Diftongo
Je fonetiko, diftongo estas kunmeto de vokalo kun duonvokalo formanta la vokalan kernon de unu silabo. Ĝi distingiĝas de monoftongo, kies vokala kvalito restas sama sen duonvokaloj, kaj triftongo, kun pluraj duonvokaloj.
Klasifiko
[redakti | redakti fonton]Oni povas distingi la jenajn variantojn:
- falantaj diftongoj, en kiuj la plej forta parto estas la unua parto (ekz. germana au, ei ktp.) kaj ĉe kiu la langa moviĝo okazas demalsupre supren.
- malfalantaj diftongoj, kun la forteco sur la dua parto (ekz. franca /wa/ en vortoj kiel loi ("leĝo")). Ĉi tie okazas la langa moviĝo desupre malsupren.
Oni ankaŭ klasifikas diftongojn laŭ la direkto de vokala ŝanĝo:
- centraj diftongoj, ĉe kiuj la langa moviĝo en direkto de mezlanga vokalo okazas (ekz. angla [ɪə̯] kiel en pier aŭ alemana /iə̯/ kiel en Lied).
- ŝvebantaj diftongoj, ĉe kiuj la langa moviĝo okazas horizontale (ekz. germana [uɪ̯] kiel en „hui“, „pfui“)
Laŭ longo:
- kelkfoje distingiĝas longaj diftongoj de mallongaj (ekz. berna germana [aːu̯] / [au̯] kiel en Schtaau „Stahl“/„ŝtalo“ / Schtau „Stall“/„stalo“).
En diversaj lingvoj
[redakti | redakti fonton]Angla
[redakti | redakti fonton]
Ĉiuj anglaj diftongoj estas falantaj.
| RP (Brita) | Aŭstralia | Usona | ||
|---|---|---|---|---|
| GA | Kanada | |||
| low | [əʊ̯] | [əʉ̯] | [oʊ̯] | |
| loud | [aʊ̯] | [æɔ̯] | [aʊ̯] | [aʊ̯] |
| lout | [əʊ̯][1] | |||
| lied | [aɪ̯] | [ɑe̯] | [aɪ̯] | [aɪ̯] |
| light | [əɪ̯][1] | |||
| lane | [eɪ̯] | [æɪ] | [eɪ̯] | |
| loin | [ɔɪ̯] | [oɪ] | [ɔɪ̯] | |
| leer | [ɪə̯] | [ɪə̯] | [ɪɚ̯][2] | |
| lair | [ɛə̯][3] | [eː][3] | [ɛɚ][2] | |
| lure | [ʊə̯][3] | [ʊə̯] | [ʊɚ̯][2] | |
Ĉeĥa
[redakti | redakti fonton]Ekzistas tri diftongoj en la Ĉeĥa:
- /aʊ̯/ kiel en auto (preskaŭ eksklude en vortoj de fremda origino)
- /eʊ̯/ kiel en euro (nur en vortoj de fremda origino)
- /oʊ̯/ kiel en koule
Vokalaj grupoj ia, ie, ii, io, kaj iu en fremdaj vortoj ne estas rigardataj kiel diftongoj, ili estas prononctaj kun /j/ inter la vokaloj [ɪja, ɪjɛ, ɪjɪ, ɪjo, ɪju].
Esperanto
[redakti | redakti fonton]En Esperanto, ekzistas ses (ĉefaj) diftongoj, ĉiuj falantaj:
| diftongo | ekzemplo | dusilaba neekzemplo |
|---|---|---|
| aj | kaj | balai |
| ej | plej | krei |
| oj | fojno | troi |
| uj | tuj | ĝui |
| aŭ | laŭ | balau |
| eŭ | Eŭropo | kreu |
En la vortaro ankaŭ troviĝas la jenaj marĝenaj diftongoj:
- oŭ, ekz. poŭpo[4], toŭfuo[5]. Tiu diftongo ankaŭ troviĝas en la Sistemo de El Popola Ĉinio de Esperantigo de ĉinaj vortoj.
- ij, ekz. Kijlo[6] (Germania urbo), ankaŭ trovebla en elizio kiel torij’[7], ukij’[8]. Kelkfoje uzata en Esperantigo de slavaj nomoj, ekz. Pokrovskij.
Tiuj marĝenaj fonemaĵoj ne troviĝas en ordinaraj vortoj, nur en fakterminoj aŭ propraj nomoj.
En Esperanto, la sinsekvo j + vokalo estas kutime analizita kiel alproksimanta konsonanto + vokalo; se oni analizus tion kiel malfalantajn diftongojn, do oni trovus la jenajn malfalantajn diftongojn en Esperanto, el kiuj la lastaj tri estas marĝenaj:
| diftongo | ekzemplo | dusilaba neekzemplo |
|---|---|---|
| ja | ja | ia |
| je | je | ie |
| ju | ju | iu |
| jo | jodo | io |
| ji | jido, jino | krii |
| ŭa | ŭa! (onomatopeo)[9] | ĝua |
| ŭo | ŭo (liternomo) | ŝuo |
Germana
[redakti | redakti fonton]La germana sonsistemo havas la sekvajn kvar diftongojn kun malsama skribmaniero:
La diftongoj uɪ̯ kaj ɛɪ̯ ekzistas je leksikala periferio („pfui!, Uigure“, „ey!, Spray, Schwejk“). Sed ankaŭ eblas œɪ̯, se ekzemple „Feuilleton“ estas prononcata kun mallonga „ö“.
Kvankam temas pri fonetikaj realigoj de fonemaj kombinoj, la jenaj sonoj el artikulacia rigardo ankaŭ povas esti rigardataj kiel diftongoj:
| Diftongo | Ekzemplo | Traduko |
|---|---|---|
| [iˑɐ̯] | „wir“, „Bier“ | ni, biero |
| [yˑɐ̯] | „für“, „rührt“ | por; turnomovas, kirlas |
| [uˑɐ̯] | „nur“, „Uhr“ | nur, horloĝo |
| [eˑɐ̯] | „Meer“ | maro |
| [ɛˑɐ̯] | „Bär“ | urso |
| [øˑɐ̯] | „Öhr“, „Frisör“ | trueto, frizsito |
| [oˑɐ̯] | „Ohr“ | orelo |
La origina diftongo „ie“ jam estis monoftongigita en la mezaj germanaj dialektoj ekde la 11a resp. 12a jarcento (dum ke ĝi en la Bavara kaj en la Alemana dialektoj ĝis hodiaŭ ekzistas). En la hodiaŭa germana prezentas „ie“ ankoraŭ nur „longigitan i“ (kiel ekz. en „Liebe“, „Biene“).
Fonologie rigardate diftongoj posedas (se oni ilin ĉiufoje kiel unu fonemon prijuĝas) saman vokalkvanton kiel longaj vokaloj. Laŭ nova kiel ankaŭ laŭ malnova germanaj ortografioj sekvas tial post diftongo – kiel ĉe longoj vokaloj – anstataŭ „ss“ ĉiam „ß“.[10]
En germanaj dialektoj
[redakti | redakti fonton]En germanaj dialektoj (ofte en la sudo, ekz. bavara) ekzistas kelkaj diftongoj pli, kiuj parte kun nazaloj estas formataj kaj en la skriba lingvo ne ekzistas.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
| Diftongo | Ekzemplo | Tradukoj (germane, esperante) |
|---|---|---|
| ew | Kews | Kiste, "kesto" |
| Mews | Mist, "sterko" | |
| News | Nest, "nesto" | |
| oa | Koat | Schnur, "ŝnuro" |
| Hoa | Haar, "har(ar)o" | |
| Poats | Tür, "pordo" | |
| Joa | Jahr, "jaro" | |
| oi | Hoi | Heu, "fojno" |
| Schnoits | Schnurrbart, "lipharoj" | |
| Schroijel | Verschrumpeltes, "ŝrumpiĝinto" | |
| ou | Sou | Sau, "porkino" |
| Bou | Bau, "konstruo, konstruaĵo" | |
| Rou | Ruhe, "silento" | |
| broue | brauen, "fari bieron" | |
| öi | Möisch | Spatz, "pasero" |
| Köisch | Küche, "kuirejo" | |
| döije | drücken, "presi" | |
| nöi | neu, "nova, nove" | |
| ue | Wuesch | Wurst, "kolbaso" |
| Knueschel | Stachelbeere, "groso" | |
| Ue | Uhr, "horloĝo"; Ohr, "orelo" | |
| üe | üe | Ihr, "vi"; Euer, "via" |
| hüere | hören, "aŭdi" | |
| vüe | für, "por"; vor, "antaŭ" | |
| Vüe | Feuer, "fajro" |
Hispana
[redakti | redakti fonton]La hispana lingvo havas ses falantajn diftongoj kaj ok malfalantajn diftongojn. Aldone, dum rapida parolo sekvencoj de vokaloj en hiato fariĝas diftongoj dum ke unu fariĝas ne-silaba (krom ke ili estas la sama vokalo, en kiu kazo ili kunfandiĝas) kiel en poeta [ˈpo̯eta] ('poeto') kaj maestro [ˈmae̯stɾo] ('instruisto'). La fonemaj diftongoj estas:[11]
- falantaj
- /ei̯/ kiel en rey ('reĝo')
- /ai̯/ kiel en aire ('aero')
- /oi̯/ kiel en hoy ('hodiaŭ')
- /eu̯/ kiel en neutro ('neŭtrala')
- /au̯/ kiel en pausa ('rompi')
- /ou̯/ kiel en bou ('sejna fiŝkaptado')
- malfalantaj
- /je/ kiel en tierra ('tero')
- /ja/ kiel en hacia ('al')
- /jo/ kiel en radio ('radio')
- /ju/ kiel en viuda ('vidvino')
- /wi/ kiel en fuimos ('ni venis')
- /we/ kiel en fuego ('fajro')
- /wa/ kiel en cuadro ('bildo')
- /wo/ kiel en cuota ('kvoto')
Islanda
[redakti | redakti fonton]Diftongoj en la Islanda:
- /aw/kiel en já, «jes»
- /jɛ/kiel en vél, «maŝino»
- /ow/kiel en nóg, «sufiĉe»
- /øɥ/kiel en auga, «okulo»
- /aj/kiel en hæ, «hej»
- /ej/kiel en þeir, «ili»
Jida
[redakti | redakti fonton]Jida havas tri diftongojn:[12]
- [ɛɪ̯] kiel en [plɛɪ̯tə] פליטה ('rifuĝintino')
- [aɛ̯] kiel en [naɛ̯n] נײַן ('naŭ')
- [ɔə̯] kiel en [ɔəf̯n̩] אופֿן ('vojo')
Diftongoj povas atingi pli altan celan pozicion (direkta al /i/) en situacioj de koartikulicadiaj fenomenoj aŭ se vortoj kun tiaj vokaloj estas emfazataj.
Nederlanda
[redakti | redakti fonton]Jen la diftongoj de la nederlanda lingvo.
| Nederlande[13] | Belgie[14] | |
|---|---|---|
| zeis | [ɛɪ̯] | |
| ui | [œʏ̯] | |
| zout | [ʌʊ̯] | [ɔʊ̯] |
| beet[15] | [eɪ̯] | [eː] |
| neus[15] | [øʏ̯] | [øː] |
| boot[15] | [oʊ̯] | [oː] |
La dialekto de Hamont (en Limburg) havas kvin centrajn diftongojn kaj kontrastas longajn kaj mallongajn formojn de [ɛɪ̯], [œʏ̯], [ɔʊ̯], kaj [ɑʊ̯].[16] .
Norvega
[redakti | redakti fonton]Ekzistas kvin diftongoj en la Norvega:
- [æɪ̯] kiel en nei, "ne"
- [øʏ̯] kiel en øy, "insulo"
- [æʉ̯] kiel en sau, "ŝafo"
- [ɑɪ̯] kiel en hai, "ŝarko"
- [ɔʏ̯] kiel en joik, "Samea kanto"
Plia diftongo, [ʉ̫ʏ̯], nur aperas en la vorto hui en la esprimo i hui og hast "en granda hasto".
Portugala
[redakti | redakti fonton]Jen la diftongoj de la portugala lingvo. En la portugala lingvo, la kresĉendaj diftongoj okazas ĉefe en rapida parolado. En malrapida elparolo, ili fariĝas hiatoj. En la ĉi-suba tabelo, la referenca prononco de la ekzemploj estas la brazila, laŭ la akĉento de Rio-de-Ĵanejro. Tamen ili egalas ĉe la plejparto de la aliaj akĉentoj.
| Diftongo (IFA) | Ekzemplo | Traduko | ||
|---|---|---|---|---|
| Diminuendaj diftongoj
(vokalo + duonvokalo) |
malvastaj | [ej] | lei, sei | leĝo, (mi) scias |
| [oj] | boi, foi, joio | bovo, estis, herbaĉo | ||
| [uj] | cuidado, aleluia, uirapuru | atento, haleluja, ujrapuruo (birdo el la familio Pipredoj) | ||
| [ew] | eu, meu, pigmeu, leu | mi, mia, pigmeo, (li/ŝi/ĝi) legis | ||
| [iw] | viu, til, funil | (li/ŝi/ĝi) vidis, tildo, funelo | ||
| [ow] | golfe, houve | golfo (sporto), okazis | ||
| vastaj | [aj] | pai, maio | patro, majo | |
| [aw] | mau, animal, álbum | malbono, animalo | ||
| [ɛj] | anéis, fiéis | ringoj, fideluloj | ||
| [ɔj] | androide, asteroide, dói | androjdo, asteroido, (ĝi) doloras | ||
| [ɛw] | céu, véu, mel | ĉielo, vualo, mielo | ||
| [ɔw] | sol, rol, arrebol | suno, listo, ĉielruĝo | ||
| nazaj | [ɐ̃j], [ɐ̃j̃] | mãe, pães, cãibra | patrino, panoj, kramfo | |
| [ẽj], [ẽj̃] | alguém, tem, trem, em, jovem, amém, homens | iu, (li/ŝi/ĝi) havas, trajno, en, junulo, amen, viroj | ||
| [õj], [õj̃] | põe, corações | (li/ŝi/ĝi) metas, koroj | ||
| [ũj], [ũj̃] | muito | tre | ||
| [ɐ̃w], [ɐ̃w̃] | mão, pão, orgão, não, amam | mano, pano, organo, ne, ili amas | ||
| Kresĉendaj diftongoj
(duonvokalo + vokalo) |
malvastaj | [je] | iemanjá, historieta | Jemaja, historieto |
| [ji] | série, calvície | serio, kalveco | ||
| [jo] | iodo, ansioso, biologia | jodo, anksia, biologio | ||
| [ju] | cílio, exílio, viuvez | cilio, ekzilo, vidv(in)eco | ||
| [we] | doer, soerguer | dolori, leveti | ||
| [wi] | linguiça, tranquilo, arguir, tênue | kolbaso, trankvila, argumenti, subtila | ||
| [wo] | duodécimo, fluorescente, impetuosamente | dekdua, fluoreska, impete | ||
| [wu] | ambíguo, mútuo, exíguo | ambigua, reciproka, malvastega | ||
| vastaj | [ja], [jɐ] | Ianomâmi, Brasília, eutanásia, rédea | Janomamo (etnonomo), Braziljo, eŭtanazio, brido | |
| [jɛ] | dieta, quieto | dieto, kvieta | ||
| [jɔ] | idiota, pior, viola, ioga | idioto, malplej bona, vjolo, jogo | ||
| [wa], [wɐ] | quase, aguardar, mágoa | preskaŭ, atendi, ĉagreno | ||
| [wɛ] | cueca, sueco, sequestro | kalsono, svedo/sveda, malliberigo/kapto/sekvestro | ||
| [wɔ] | quórum | kvorumo | ||
| nazaj | [jã], [jɐ̃] | ianque | jankio | |
| [jẽ] | iemenita, alienação, cliente | jemenano, alieneco, kliento | ||
| [jõ] | abolicionismo, acionista, e onde, e ontem, e homem | aboliciismo, akciano, kaj kie, kaj hieraŭ, kaj viro | ||
| [jũ] | médium, triunfal | mediumo, triumfa | ||
| [wã], [wɐ̃] | quanto, quando, minguante | kiom, kiam, malkreskanta luno | ||
| [wẽ] | aguentar, afluente | elteni, afluanto | ||
| [wĩ] | arruinar, constituinte, pinguim | ruinigi, komponanto, pingveno | ||
| [wõ] | o onze, o ombro, o homem | la dekunuo, la ŝultro, la homo |
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]- Ŭ,
- J,
- duonvokalo
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Sergio Pokrovskij: Duonvokaloj kaj diftongoj.
Notoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ 1,0 1,1 Kanada angla montras alofonion de [aʊ̯] kaj [aɪ̯] nomata Kanada leviĝo.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 En Rotaciaj dialektoj vortoj kiel pair, poor, kaj peer povas esti analizataj kiel diftongoj, kvankam aliaj priskriboj analizas ilin kiel vokaloj kun [ɹ] en la kodo.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 En "Received Pronunciation" la vokaloj en lair kaj lure povas esti monoftongigitaj al [ɛː] resp. [oː]. Vidu Roach (2004:240). Parolantoj de la Aŭstralia angla pli volonte monoftongigas la antaŭe menciitajn vokalojn sed tio estas listigata ĉi tie ankaŭ.
- ↑ NPIV poŭp/o
- ↑ NPIV toŭfu/o
- ↑ NPIV Kijl/o
- ↑ NPIV torij/o
- ↑ NPIV ukij/o
- ↑ Nova Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto: ŭa!
- ↑ Die Neuregelung der Rechtschreibung: Zur s-Schreibung. Arkivita el la originalo je 2008-08-06. Alirita 2008-08-06 .
- ↑ Martínez-Celdrán, Fernández-Planas & Carrera-Sabaté (2003:256)
- ↑ Kleine (2003:263)
- ↑ Gussenhoven (1992:46)
- ↑ Verhoeven (2005:245)
- ↑ 15,0 15,1 15,2 [eɪ̯], [øʏ̯], kaj [oʊ̯] estas normale prononcataj kiel fermantaj diftongoj escepte antaŭ [ɾ] en la sama vorto, kiam ili estas centraj diftongoj: [eə̯], [øə̯], kaj [oə̯]. En kelkaj dialektoj ili estas monoftongigitaj. Vidu Verhoeven & Van Bael (2002) por pli da informoj.
- ↑ Verhoeven (2007:221)