Kromosomoj

Kromosomoj
Aŭtoroj
Lingvoj
Eldonado

Kromosomoj. romana originale en Esperanto verkita de Lorjak. Eldonita de Flandra Esperanto-Ligo, en Antwerpen 1989. 153p. 2lcm. Serio "Stafeto", n-ro 10.

Recenzoj

Recenzo de George Lagrange

La titolo kompreneble pensigas al referato pri biologio. Sed la kovrilpaĝa bildo tuj tiras la leganton de la eraro: "terura" karikaturo de Landru, eminenta krimulo de la jaroj dudekaj, kiu rostis ĉirkaŭ dudekon da "edzinoj".

Kaj jam de la komenco oni vidas virinon peni super krucvortoj pro la enigmo: Preludo al posttagmezo de Faŭno. Ĉu temas pri Claude Debussy? Ne. La respondo estas "erekto". Jen la "pitĉo" estas donita. Ĉu paroli pri tiu ĝigolo, kiu havas du patrinojn kaj baraktas kun la puloj de ĵus aĉetita jako? Ĉu angori pro la forrabo de knabineto aŭ pro la sanga murdo... de kokino? Nu, ĉiufoje kiam ekaperas dramo - pro la supozitaj kromosomoj de Landru tio finiĝas per burleskaĵo.

Ankaŭ ne tro cerbumu pro la eksterordinaraj ecoj de la kromosomo n-ro 54(!) kaj pro ties librofina klarigo: ni estas en la mondo de Lorjak.

La libro estas lerte konstruita, ĉiu ĉapitro-ŝlosilo alvenas akurate kaj oni tuj emas legi plu por ekscii la sekvon. Tamen ĉiam iom stranga, iom inciteta, estas la stilo de Lorjak. Kompreneble li elregas la lingvon. Pri tio oni ne dubu. Sed li ŝatas ludi per ĝi, nenecese, por la propra plezuro, kvazaŭ li lokus enigmon meze de paragrafo kun la pipra demando: Ĉu vi deĉifris? Originale, ĉu ne? Tial vi trovas "lien" por "al li", aŭ "aliese" por "de aliu, de iu alia" ktp... Do kroma ludo interne de sprita romano.

Kaj apud tio abundas frazoj, kiuj aspektas laŭvorte el la franca lingvo, kvazaŭ Lorjak unue verkus en la franca kaj nur poste tradukus, kvankam li certe ne tiel faris. Mi demandas min, kiel japano ricevus tion?

Oni eĉ fojfoje - malofte - renkontas neelteneblajn francaĵojn, kiel ekzemple "iri serĉi": p. 16, Arturo iris lin serĉi, kvankam Arturo neniel "serĉis lin", li ja sciis, kie loĝas la avo. Li venigis li,. akompanis lin, petis lin veni, iris atendi lin... sed tute ne serĉis lin. Fakte tedas min tiu konstanta mizuso de "serĉi" far la francoj.

Oni ankaŭ trovas iun "ignori" por "ne scii" kaj kompreneble iun "emeritulo" por "emerito" (p. l12). Pli ĝenas min tiu: Mi divenis, ke vi rapidus anstataŭ "... ke vi rapidos" (p. 127), tipe franca eraro. Krome estas, kiel ĉe multaj aŭtoroj, kelkaj verboj kies transitiveco kaj netransitiveco estas intermiksitaj: oni devus pli emfaze atenti pri tiu malfacila punkto dum la instruado de esperanto.

Alia kuriozaĵo ĉe Lorjak - jam trovebla en la antaŭa romano Mariagnes - estas, ke li rakontofine sendas unu el sia protagonistoj al la sfero de pieco, jen en monaĥejon, jen en Afrikon kiel misiisto. Ĉu moralema fino? Ĉu karikaturo? Mi ne kapablas respondi.

Nu, ne temas pri verko, kiun filologoj post jarcentoj plu esploros, lenson enmane. Temas pri libro, kiun oni legas por la distro, por la plezuro.

Kaj se tiel, ĝi trafas sian celon.

Recenzo de Eduard V. Tvarožek: Feliĉaj finoj de sia speco

Post kvardekjara gekunvivado Bernard Dubosk kaj Mirela Sidoret fine decidas geedziĝi. Dum la ceremonio Mirela hazarde ekscias, ke la originala familia nomo de ŝia edzo estas Landru, kaj ke li estas la filo de la fifama amasmurdinto de virinoj. Timante, ke Bernard povus esti heredinta iujn dispoziciojn al murdemo, ŝi kaj Bernard entreprenas diversajn esplorojn kun alterne pozitivaj kaj negativaj rezultoj, ĝis ili ekscias, ke ĉiu timo estas superflua, pro... deus ex machina!

Do grandega "hepiendo" (feliĉa fino: mi pardonpetas pro la krudega pseŭdoneologismaĉo!). Antaŭ ol ĝi venas, Lorjak lerte enplektas surprizajn, foje humurajn aŭ eĉ groteskajn, foje detektivecajn kaj aventurajn epizodojn. La rezulto estas sprite amuza verko, da kiaj nia literaturo bezonas pli multe.

Speciale atentinda estas la lingvaĵo de la libro: ĝi estas bunta, riĉa je novaj formoj. Lorjak ne kreas neologismojn, ne, li simple "lorjakumas" - nove kombinas la fundamentajn elementojn de la lingvo por krei formojn pli precizajn, pli signifoplenajn. Lia piediranto ne paŝas sed paŝaras, liaj herooj ĉevivas la aferon, ideas pri io; li uzas formojn kiel: reankaŭ, niahejme, ceteruloj, maledziĝoj, nuptularo... Tamen, iuj esprimoj estas tro nekutimaj, ekz. "komposti (telefon)numeron", "sagi al ŝi nigran okultrafon", kaj kelkaj aspektas kvazaŭ laŭvorte tradukitaj el la franca. Iom ĝenas la relative ofta pozicio de la atributo post ĝia substantivo, precipe ĉe la frazfino, kaj la fojfoja superflua uzo de kondicionalo.

Sed precipe la iom analizema lingvouzanto ĝuos la fantaziriĉajn vortkonstruon kaj frazeologion de Lorjak, do, legante ĝuos duoble.

Recenzo de Sten Johansson: Kromohomoj

Kromosomoj, la oka kaj lasta verko de Lorjak, similas la pli fruajn je stilo kaj enhavo. Same kiel pluraj antaŭaj, ĝi estas konstruita ĉirkaŭ kerna temo iasence serioza, kiun ĝi tamen traktas ege leĝere, kiel nuran elirpunkton de frenezaj eraroj, interŝanĝoj kaj konfuzoj.

En Kromosomoj temas pri la demando, ĉu genetike heredeblas dispozicio por krimaj aŭ aliaj agoj. La ĉefroluloj iel parence rilatas al Landru, konata ekspluatinto kaj murdinto de virinoj. Lorjak tamen faras ĉiomon por konfuzi nin per strangaj parencaj rilatoj kaj ŝajnrilatoj, ĝis finfine la leganto devas pridubi sian propran patrinon. Do, aperas krom homaj ankaŭ kromosomaj konfuzoj. Ĉu trafe, ke ĉi verko prihereda iĝis la lasta heredaĵo de Lorjak al liaj legantoj?

Iel tamen ŝajnas al mi, ke la gaja absurdo kaj bunta frenezo de ĉi libro ne atingas la pinton de Eŭlalia el 1984, ĝia pli serioza traktado de homaj interrilatoj malsuperas al tiu de Mariagnes el 1986, kaj ĝia stilo eble estas malpli elasta ol tiu de Regulus el 1981. Tamen, kiel tutaĵo, ankaŭ Kromosomoj estas tipa Lorjakaĵo kun ties kutima distra povo kaj pensiga efiko.

Ĉar temas pri Lorjakaĵo, estas nature iom amplekse trakti la lingvaĵon. Oni ja trovas la ĉiaman emon de Lorjak inĝenie manipuli la lingvon kaj relative riĉe utiligi la vortostokon de PIV. Li ŝatas adverbojn, prefiksojn kaj sufiksojn, do oni ne surpriziĝu trovante "vie", "reankaŭ", "demandari" kaj "pekareco". El vortoj, kiujn mi devis elserĉi en PIV, mencieblas "kolimatilo", "melomano" kaj "regio".

En ĉi verko - intence aŭ ne - la dialogo ofte aperas sufiĉe vepra, komplika, kelkfoje peza kaj troŝarĝita:

Definitiva ignoro de mia familia dramo estis ankaŭ definitiva fermo de pordo sur ĉiuj formoj de deprimaj cerbumadoj. Fatalo volis, ke oficista mismanovro venis relevi ĉion al la supra surfaco. Nu, fronte al la fakto, mi estus malsaĝa obstiniĝi en kondutlinio starigita sur sistema sekreto, nun, kiam ĝi perdis sian signifon pro perfido. Kaj mi estus kruela, antaŭ via evidenta malsereno, komedii ignori ĝin, kaj vin lasi sola barakti kun la akraj demandoj, kiuj devas vin sieĝi. (p. 58)

Simple, por ke vi ne ofendiĝu pro tio, ke la surpriza rivelo de tiu tragedio, tuŝanta la konstantan partoprenanton de mia vivo, kapablas min knedemocii, mi prisilentis, sed sentis la bezonon de persona enketo, de rendevuoj kun tiamaj atestantoj de la afero Landru, de aliaj kontaktoj kaj diverskoloraj komentoj. (p. 72)

Vi konsentu konstati, Sinjorino, ke ni provis diskrete enketi antaŭ ol iri al pli gravaj decidoj. Do, ne miru, ke sensukcesaj ni nur povas nun porti plendon al la polico. Kiam ĝi refaros al vi niajn demandojn, esperende povu vi trovinti intertempe kiamaniere kontakti vian edzon! (p. 101)

Oni bonvolu noti, ke la tri supraj diraĵoj venas el la buŝoj de tri malsamaj personoj, do ne temas pri iu escepta persona karakterizaĵo. Tamen, ne ĉiu dialogo tielas. Oni trovas ankaŭ normalan parolan lingvaĵon, aŭdeblan en vera interkona vespero aŭ festivala gufujo.

- Kompreneble!

- El rekta fonto?

- Preferinde. Jes.

- Bone. Ĉu ni povas rendevui?

- Kiam kaj kie vi volos. (p. 46)

Esceptokaze, tamen, la frazoj de Lorjak plene paneas. Eĉ longe cerbumante, mi malsukcesis deĉifri la subaĵon:

Obstina nekredantino, Mirela kvankame ne volis kontraŭstari la decidon de sia edzo konduki ŝin antaŭ la altaron - tro feliĉa ŝi oficialigi ĉiuformale tutan vivon da unuiĝo. (p. 145)

Kvankam la lingva ĵonglado de Lorjak ja estas fenomeno aŭtente Esperanta, tamen oni ofte sentas ankaŭ lian francecon. Kelkfoje temas pri la elekto de unuopaj vortoj, sed pli ofte pri la fraza strukturo. Jen du ekzemploj:

Tiuj paroloj, eĉ malfirmaj, duonmaĉataj, Mirela atendis ilin de kvardek jaroj. (p. 13) Tiuj semoj, kiujn vi domaĝis al mi, la vivo ilin alportis. (p. 141)

Nu, tiuj du frazoj ja estus perfektaj en la franca lingvo, tamen en Esperanto oni preferas diri: "Tiujn parolojn (...) Mirela atendis de kvardek jaroj" kaj "Tiujn semojn (...) alportis la vivo".

Alia tipa francismo estas: "- Ĉar vi, vi havas pruvojn?" (p. 52). Kiel ofte, precipe ĉe latinidlingvanoj, oni trovas fojfojan misuzon de -us kie devus esti -os (aŭ pli precize estis -onta): "Saĝe, Mirela Sidoret atendis la tagon, kiam sugesto venus de Bernard Dubosk" (p. 14). Kaj - mi scias ke suburbo nestas en PIV kiel sinonimo de antaŭurbo, tamen mi iom timtremas pensante pri mia ebla estonteco en kela truo, legante ke "li loĝis en suburba kadukulejo" (p. 16).

Estas terure ke necesas tion mencii, sed mi ĝojas ke finfine unu verko de Lorjak aperis sen amaso da tajp- kaj komposteraroj.

Resume, ĉi verko donas distre plezuran legadon al ĉiu, kiu pretas iom deĉifradi vortojn kaj frazojn, kaj des pli grandan ĝuon al tiu, kiu aparte ŝatas tiel streĉi la cerbajn ĉifaĵojn.