
• http://www.laragones.com
• https://sites.google.com/site/sociedat/
• http://www.charrando.com
• http://www.arredol.com Arkivigite je 2022-01-23 per la retarkivo Wayback Machine Arredol - Diario digital en aragonés
• http://www.academiadelaragones.org/ - Academia de l'aragonés