Mogola Imperio
| Mogola imperio | |||||||||||||
| Origina nomo: | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| سلطنت مغولی هند | |||||||||||||
| |||||||||||||
|
| |||||||||||||
| historia lando • imperio • ŝtato | |||||||||||||
Geografio
| |||||||||||||
| Ĉefurbo: | |||||||||||||
| Loĝantaro | |||||||||||||
Kvanto de loĝantoj:
|
150 000 000
| ||||||||||||
| Ŝtat-strukturo | |||||||||||||
rupio
| |||||||||||||
| |||||||||||||
Ne konfuzenda kun Mongola Imperio !
Mogola imperio (perse: حکومت مغلیاں, angle: Mughal Empire) estis imperio sub islama dinastio en la hinda subkontinento (nuna Barato) kiu ekzistis inter 1526 kaj 1858, fondita de Zahir-ud-din Mohammad Babur. La regantoj de tiu imperio, kiuj portis la titolon de Granda Mogolo aŭ Mogulo, devenis de la turka reganto Timur Lenk. Ĉi tiu dinastio finiĝis kiam la lastaj restaĵoj de la imperio estis konkeritaj de britaj trupoj.
Etimologio
[redakti | redakti fonton]La vorto "Mogolo" venas el la originala regiono de la Timuridoj, kiu estas centra-aziaj stepoj antaŭe konkeritaj de Ĝingis-Ĥano kaj poste konata kiel "Mogolistano" ("lando de la mogoloj"). Eĉ se la unuaj mogoloj parolis la ĉagatajan lingvon kaj havis turk-mongolajn kutimojn, ili kutimiĝis al la persa kulturo kaj uzis kiel skriblingvo la persan lingvon. Tiel persa literaturo kaj kulturo eniris tiun teritorion. Laŭ kelkaj esploristoj, la esprimo "Mogolo" (aŭ Mughal) reiras al la persa, hinda kaj araba nomo por la mongoloj, emfazante la mongolan originon de la timurida dinastio[1].
Historio
[redakti | redakti fonton]La mogola imperio estis fondita de Zahirudin Babur Babur en 1526, kiam venkis Ibrahim Lodi, la lasta sultano de Delhi, ĉe Batalo de Panipat. Ĝi estis konkerita ĉefe de Ŝer Ŝah dum tempo de Humajun. Akbar ĝin kreskigis rimarkinde, kaj ĝi kreskis ĝis la fino de regado de Aurangzeb. Post la morto de Aurangzeb en 1707, la imperio komencis malpotenciĝadi, kvankam ĝi tenis la ŝajnon de potenco dum pluaj 150 jaroj. En 1739, ĝi estis venkita de persa armeo estrata de Nadir Shah. En 1756, armeo de Ahmad Shah rabis urbon Delhi denove. La fina malvenko estis de Brita imperio en 1857.
Templinio
[redakti | redakti fonton]- La uzbekoj forpelis la tjurkan mongolan princon Babur (kies denaska lingvo estis la ĉagataja) de sia regno en Ferghana en Mezazio. Babur anstataŭe sukcesis konkeri partojn de la aktuala Afganio kaj iĝi la reganto de Kabulo. Danke al supera kavalerio kaj artilerio, Babur sukcesis venki nombre superan reziston kaj unue konkeris Panĝabon (Brita Hindio), poste konsiderindajn partojn de Norda Hindio, kie en 1526 li proklamis sin Granda Mogolo.
- En 1556, Akbar iĝis la Granda Mogolo en la aĝo de 13, kaj danke al armea lerteco kaj tolerema politiko al la hindua plimulto por kiuj li aboliciis la specialan imposton por ne-islamanoj en 1564, li sukcesis vastigi la imperion en ĉiuj direktoj. Li konkeris laŭvice en
- 1560 Malwa
- 1564 Gondvano
- 1567 ankaŭ la forta Rajputana
- 1573 Guĝarato
- 1574 – 1576 Bengalio
- 1580 Malsukceso: ribeloj en Biharo kaj Bengalio
- 1586 Kaŝmiro
- 1593 Sindo (Sindh)
- 1594 Baluĉistano
- 1595 Kandaharo en nuna Afganio (poste konkerita de la persoj en 1622 post la morto de Akbar), same kiel
- 1601 Kandeŝo (Khandesh)
- 1605 Post la morto de Akbar la Granda, Ĝahangir iĝis Grand Mogul. La persa kortega kulturo estis enkondukita en la ĉefurbo Agra. La artoj estis popularaj kaj Ĝahangir finfine formis la specifan mogolan kulturon tra miksaĵo de islama, hindua kaj persa kulturoj.
- Ŝaho Ĝahano sukcedis Ĝahangir en 1627 kaj konstruis la Taĝ-Mahalon kaj la Pavotronon . Milite, Ŝaho Ĝahano restis malmulte sukcesa.
- Ŝaho Ĝahano movis la ĉefurbon de Agra al Delhio, kie li konstruis la gigantan fortikaĵon de Malnova Delhio (Shahjahanabad), enhavanta tutan grandurbon por la tribunalo kaj la armea garnizono de la grandurbo.
- 1658 : Post onidiroj ke Ŝaho Ĝahano estis malsana, potencbatalo ekis inter liaj filoj. Aŭrangzebo, la tria filo de la ŝaho, sukcesis aresti la patron kaj malliberigi lin en Fortikaĵo Agra, kie li mortis 8 jarojn poste. Aŭrangzebo pliigis la subpremon de la hindua loĝataro, reenkondukante la impostadon de ne-islamanoj, same kiel malpermesante la konstruadon de hinduaj temploj. Tio kaŭzis revenantajn ribelojn ĉirkaŭ la regno. Samtempe finiĝis periodo en kiu la mogoloj kondukis abundegan kortegan vivon kaj elspezis grandajn monsumojn por grandiozaj konstruprojektoj. La kultura vivo ankaŭ ne plu estis favorata de la granda mogolo. Malgraŭ malfacilaĵoj, Aŭrangzebo sukcesis donaci al la Mogola Imperio ĝian plej grandan amplekson iam.
- Sub Muhammad Ŝhaho (1719-1748), la Grandaj Mogoloj perdis multon da sia potenco .
- En 1724, la mugolo kaj guberniestro de la Dekkana Altebenaĵo, Asaf Jah Nizam al-Mulk, deklaris Hajderabadon sendependa ŝtato. Liaj posteuloj daŭre regis super tiu ĉi regno ĝis la sendependiĝo de Hindio en 1947.
- La irana ŝaho Nadir Ŝaho invadis Hindion kaj en 1739 prirabis Delhion, kie li prirabis la Pavo-tronon kaj la Koh-i-noor, la plej grandan diamanton de la mondo.
- La Brita Orienthinda Kompanio venkis la nawab[2] de Bengalio ĉe la Batalo de Palaŝi en 1757, konkerante tiun provincon de la Mogola Imperio.
- Brita Hindio estis establita en 1858 kaj leĝe aprobita de la Brita Parlamento. La britoj aneksis tion kio restis de la Mogola Imperio.
Lingvo kaj kulturo
[redakti | redakti fonton]En la 18-a jarcento, kiam la britoj transprenis kolonian kontrolon super la hinda kontinento pere de la Brita Orienthinda Kompanio, la persa lingvo estis la kortega, ŝtata lingvo[3], ĝia povokodo kaj la lingvofrankao (lingua franca) dum pli ol tri jarcentoj[4]. La celo de la britoj estis anstataŭigi la persan lingvon kun la angla kiel la ŝtatlingvo kun prestiĝo.
La gepatra lingvo de la reprezentantoj de la dinastio Babur, denaskulo de la urbo Andiĝono, skribis en siaj memuaroj: “La loĝantoj de Andiĝono estas ĉiuj turkoj; Ne estas homo en la urbo aŭ en la bazaro, kiu ne parolas tjurklingve". Krome, la angla orientalisto E. Denisson Ross skribis ke 'La memuaroj de Babur estis verkitaj en tiu varianto de la turka, apartenante al la tjurka lingvaro, kaj kiu estis la denaska lingvo de Babur".
Ŝtata ekonomio
[redakti | redakti fonton]La Mogoloj uzis la 'mansab-a' sistemo. 'Mansabdar' (Mansab-anoj) estis delegitoj de la imperiestro kiu devis prizorgi la lokalajn enspezojn. Ili ankaŭ devis garantii haveblecon de sufiĉe da soldatoj. La kvanto de soldatoj dependis de la grandeco de la koncedita grundo. La 'mansab' estis perdebla per rekta decido de la imperiestro kaj ne venis el heredaj rajtoj, tiel la imperiestro havis grandan povon.
Religio kaj politiko
[redakti | redakti fonton]La religio de la Mogola Imperio estis islamo kaj islamo inspiris la politikan sistemon pli malpli forte laû la epokoj. Babur, la imperia fondisto, pli insistis pri la turka heredaĵo ol pli religio. Dum la Akbar-a regado, la ĝizia imposto (la tradicia islama imposto pagita de la ne islamanoj) estis forlasita. Dum la sama epoko, la luna islama kalendaro estas anstaŭigita per sola kalendaro, kiu plu taŭgas por agrikulturo. Aliflanke, ankaŭ estis pli rigoraj imperiestroj, kiel Aŭrangzebo, strikta islamano kiu restarigis la ĝizia imposto.
La influo de la Hindua juro malkreskis sed tute ne malaperis. La imperia sistemo permesis al la hinduanoj konservi kaj konformiĝi al la Hindua juro. Sametempe, la juro apartigis laŭ la regionoj, laŭ la kutima islama sistemo, la minoritatoj povis konservi iliajn jurajn sistemojn, tiom longe kiom ili la ĝizia-n pagas kaj ne Prozelitas. La minoritatanoj ankaŭ estis liberigita el la milita servo.
Teritorioj
[redakti | redakti fonton]La Bengala Subaho estis subdividaĵo de la Mogola Imperio enhavanta teritoriojn kiuj nun estas en moderna Bangladeŝo kaj la barataj ŝtatoj Okcidenta Bengalo kaj Odiŝo inter la 16a kaj la 18a jarcentoj. Tiu ŝtato estis establita post la dissolvo de la Bengala Sultanlando, kiam la regiono estis absorbita en unu el la plej grandaj imperioj en la mondo. La Mogoloj ludis gravan rolon en la disvolvigo de la modernaj Bengalaj kulturo kaj socio.
Honoraj Mogoloj
[redakti | redakti fonton]La sesaj unuaj imperiestroj estas konsiderataj kiel la "Honoraj Mogoloj" el la dinastio:
- Babur (1526-1530)
- Humajun (1530-1556)
- Akbar (1556-1605)
- Ĝahangir (1605-1627)
- Ŝaho Ĝahano (1627-1658)
- Aŭrangzebo (1658-1707)
- Bahadur Ŝah Zafar (1775-1862) estis la lasta Mogola imperiestro.
Notoj kaj referencoj
[redakti | redakti fonton]Tiu ĉi artikolo estas parta aŭ tuta traduko de la artikolo Mogulriket en la sveda vikipedio, listo de kontribuintoj.
- ↑ "La uzo de Mughal, venanta de la araba kaj persa korupto de Mongolo, kaj emfazanta la mongolajn originojn de la Timurid-dinastio" . Prenite la 30-an de oktobro 2018 . Arkivita la 30-an de oktobro 2018 .
- ↑ Noto: Nawab estas mogola titolo
- ↑ (en) Ingrid Piller, How to end native speaker privilege - Persian, India’s power code, Language on the Move, la 31-an de majo 2018.
- ↑ (en) Fisher, M. H. (2012). Teaching Persian as an Imperial Language in India and in England during the Late 18th and Early 19th Centuries. En: B. Spooner & W. L. Hanaway (Eds.), Literacy in the Persianate world : writing and the social order (pp. 328-358). Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Massey, R., & Massey, J. (1968). Lutfullah in London, 1844. History Today, 18(7), 473-479.
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]- La plenan liston de la Tjurkaj
- Ribelo de Sipajoj
- Mogola arkitekturo
- Mogola pentrarto