Aymara aru

thakhinchawi
 AYMARA ARU THAKHINCHAWI

Yaticha Kamani / Ministro de Educación

Roberto Aguilar Gómez

Purapa Sara Walja Aruta jach’a Amta T’aqa Irpiri / Jefe UPIIP
Walter Gutierrez Mena

Qillqirinaka
Aymara Markana Qillqt’atawa
Salustiano Ayma Morales

Askichkipirinaka
Felix Layme Pairumani
Juan Carvajal Carvajal
Esteban Quispe Alanoca

Pankaptayiri /Diagramador
Jorge Funez

Pankaptayaña uñjiri
Salustiano Ayma Morales

Mayiri kuti qillqsuta 2011

Ñitsuri utt’aya
ARCUS Industria Gráfica

Waqaycha kamachi Jakhu: XXXXXX Depósito Legal

Aka pankaxa aymara markachirinakankiwa, qillqaqirinakaxa panka

uñanchayañapawa .

Chuqi Yapu - Bolivia

 UÑACHT’AYA
Aymara aru tahkhinchawi panka uñacht’ayañaxa sinti kusiskañawa, aka
panka qillqañaxa Bolivia markana aru tuqita wakicht’ayasa sartayañaxa, walja
maranakawa irnaqasiwayi.

Aka thakhinchaxa, 1971 marana “Primer Seminario Nacional de Lenguas

Nativas” sata tantachawina qalltasiwayi, ukaxa INEL ukana jawsthapt’ayatanwa.
Uka tantachawina tukt’aya amtanakapanxa siwa, arunakasaxa markanakasa
qhispiyañataki ukhamaraki yatichawinaka mayjt’ayañataki wakiskiriñapawa
satataynawa. Ukata, 1983 maranxa Qhuchhi Pampa markana “Hacia
una Educación Intercultural y Bilingüe” sata tantachawina arunakaxa
thakhiparjama, sarawisarjama, yatichawitakjama, amtanaka sartayañatakjama
wakt’ayatañapawa sapxataynawa, ukanawa aymara, qhichwa arunakataki,
alfabeto único oficial sasa amtapxatayna, ukaxa 1984 qhipa maranxa maya
Decreto Supremo 20227 sata kamachimpi chimpuntasawa, uka maratpacha aru
takhi sartayañasa, thakhiparjama qillqt’añasa qalltawayi.

Uka tantachawinakata qhiparuxa, yaqha tantachawinakaxa machaqa arunaka

sartayañataki utjakipanitaynawa, ukanakampiwa “Proyecto de Educación
Intercultural Bilingüe” sata jach’a amtasa, UNICEF uka utt’awina yanapt’apampi, 1990
marta 1994 marakama, yatichaña, yatiqaña tuqina, walja aymara, qhichwa, warani
yatiña utanakana sartayata kankawayana. Uka yant’a lurataxa markanakasana
arunakxata yatxatatanakampi, yatichirinakampi ukhamaraki awki taykanakampi,
CSUTCB, CONMERB p’iqinchirinakampi khuskhawa amtanakaxa sartayarana, uka
irnaqawinakawa aka qillqataruxa amuyunakapampi yanapt’asiwayapxarakina.

Jichha pachanxa aka qillqata pankaxa, aymara aru yatiña utanakana, medios
de comunicación uksanakana, kunaymana irnaqañanakana ukhamaraki
yatichañataki yänaka qillqañana aka amuyunakampi aru thakhirjama
qillqt’asiñapataki wakt’ayatawa, ukakiwa aymara aru nayraru sartayañaxa wakisipa.
Akata qhiparuxa jiwasana yatiwinakasasa ukarjama sartayatañaparakiwa,
ukhamata ciencia sata amtanaka qillqt’añatakisa wakiskiriñaparakiwa.

Jichhaxa aka amyumpixa arunakasa jakatatayaña, jach’anchaña, sartayaña

amtawa phuqhañaxa wakisi, ukhamata Estado Plurinacional uka amta nayraru
laqanchañatakiwa, ukhamaraki aymara aru arsurinakataki, yatxatirinakataki, taqi
markachirinakataki amtanakaxa taqi chuymampi uñacht’ayanitawa.
 índice

Qallta ........................................................................................................................ 7
1. Qillqata arumpi arsuta arumpixa mayja mayjawa........ 11
2. ¿Kunatsa aymara aru thakhinchañaxa wakisi?............... 12
3. Aymara aruna qillqanakapa thakhinchawi.......................... 13
4. Aymara qillqañanxa, arunaka tukuyaruxa, sallani
qillqanakampi phuqhatañapawa................................................. 14
5. Aymara qillqanaka qillqaña kamachi..................................... 16
6. Saphi phuqhachirinaka qillqañxata.......................................... 18
7. Aruchirinakana pachapa qillqañxata...................................... 21
8. Sallani jiyatatayiri (¨) ........................................................................ 22
9. Sutinaka qillqañxata.......................................................................... 24
10. Jakhunaka qillqañxata..................................................................... 29
11. Arunakana qillqa mayjt’ayasa chhaqhaqtatapxata....... 30
12. Aymara amuyuna aru siqipa....................................................... 30
13. Suti mayjachiri qillqañxata ......................................................... 31
14. Chimpunaka qillqañxata.................................................................. 31
15. Aru k’utunaka qillqañxata ........................................................... 35
16. Kikpa chuymani arunakxata......................................................... 37
17. Walja amuyuni arunaka qillqañxata....................................... 37
18. Ch’amanchiri chimpu qillqañxata.............................................. 38
19. Aymara arunaka mirayañataki sartawi................................. 38
Tukt’aya amuyunaka..................................................................................... 43
Pankanaka............................................................................................................. 45
Umuyunakampi yanapt’rinaka............................................................... 47

aymara
6
 Qallta

Nayra pachatpacha aymara aruxa markanakasansa,

ayllunakasansa, utanakasansa arsu mayakiwa
arsutaskayana. Ukhamipanxa arusaxa pataka pataka
marawa sayt’asichkakitayna. Ukata jichhaxa, jiwasa
pachpa qillqt’asa sartaysna ukjaxa jank’akiwa nayraru
sartayxapxsna. Ukatakixa markanakasanxa walja
pankanakawa qillqañaxa wakisi.

Ukatwa jichhaxa arunakasaxa wali kusa saraparjama

qillqataxañapa, sasawa qhananchatachki. Aka qhipha
maranakaxa qillqt’añanxa mayjt’awi amuyunakawa
uñsti. Jichhaxa aymara arutxa kunaymana qillqatawa
utjaraki: yatiña utanakansa, jach’a yatiña utanakansa,
ullaña qillqañxa qalltaskapxiwa, ukaxa, aymara aru
irptañataki wali askiwa. Ukata aymara aru qillqañaxa jani
ch’amañapataki, ukhamaraki ullañasa jasakiñapatakixa
yäparjama thakhinchañawa wakisi.

Aymara aru juk’ampi jach’anchañatakixa mayaruki

thakhinchañawa wakisi, ukhamaraki aymara aruxa
pankanakarusa, jana yatiyawinakarusa, atamirinakarusa
qillqataxañaparakiwa. Aymara arsurinakaxa janiwa yaqha
pankanakata qillqaqañasakiti, jani ukaxa kunanakalla
aymara
7
jakawisanxa wakiskchi ukanakawa thakhinchatarjama
qillqt’ataxañapa.

Aymara aru thakhinchawixa jichhakiwa qalltatachki, uka

aru thakhinchawixa, pachata pacharu, marata mararuwa
saraparjama phuqhachataskani.

Aka pankana qillqt’atanakaxa uka thakhinchawiru

yanapt’añatakiwa. Ukatsa, kunjamsa yatiña utanakana,
yäpa arsuñanakansa (lenguaje formal) aymaraxa
qillqataspa uka irptañatakiwa.

Aka aru thakhincha qillqataxa paya aruta yatichañataki,

aymara qillqatanakata ullarasa, ukhamaraki arsurinakana
arsutapa amuyt’asa wakt’ayatawa. Kunattixa
jichhakamaxa qillqirinakaxa jupanakana amtaparjama
qillqaña yatintatawa, ukatwa qillqaña mayachthapiñaxa
ancha ch’ama. Ukatsa aymara markanakaxa sarani
sarani, mayja mayja arsunakaniwa utjaraki. Ukata juk’ata
juk’ata amuykipasa suma irptataski.

Ukhamaraki, aka qillqataxa, yatichirinakampi, aymara

arsurinakampi, aru tuqita yatxatatanakampi ukhamaraki,
organizaciones matrices sata utt’awinakampi walja
maranaka amuykipasa, lup’ikipasa talleres sata
tantachawinakana amuykipasa qillqt’atawa.

Qhipha maranakana Bolivia marka Tayka

Kamachirjamaxa, arunakasaxa oficiales sata amuyumpi
uñt’ataxiwa, ukaxa Derechos de los Pueblos Indígena
Originarios uraqi pachana amtata kamachinakarjama
wakt’ayatawa. Ukhamaxa, 5, 70 ukhamaraki 234
­artikulunakarjamxa arunakaxa taqi jaqina arsutañapawa,
aymara
8
juk’ampisa ­servidores públicos sata irnaqirinakaxa,
kastilla arumpi kuskaxa maya indígena originario
uka arunakampi arsusiripxañapawa. Jani ukhamakchi
ukaxa, akata qhiparuxa inasa janiwa uka utt’awinakana
irnaqaña atisxapäti. Uka kikparakiwa “Avelino Siñani –
Elizardo Pérez” uka yaticha Kamachinxa, 6 ukhamaraki
7 artikulunakanxa arunakasaxa, kastilla arumpi kuska
yatinaka sartayañatakiñapawa, wawa yatichaña utanakata,
jach’a yatiña utanakkama, ukhamaraki arunakasaxa taqi
yati saranakankañapawa sasa amtatarakiwa.

Ukhamaxa, arsurinakampi, qillqirinakampikiwa aymara

aru yäparjama thakhinchaña sartayapxsna. Ukatwa
akhama nayraqata maya qhawqha amuyunakaxa
qillqt’anitachki.

aymara
9
1. Qillqata arumpi arsuta arumpixa mayja
­mayjawa

Taqi arunsa arsuñanxa janiwa kikpaki arsktanti, jani

ukaxa jaqita jaqiru, markata markaruxa mayja mayja
arsupxtana, aymara arunxa ukhama mayjt’awixa
uñstarakiwa. Arsuta aru mayjt’awinakaxa qillqawinxa
janiwa kikpaki qillqañakiti. Aymaranakaxa jakasipxtana
uka markanakanxa taqini amuyt’añataki maya kasta
thakhinchawimpi qillqañawa wakisxi.

Sapa markana arsutaparjama qillqapxsna ukaxa

kunaymana mayja qillqatanakawa uñstaspa, ukhamaxa
aymara aruxa inasa qhipharuxa jani amuyañjamakixchispa.
Aka pankaxa ukxata amuyasiñataki qillqt’atawa.

Maysa tuqitxa, arsuwinakaxa markata markaru mayja

mayja arsutakiskañapawa, ukhamaxa qillqañakiwa
mayacht’añaxa wakisi. Aru thakhinchaxa janiwa jank’aki
sartayatakaspati, kunasa juk’ata juk’ata amuyt’asa
puritakiskaspawa.

Qillqata arumpi, arsuta arumpixa suma amuyañataki

akhamata jaljañäspawa:
aymara
11
1.1. Qillqata aru

• Maya pachata qhipha pacharu kikpakiwa

ullasiskaspa.
• Taqina amuyt’añatakixa qhanpachawa qillqañaxa
wakisi.
• Qillqataxa janirakiwa jasaki mayjt’kaspati.

1.2. Arsuta aru

• Arsuta aruxa yaqha jaqinakana arsutapa yäqasa

aruskipañatakiwa.
• Arsuta aruxa janchi unuqtawinakampiwa
amuyt’ayañatakixa yanapt’asi.
• Yaqhipa arsutanakaxa janiwa qillqatapunikaspati.
• Arsuta aruxa, kuna arunsa, janiwa pachpapuni
qillqatakaspati.

2. ¿Kunatsa aymara aru thakhinchañaxa wakisi?

Walja aruta purapa jakawita yatiqaña wakisipanxa,

aymara aruxa janiwa arsuki arsutañapakiti, jani ukaxa
qillqataxañaparakiwa. Ukata aymara aruta suma
qillqatañapatakixa Proyeto de Educación Intercultural
Bilingüe (PEIB) sata paya aruta yatichawimpiwa khaya
1990 marana qalltatayana, jichhaxa uka yant’awirjamawa
ch’amanchataskaraki.

Aymara aru suma qillqañatakixa, aka amuyunakampi

ch’amanchañawa wakisi:

Kunjamasa nayra pachanxa arsutatayna, qillqatatayna

ukawa thaqhthapisa katxaruñaxa wakisi.
aymara
12
Kunjamasa yatichawinakanxa sartayataski uka
yatxatatanakasa katxarutañaparakiwa.

Kunjamasa aymara aruxa Bolivia markana, ukhamaraki

yaqha markanakansa apnaqatachki, ukanakasa
katxarutañaparakiwa.

Aka amuyunakawa aymara aruta qillqañatakixa wali

amuyatañapa, arsuña tuqinxa, taqi tuqina kunjamasa
arsutaski ukhamakiwa arsutaskañapa.

Kuna pankasa wali kusa qillqatañapatakixa, uka

amuyunaka uñjasa, lup’isa qillqañawa wakisi.

3. Aymara aruna qillqanakapa thakhinchawi

Nayraxa aymara aru qillqirinakaxa, yatitaparjamawa

kunaymana qillqanakampi qillqapxatayna. Ukata
llumpaqa phaxsi, 1983 marana, Qucha Pampa markanxa,
aymara qillqanakaxa mayachthapitayanwa. Ukanxa
arunakata yatxatirinakawa ukankapxayana, markasana
tantachawi irpirinakapasa, ukhamaraki Gobierno ukana
yatxatirinakapasa ukankapxarakiyanwa. Universidad
jach’a yatiña utanakata, ukhamaraki purappacha
iglesia uksanakatsa ukankapxarakiyanwa. Ukanxa wali
amuykipasa maya amtarukiwa aymarsa, qhichhwsa
qillqaña amtawayapxana. Uka amta ch’amanchañatakixa,
1984 maranxa, 20227 jakhuni Decreto Supremo kamachi
apst’awayapxana. Ukaxa aymara arutaki maya aski
sartawiwa. Uka qillqanaka uñjapxañani:

Uka kamachirjamaxa aymara aruxa kimsa sallani1

­qillqaniwa a, i, u; ukata pä tunka suxtani sallawisa2

aymara
13
 qillqanirakiwa ch, chh, ch’, j, k, kh, k’, l, ll, m, n, ñ, p,
ph, p’, q, qh, q’, r, s, t, th, t’, w, x, y. Aka qillqanakaxa
a sallanimpi arsuyatañapapuniwa. Ukhamaraki sallani
jiyitatayiri paya ch’aqaxa ( ¨ ) utjarakiwa.

4. Aymara qillqañanxa, arunaka tukuyaruxa,

sallani qillqanakampi phuqhatañapawa

4.1. Qillqata arumpi, arsuta arumpixa kuna arunsa

janiwa kikpapunikiti, qillqata aruxa arsuta aruru
sipana mayjt’apuniwa. Akhama

[Chayan] Chayanne
[wan] one
[Si poe, sips, si pe] si pués
[ut sari, tat jawsi] uta sari, tata jawsi

4.2. Maya amuyu taypina sallani qillqaxa yäqasa

waqaychatañapawa3. Aymara aruna maya amuyu
qillqañanxa, aru tukuyaruxa sallanimpi phuqhata
qillqañapuniwa wakisxi.

Ukaxa aka amuyunakampi ch’amancht’atawa:

– Taqpacha aymara arunakaxa sallani

qillqarupuniwa tukt’ayi, ukaxa aymara aruna
qillqaña llikapawa4, ukhamaxa qillqañanxa aruna
saphi saraparjama thakhinchatañapawa.
– Uka kikparaki taqi saphi phuqhachirinakasa5
sallani qillqarupuniwa tukuyaraki.

4.3. Aymara aruna sarapaxa wali ch’amaniwa, ukata

kastilla aruta mayt’ata, sallawisaru tukuyata
aymara
14
 ­ runakaxa, aymara aruru jaqukipataxa, sallani
a
qillqarupuniwa phuqhacht’asa tukuyaraki. Akhama:

Kastilla arunaka Aymaraptayata arunaka

Luis Luwisu
Anís anisa
Arroz arusa
Avión awiyuna
Lunes lunisa
Lápiz lapisa
Álvarez Alwarisa

4.4. Arunaka jani sallanimpi phuqhata qillqata uñstki

ukjaxa amuyunakapaxa jani amuykañjama paya, kimsa
amuyuniruwa mayja mayjt’i. Aka amuyunakjama:

[Tatax jath q’ipinitayna]

[Siskux qhath aliri saratayna]

– Mayiri amuyuna [jath] uka sallani jaquqata

aruruxa a sallanimpi phuqhachataxa jatha sañwa
munaspa, i sallanimpi phuqhachataxa jathi
sañwa munarakispa. Ukhamaxa amuyunakaxa
akhamaspawa:

Tataxa jatha q’ipinitayna

Tataxa jathi q’ipinitayna

– Uka kikparakiwa payiri amuyunxa sallaninakampi

phuqhachataxa mayja mayja amuyusirakispa. Akhama:

Siskuxa qhathu aliri saratayna

Siskuxa qhathi aliri saratayna
Siskuxa qhatha (marka) aliri saratayna
aymara
15
4.5. Arskasaxa aru tukuyana sallani qillqanaka
jaquqañaxa janiwa chiqpacha chhaqhtkapuniti,
sumpacha ist’ipanxa arsusiskakiwa, uka
sallanixa tumpakiwa (turpaki) juq’art’i (amukt’i),
ukhamaxa amuyu taypinxa arunakaxa tukuyana
sallanimpipuniwa qillqt’atañapa.

4.6. Yatichaña tuqinwa juk’ampi ch’ama tukuñaxa

wayt’asi, ukanxa sallani jaquqata qillqasinxa aru tuqita
amuykipañatakixa, yatiqiri jisk’a wawanakaruxa kamsasa
yatiyañaspa, jichhaxa sallanipa kuttayxañani sañaniti,
jani ukaxa kamsañanisa, ukawa wawanaka jani p’iqi
muyuyasiñapatakixa sumpacha amuykipañaxa wakisi.

[Kullakax tatatak ch’ull p’itachki].

Kullakaxa tatataki ch’ullu p’itachki

Ukhamaxa aymara aru sallanimpi phuqhata qillqañaxa

mä kamachixiwa. Ukaxa qillqatanakanxa, yaqhipa
arunxa arsuñansa ullañansa, sallani qillqaxa janiwa
arsutapunikiti, janirakiwa ullatapunikisa justupakiwa
juq’art’i. Ukata phuqhatpunsa arsuskañanixa, aymara
amuyuxa kunsa saña munki ukxa, janiwa mayjt’aykiti.

5. Aymara qillqanaka qillqaña kamachi

5.1 Ll/ll qillqa qillqañxata

ch, chh, ch’, k, kh, k’, m, p, ph, p’ q, qh, q’ qillqanaka
nayraqatanxa ll sallawisampipuniwa qillqasiñapa, janiwa
arsutjama l qillqampixa qillqañakiti. Akhama:

aymara
16
 Akhama arsusksnawa Akhama qillqañasawa
[qulqi] qullqi
[qilqa] qillqa
[tulqa] tullqa
[ch’ulqhi] ch’ullqhi
[walq’i] wallq’i
[palqa] p’allqa
[p’ulqu] p’ullqu
[pilpa] pillpa

Aka arunakakiwa jani uka aru thakhiru mantkiti: t’alpha,

phalt’a, pilpintu.

Maysa tuqitxa, l sallawisampi aka uñacht’ayata
qillqanakana nayraparu ist’achkchi jani ukaxa uñstkchi
ukaxa, yaqha aru saphita jutataspawa. Akhama:
t’alkataña aruxa t’alaña aru saphita juti, ukhamaraki
q’alpacha aruxa q’ala aruta jutaraki.

5.2. M/m qillqa qillqañxata

Uka kikparakiwa p, ph, p’ uka sallawisa qillqanakana

nayrapanxa m qillqampipuniwa qillqasiñapa. Akhama:

ch’umphi
llamp’u
laqampu
ayrampu

Ukatsa utjarakiwa -mpi uka saphi phuqhachirimpi

arunakaxa, akhama: nayampi, jiwasampi, qarwampi,
uywampi, qalampi, juk’ampinaka.

aymara
17
6. Saphi phuqhachirinaka qillqañxata

6.1. Yächawi –mpi / -nti saphi phuqhachirxata

Chikachasiña, yächawi (instrumental) sata saphi

phuqhachirixa markata markaru mayjt’iwa -mpi/-
nti, ukaxa taqi tuqi wawanakana amuyupxañapatakixa
paypachakiwa qillqataski. Akhama:

Tatampi mamantiwa sarachkayana

6.2. Mayiri jaqiru uñanchiri -ya saphi phuqhachirxata

Mayiri jaqiru uñanchañataki saphi phuqhachirixa taqi tuqinsa

mayjt’ata mayjt’ata apnaqatawa, akhama: -ña, -ya, -nqa,
-nya, -na, -xa, -ja, ukanakaxa arsuñanxa taqituqinsa
kunjamasa arsutaski ukhamakiwa apnaqataskani.
Qillqañtuqitakixa, aru thakhincha amtarjamaxa -ya
ukampi qillqataxañapawa, jichhakamasa yaqhipa tuqinxa
apnaqatachkiwa. Akhama: Utaya.

Akhama arsusksnawa Akhama qillqañasawa

[utaña] utaya
[utaya] utaya
[utanqa] utaya
[utana] utaya
[utaxa] utaya
[utaja] utaya

Aka saphi phuqhachiriwa aymara aru thakhirjama

suma phuqhachaski, kuna laykutixa nayra pachatpacha
sutilantinaka tukuya qillqanakata sartayatawa, ukatawa
–ya mayiri jaqiru uñanchiri sapiphuqhachirimpi
qillqataxañapaxa wakisxi. Akhama:
aymara
18
 jiwasa qarwasa
jupa qarwapa
juma qarwama
naya qarwaya

6.3. Jani uñjata nayra pacha uñanchiri saphi

phuqhachirxata

Jani uñjkata nayra pacha uñanchiri saphi phuqhachirixa

taqi tuqi markarjama mayja mayjt’arakiwa. Uka mayjt’ata
saphi phuqhachirinakaxa akanakawa: -taya, -tï, -täna,
-täña, tina, -tayna.

Akhama arsusksnawa Akhama qillqañasawa

[sarataya] saratayna
[saratï] saratayna
[saratäna] saratayna
[saratäña] saratayna
[saratina] saratayna
[saratayna] saratayna

Ukhamaxa qillqata aru tuqinxa, -tayna uka saphi

phuqhachirikiwa, nayratpacha waqaychatataplayku
qillqatañapa, ukata mayjt’atanakaxa arsuña tuqinxa
wakisichkakiniwa.

6.4. -lla saphi phuqhachirxata

Q’ayachasjama jisk’a saña arunakaxa kastilla aruta

saphi phuqhachiri mayt’asisakiwa jichhakamaxa yaqhipa
tuqinxa apnaqataxi -ito, -ita, akhama: phisitu, wawita.
Aymara aruna Jisk’aptaya -lla saphi phuqhachirixa
aymara
19
janiwa apnaqatakxiti, jichhaxa aymarata qillqañatakisa,
arsuñatakisa aymara aru aski qillatañapatakixa aka
jisk’aptaya -lla saphi phuqhachiriwa qillqataxañapa.
Aka -lla saphi phuqhachirixa q’ayachasiñatakixa
askikirakiwa. Akhama:

anu anulla
wawa wawalla
tari tarilla
yuqa yuqalla
imi imilla

6.5. Achikt’aña -ya saphi phuqhachirxata

Achikt’aña / chuymacha -ya saphi phuqhachirixa,

uka pachparakiwa aymara aruru kuttayanitaxañapaxa
wakisxi. Akhama:
mayt’itaya
waxt’itaya
janikiya
jutakimaya
qunt’asimaya

6.6. Waljaptayiri saphi phuqhachiri qillqañxata

Waljaptayiri -naka saphi phuqhachirixa maya amuyuna,

sutixa jakhuna nayrt’atakchi ukaxa, uka sutixa
janiwa waljachañaxa wakiskiti, jakhuxaya sutiruxa
waljachxchixa, jani ukaxa aruchirikiwa waljaptayiri saphi
phuqhachirimpi phuqhachataxañapa. Akhama:

Pusi jaqiwa yapuru saraskapxana

Pusi jaqiwa yapuru aywiskapxana

aymara
20
Kunapachatixa jani jakhuxa suti nayrana utjki ukaxa
waljaptayiri -naka saphi phuqhachirixa wakisxapuniwa.
Jani jakhuna nayrt’ata aliqa arunakanxa paypacha
waljaptayirimpipuniwa qillqatañapa. Akhama:

Jaqinakaxa jachapxiwa
Umatanakaxa thuqhuskapxiwa
Utanaka lurapxi
Isinaka ch’ukupxi

7. Aruchirinakana pachapa qillqañxata

7.1. -taya saphi phuqhachiri qillqañxata

Aymara aruna nayra pacha tuqita qillqatanakanxa

kunaymana qillqatawa uñsti. Aka -taya saphi
phuqhachirixa jani uñjata nayra pacha uñanchañataki
janiwa apnaqataxiti,

Ukhamaxa mayiri, payiri, ukhamaraki pusiri jaqitakixa

-tätha, -täta, -tätana ukhama saphi phuqhachirimpi
qillqatakixiwa, ukaxa akata qhipharuxa qillqañanxa
-taytha, -tayta, -tayna, -taytana uka saphi
phuqhachirinaka kuttayxañaxa wakisxiwa. Akhama:

Akhama arsusksnawa Akhama qillqañasawa

[jutatätana] jutataytana
[jutatayna] jutatayna
[jutatäta] jutatayta
[jutatätha] jutataytha

aymara
21
7.2. -ya saphi phuqhachiri qillqañxata

Jakawinakasxata, sarnaqawinakasxata uñjata nayra

pacha saphi phuqhachirixa kimsiri jaqitaki qillqatanakaxa
-äna, uka saphi phuqhachirinakampiwa jichhakamaxa
qillqataxi, akata qhiparuxa -yana nayra pacha saphi
phuqhachiri kuttayasa qillqañawa wakisxi. Akhama:

Akhama arsusksnawa Akhamapuniwa qillqaña

[jutayatana] jutayatana
[jutäna] jutayana
[jutayata] jutayata
[jutayatha] jutayatha

8. Sallani jiyatatayiri (¨)

8.1. Aka sallani jiyitatayiri qillqañatakixa paya amuyuwa

utji. Mayaxa Fonética sarta, mayaraki fonémica
sarta. Mayiri sartanxa kunjampinsa arstanxa
ukhamawa qillqasi, payiri sartansti kunjamatsa
aruxa jani mayjt’kaspa ukawa qillqaña wakisiraki.
Ukatsa ukaxa jaljtayañaxa ancha ch’amakiskiwa.
Ukhamaxa, Jiyatatayiri ch’aqanakaxa aymara
arunxa paya amuyu phuqhayi: aru tuqina sartapa,
qillqawi thakhi tuqina sartapa (fonética y fonémica).

Arsu tuqi sartapanxa (función fonética) jiyatatayiri paya

ch’aqaxa janiwa aruna amuyupa mayjt’aykiti, akhama:
chäka/chayaka, phäña/phayaña, jüri /jujuri.

Paya aru mayachthapkasaxa maya arsulla jaquqtipanxa
jichhakamaxa jiyatatayiri paya ch’aqampi qillqatakiskiwa,
aymara
22
jichhaxa janiwa ukhama qillqañaxa wakiskxiti. Uka
jiyatatayiri paya ch’aqaxa janiwa uka arunakana
amuyupxa mayjt’aykiti. Ukhamaxa uka mayachthapita
arunakaxa jaljasa qillqañawa wakisxi. Akhama:

[qharüru] qhara uru
[qhiphüru] qhipha uru
[mayüru] maya uru
[pusüru] pusi uru
[payüru] paya uru

8.2. Arunakana maya arsulla, jani ukaxa t’aqa qillqa
chhaqhtatapatxa jichhakamaxa jiyatatayiri paya
ch’aqampiwa qillqatayana, jichhata qhipharuxa
uka chhaqhtata arsullasa, t’aqa qillqasa
kuttayataxañapawa. Akhama:

[phäña] phayaña
[wänaka] wawanaka
[khä] khaya

8.3. Yaqhipa arunakaxa niya mayja amuyuniru

tukuyataxarakiwa, ukanakakiwa mayachthapita
qillqataxani. Akhama:

jach’üru día de fiesta

jach’a uru gran día
utanqa patio
uta anqa fuera de la casa
akhama así
akjama como esto

aymara
23
8.4. -¨wi saphi phuqhachirina nayraparu paya
ch’aqa qillqañxata

Ukhamarakiwa -¨wi sutikiptayiri saphi phuqhachirixa,

arunaka qillqkasinxa jiyatatayiri paya ch’aqampiwa
qillqataski, jichhata qhipharuxa janiwa uka jiyatatayiri
paya ch’aqampi qillqañaxa wakiskxiti, uka ch’aqanakaxa
janiwa arunakana amuyupxa mayjt’aykiti. Akhama:

[Yatiyäwi] yatiyawi
[Irnaqäwi] irnaqawi

Akanxa yatiyäwi sasa jani ukaxa yatiyawi qillqsnaxa

janiwa amuyupaxa mayjt’kiti. Ukata jani paya ch’aqaniki
qillqañaxa wakisxiti.

9. Sutinaka qillqañxata

9.1. Arunaka jaqukipañxata

Aymara aruta kastilla arukiptata sutinakaxa,

aymararu kutt’ayanxañatakixa, nayraxa amuyupaxa
kunjamakantixa ukhama qillqañawa wakisxi. Kuna
laykutixa arunakasaxa kastilla aruru jaqukipataxa
jani amuyuniruwa tukxi; uka arunaka aymara aruna
saraparjama qillt’ataxa, amuyupaxa qhananchasxiwa.
Akhama:

Kastilla Aymarata akhamawa

aruru jaqukipata
Chuquisaca Chuqi Chaka
Titicaca / Titikaka Titi Qaqa
Oruro Uru Uru
Cochabamba Qhuchhi Pampa
aymara
24
 Chuquiago Chuqi Yapu
Omasuyos Uma Suyu
Collasuyo Qulla Suyu
Calamarca Qala Marka
Pachamama Pacha Mama

9.2. Arunaka mayt’asiñxata

Yaqhipa arunakaxa janiwa aymara aruna utjkiti, ukatawa

arunaka mayt’asiñaxa utji. Jichhaxa, jiwasana arusaxa
ch’allqhuntasa arsutakixiwa. Uka amuyasipxañasatakixa,
uka mayt’asita arunakxata sumpacha uñakipañawa
wakisi.

Achachilanakasana achachilanakapana mayt’asita

arunakaxa, janiwa jasaki markachirinakaru
armayañjamakiti. Ukatsa uka arunakaxa jiwasa arusana
qillqatarjama qillqt’atawa, ukawa aymaraptayata arunaka
sata.

Jasaki aymaraptayaña arunakakiwa ukhama aymaranjama

qillqt’añaspa, yaqhipa arunakaxa aymarana qillqt’añaxa
ch’amawa, uñjañani:

Nayra pacha mayt’asita arunaka

Kastilla arunaka Aymaraptaya arunaka
oveja uwija
vaca waka
yugo yuku
hoz jusi
habas jawasa
burro wuru

Arunakaxa aruta aruru kawkinsa mayt’asipunirakiwa.

Yamasa kastilla aruxa yaqha arunakana arupampiwa
aymara
25
kastilla aruski, yaqhipa aymara arunakasaxa kastilla aruru
mayt’ataskarakiwa. Akhama: alpaca = allpaqa, Viscacha
= Wisk’acha, chuquiago = Chuqi Yapu, juk’ampinaka.

Ukhamaxa, yaqha aruta arunaka mayt’asirixa janiwa

jiwasakiktanti. Mayt’asiña munasinxa wakiskiri
arunakakiwa mayt’asiñasarakispa. Wakita arunaka
mayt’asiñasa arusaru chhaqhtayañsa munksna
ukhamaspawa. Qillqirinakaxa, amuyasisawa mayt’ata
yaqha arunaka qillqapxañasa. Ukhamarusa uka
mayt’ata arunakaxa aymara aruna qillqa thakhirjama
qillqt’atañapawa.

Yaqhipa arunaka mayt’asiñaxa janiwa ch’amakiti, kikpa

jani kuna mayjt’ayatakiwa aymara aruru mantxaraki.
Akhama:

Kastilla arunaka Jasaki aymaraptayaña

arunaka
Tarija Tarija
piña piña
pila pila
misa misa
taza tasa
Lima Lima / Lima marka
naranja naranja / larankha

Janipuni kunjamatsa aymaraptayañjama arunakaxa

utjarakiwa, ukanakaxa pachpakiwa qillqt’apxañasa,
uka arunakaxa alt’ayata qillqapxañasawa, kunjamatixa
kastilla arunxa statu quo uka arxa alt’ata qillqapxixa
ukjama. Chiqpachasa uka aruxa janiwa kastilla arukiti,
latin aruta mayt’asita aruwa. Jiwasaxa ukhamarjamarakiwa
aymara
26
uka yaqha arunakata jutiri arunakxa qillqapxañasa.
Uka arunakatxa sutinakakiwa jani alt’ata qillqampi
qillqatakaniti. Akhama:
Kastilla arunaka kikpakiwa qillqt’atañapa

Lourdes Lourdes
Eustaquio Eustaquio
Elizabeth Elizabeth
Henry Henry
Estados Unidos Estados Unidos
Prefectura Prefectura
Presidente Presidente
Superintendente Superintendente
Canciller Canciller
Hidrocarburos Hidrocarburos
Prefecto Prefecto
Ministro Ministro
Aduana Nacional Aduana Nacional
Superintendencia Superintendencia
Catedrático Catedrático
Rector Rector
Dólar Dólar
Director General Director General

Ukhama jani jaqukipañjama arunaka utjipanxa, pachpa

arukiwa aymara qillqata taypinakana qillqt’ataskani, uka
arunakaruxa janiwa aymara saphi phuqhachirinakampi
apkatañaxa wakiskiti, ukatsa uka kastilla aru, jani ukaxa
yaqha arusa alt’ata qillqampi qillqt’añasawa.

Akaxa janiwa jiwasaki ukhama qillqkañaniti. Ukhampini

yaqha arunaksa pachpa kastilla aru qillqirinakasa
qillqapxi. Jupanakaxa latín aruta mayt’asita arunaksa
aymara
27
amuyunaksa ukhama qillqapxi: statu quo, modus
operandi, lapsus línguae, juk’ampinaka.

9.3. Yaqha arunakata aymararu mantatapa

Kastilla arunakampi aymara saphi phuqhachirinakampixa

janiwa chhaxruñaxa wakiskiti. Ukhamipanxa paya
amuyuwa sartayañaxa wakisi: mayaxa arunaka jaljasa,
mayaraki arunaka aymaraptayasa.

Arunaka jaljasa, akhama:

[Gobiernonkirinakaxa] gobierno uksankirinakaxa

[Ministroxa] Ministro tataxa
[Anselmotakixa] Anselmo jilatakixa

Uka pachpa arunakxa jani chhaxruñatakixa

aymaraptayatañapawa, akhama:
ministruxa
juwirnunkirinakaxa
Ansilmutakixa

Ukhamaxa, aymaraptayasaxa qillqatakispawa.

Qillqkasaxa amuyaskapxsnawa, ukata arsusktana ukjaxa
janiwa amuyasiñjamäkiti. Ukata aka amuyunakaxa
juk’ata juk’ata qillqasa qillqasakiwa yatintapxañani.

9.4. Utt’awi sutinaka qillqañxata

Aymara aruna jani utjki uka arunaka, jani ukaxa

jani aymaraptayañjama arunakaxa pachpakiwa
phuqhatpacha, jani aymara saphi phuqhachirimpi
yapxatata qillqataxañapa. Ukhamaraki kuna arusa,

aymara
28
sutinakasa, utt’awinakana sutinakapasa, sigla sataki
ukanakasa, akhamawa qillqatañapa:

Universidad Mayor de San Andrés UMSA

Central Obrera Boliviana COB
Confederación Sindical Única
de Trabajadores Campesinos de Bolivia CSUTCB
Contraloría General de la República CGR
Organización de las Naciones Unidas ONU

Akata qhipharuxa juk’ata juk’ata markasana ist’asa

arusisa uñstayaskañaniwa, janiwa ancha jank’achañaxa
wakiskiti.

10. Jakhunaka qillqañxata

Jakhunaka qillqañanxa janiwa -ni saphi phuqhachirimpi

yapxatatañapakiti, uka phuqhachirixa chinunaka
arsusa jakhuñanxa ukankaskapuniwa, janiwa akhama
29ni qillqañaxa wakiskiti. Jakhunaka qillqanakampi
qillqkasakiwa uka saphi phuqhachirimpi phuqhachañaxa
wakisi. Akhama:

Pä tunka llatunkani.

Maranaka, jani ukaxa jakhunaka maya pachata, qhipha

pachkama qillqañatakixa akhamawa qillqañaxa wakisi:

1999 marata 2001 marakama

25 jakhuta (janata) 215 jakhukama (janakama)

aymara
29
11. Arunakana qillqa mayjt’ayasa chhaqhaqtatapxata

Aymara aru thakhiparjamxa kunapachatixa maya aruxa

phusiri sallampi, jani ukaxa phalliri sallampi qalltki
ukjaxa arkiri arsullaxa phusiri, jani ukaxa phalliri
arsullampi qillqañapuniwa wakisi. Akhama:

Arsuta aruna Aymara qillqt’ata

[t’anta] t’ant’a
[qhipa] qhipha
[qhatu] qhathu
[thaki] thakhi
[chhiwchi] chhiwchhi
[phuku] phukhu
[t’inka] t’inkha

Ukatxa, uka aru kamachita misturi mä qhawqha juk’a
arunakaxa utjarakiwa, akirinakawa uka arunakaxa: t’aqa,
t’iqi, q’uchu, inasa juk’ampi utjchi.

12. Aymara amuyuna aru siqipa

12.1. Amuyuna aru siqipa

Aymara aruna amuyu sara aru siqipaxa akhamawa: suti

(S), yä (Y), aruchiri (A).
Qarwaxa jawiraruwa saraski.
S Y A
( S O V )

12.2. Jaqthapita amuyuna aru siqipa

Jaqthapita amuyunxa, jalantiri amuyuxa (OS oración
subordinada) sutina qhiphaparupuniwa sari. Ukata chiqa
aymara
30
phuqhachirixa (CD complemento directo) aruchirina
nayrapankarakiwa. (JA) (Jalantiri amuyu), CHPH (chiqa
phuqhachiri), MPH (Maysata phuqhachiri), (PY) pacha
yapa, JY (jakhu yapa), TY (tuqi yapa).
amaqixa
Q jawirarusarkasawa uwija manq’antatayna
S JA CHPH A
S Or. Subord. CD V
Wawaxa sapakiwa anqana t’ant’a manq’achki
S JY TY CHPH A
S CC CC CD V
Wawaxa sapakiwa mamapataki p’uñuru uma q’ipichki
S JY MPH MPH CHPH A
S CC CI CI CD V

13. Suti mayjachiri qillqañxata

Aymara arunxa suti mayjachirixa, sutina nayraparupuniwa
qillqañaxa wakisi. Akhama:
Ch’iyara anuwa aycha lunthatatayna

Suma amuykipipanxa yaqhipa aymara suti aruxa suti
mayjachiriruwa tukuña yati. Akhama:

Ch’alla uraqixa umampi murichatawa

Ch’uqi yapuxa phaqhalliskiwa

14. Chimpunaka qillqañxata

14.1. Sama chimpu (,)

Mä amuyu, siqina jaqthapita arunaka jaljiriwa, akhama:

aymara
31
 Ch’iyara chhurkhu ñik’utani, sunkhani jach’a jaqixa,
kamisasa, pantalusa, sapatusa ñiq’irarawa puri.

Qillqañanxa, iwxa apaya katurina sutipa t’aqaqi, akhama:

Sisku, uma katuqasiña janiwa armasintati.

14.2. Ch’aqa qillqañxata (.)

a) Arkataya ch’aqa

Arktaya ch’aqaxa, maya t’aqa qillqata amuyunaka

jaljañatakiwa.

Yaqhipha ñanqha usunakaxa umata, laq’unakata

makhatasi. Kursiya katuyiri usunakawa wawanaka
jiwayañataki juchani.

ch). Yaqhaqtaya chaqa

Yaqhaqtaya ch’aqaxa maya t’aqa qillqa tukuyaru

uchañawa.

Yaqhipha sarnaqawinxa, walja wawaniñaxa

suma uñjatawa.

chh). Tukuya ch’aqa

Tukuya ch’aqaxa maya qillqawi tukuyaru uskutañapawa.

Kuna lurawi amuyunakasa pacha sartarjama

janiwa aski yäqataxiti.

aymara
32
14.3. Siwa chimpu qillqañxata (“”)

Pankanakana qillqata, maya jaqina arsutapa

qillqatanakapa kikpaki qillqaqañatakixa siwa chimpu
qillqampi jist’aqañawa wakisi, akhama:

“Puririnakaru patxatuqixa jani jiwaychi ukaxa,

p’arxtawiwa jiwayaspa, siwa. Kunjamxaya p’arxtawi
awantastha aka Bolivia markaru purktha ukapachaxa”.
Fidel Castro.

14.4. Paya ch’aqa chimpu qillqañxata (:)

Paya ch’aqa chimpu qillqañaxa akhamawa wakisi:

a). Qillqatanaksa arsutsa kikpaki uñacht’ayañatakiwa.

Maya jaqixa siwa: “Aymara markaxa qhipa nayra
uñtasisapuniwa sarnaqaña”.

ch). Sutinaka, yänaka jakhthapiña qalltañatakiwa.

Akhama machaqa arunakawa utji: k’añasku, qillqaña,
atamiri.

chh). Maya iwxa qillqana aski arumpi qalltañatakiwa

uskuñaxa wakisi.

Munata jilata: jichhurunakaxa akanxa sapuruwa

irnaqachkapxtha.

14.5. Jist’aqa chimpu qillqañxata ( )

Jist’aqa chimpuxa, maya t’aqa qillqana niya amuyunaka,

arunaka, aru jisk’aptawinaka jist’aqañatakiwa. Akhama:

aymara
33
 Primates sata t’aqanakaxa k’usillunakaru
mayachthapitawa, simios satanakasa
yuwaninakaparakiwa (jaqisa ukankarakiwa).

14.6. Jiskht’a chimpu qillqañxata (¿?)

Jiskht’a chimpunakaxa niya taqpacha arunakana

uñt’atawa, ukatsa amuyunaka jiskht’añataki qillqañawa.
Aymara arunxa uka lantixa saphi phuqhachirinakawa utji
-ti, -sa, -sti, -cha. Qhana ullañatakixa aka chimpuxa
qillqañawa wakisi, jani uka chimpunakani qillqataxa
janiwa amuyañjakaspanti.

¿Khitisa juti?
¿Jumaxa aymara yattati?
¿Janicha?
¿Jumasti?
¿Misk’ixa sumaxaya?

14.7. P’arxta chimpu qillqañxata (¡!)

P’arxta chimpunakaxa taqpacha arunakana wali

uñt’atawa. Ukata, kuna jach’ata arsuñatakisa, musparasa
arsuñatakisa ukampipuniwa qhanañapataki qillqañaxa
wakisipuniwa.
¡Atatay!
¡Sartamaya!
¡Jutamaya!
¡Kusarakisa!
14.8. Allqaña ch’aqanaka qillqañxata (…)
Mä jani tukuyata amuyu arsuwi sit’antki ukaru uchañawa,
ukata jach’a qillqampi qalltatawa qillqasiñapa. Akhama:

aymara
34
 Akhama lup’isktha... Iyawa sisxakiwa. Kunasa
kunapana...

Jakhthapiwi, jani ukaxa jani tukuyata amuyunakaru,

juk’ampi saña kikpa chaninirakiwa.

Tintanxa taqi kunawa aljasi, manq’anaka, isinaka,

anatañanaka...

14.9. Sirqilla chimpu qilqañxata (–)

a) T’aqjtiri arsutanaka qhananchasa jist’aqañatakiwa,

nayraru qhiparu sirq’illampiwa uchaña. Akhama:

Suyaskthwa —Juliku munata masijaru— jachkañawa,

janirawa jutkiti.

ch) Aruskipawinakana sapa maynina arsutapa

chimpuñatakiwa, khithisa arsu uka nayraqataru
chimpt’añawa. Akhama:

—¿Kunsa jichhuruxa lurtaxa?

—Janiwa kunsa lurkthti. Raryuki istaskayatha.

15. Aru k’utunaka qillqañxata

15.1. K’utunaka

Aymara aruna k’utunakaxa akhama qillqañawa wakisi.

a) Jakhu k’utuxa qallta qillqampi jisk’aptayañawa:

Sapanaka (S)
Tunkanaka (T)
aymara
35
 Patakanaka (P),
sapa waranqanaka (SW),
tunka waranqanaka (TW),
pataka waranqanaka (PW),
jununaka (J),
tunka jununaka (TJ),
pataka jununaka (PJ).

ch) Yaqha aru k’utunakaxa akhama qillqañawa wakisiraki:

suti s.
aruchiri a.
aruchirjama aj.
mama mm.
tata tt.
kullaka kllk.
jilaqata jlqt.
yatichiri ytchr.
qulliri qllr.
arxatiri arxt.
yatxatiri ytxtr.

15.2.
Sistema internacional de medida uñancha
tupunaka qillqañxata
Sistema internacional uñancha tupunakaxa taqi tuqi
arunakana apnaqasitapatxa kikpakiwa aymararu
mantañapa. Akhama: aruwa @, chiqta m (metro), waranqa
chiqtaqa mm (milímetro).

Ukhamarusa jichhaxa @ uka chimpuxa correo electrónico

sata yaqha chimpurixarakiwa.

aymara
36
15.3. Suti uñanchanaka qillqañxata

Utt’awi uñanchanakasa, jisk’aptanakasa kunjamasa

kastilla aruna apnaqataski ukhamakiñapawa. Akhama:
COB, YPFB, UNICEF.

16. Kikpa chuymani arunakxata

Taqituqi markana arsuta arunakaxa kikpa chuymanjama

katxarutaxañapawa. Ukaxa aymara aru ch’amanchasa
sartayañataki wali wakiskiriwa. Akhama:

qamaqi / lari / tiwula/ pampa anu

llamayuña / junuña / alliña
walja / alluxa / wakita / yamphi / suti

17. Walja amuyuni arunaka qillqañxata

17.1. Kikpa qillqt’ata ukata mayja mayja amuyu arunaka,

ukata niya kikpa qillqt’ata pachpaki arsuri
arunakxatxa qillqirikiwa amuyt’asisa qillqt’añapa.

suti suti suti
jaqina sutipa amuyu suti ancha walja

jakaña jakaña jakaña

vivir placenta sanar/cicatrizar

k’ank’a k’ank´a k’ank’a

gallo mugre gringo

aymara
37
17.2. Maysa tuqitxa, kuntixa saña munktana uka
amuyuru jaqkatkiri arunaka thaqhtasa amuyu
mayjt’ayañawa. Ukhamaxa maya aruna amuyupa
yaqha amuyuniptayañawa, Akhama: Amuyu uka
aruxa kastilla arunxa pensamiento saña muni,
uka aruna amuyupa mirtayasaxa jichhaxa oración
sata amuyunirakiwa apnaqatäxi; qillqaña aruna
amuyupaxa maya laphiru amuyunaka qillqt’añawa,
jichhaxa maya amuyupaxa qillqañataki lurata
yänakawa ukhama satarakixi. Juk’ampixa
akanakampiwa utji:

Aru Aru Aru

palabra idioma lenguaje
Marka Marka Marka
pueblo, ciudad, nación, país, Estado

18. Ch’amanchiri chimpu qillqañxata

Aymara arunxa ch’amampi arsuñaxa niya qhipha

arsullankapuniwa. Ukhamaxa aymara arunakaxa grave
satäkixa ukhamawa. Kastilla aruta jutiri mayja tuqiru
ch’amampi arsuta arsullani arunakaxa, aymara aruna
thakhinchaparjamapuniwa tukuwayxi. Akhama:

Político pulitiku
Física Phisika
Lápiz lapisa
Álvarez Alwarisa

19. Aymara arunaka mirayañataki sartawi

Aymara arunaka mirachasa nayraru sartayañatakixa aka

aymara
38
amuyunaka uñjasa mirtayañawa wakisi.

19.1. Chhaqhata arunaka sartayaña

Aymara aruna arunaka mirtayañatakixa, nayraqataxa

chhaqhtata arunaka thaqhthapiñawa wakisi. Akhama:
atiña aruxa yaqhipha markanakanxa chhaqhtataxiwa,
ukhamaxa kastilla aruta puyriña sasa aymaraptayasa
mayt’asitakixiwa, yaqhipa markanakanxa atiña
aruxa apnaqataskarakiwa. Ukhamaxa aka aruxa
arsuñataki, qillqañatakisa taqituqinsa aymara aruru
kuttayataxañapawa.

Yaqhipa armt’ata, jani ukaxa chhaqhata arunakaxa,

nayra pankanakata, jani ukaxa archivo sata qillqawi
imatanakata chhikhxatasa aruru kuttayxañawa
wakisiraki. Akhama: amka (amqa) uka aruxa nayratxa
ch’uqi amuyunitaynawa, jichhaxa tubérculo sata amuyuni
apnaqañawa wakisxi, wanlla (sunaqi/ jach’a qullunaka),
jamuqa (dibujo).

19.2. Machaqa aru uñstayaña

Machaqa suma amuyuni arunaka uñstayañatakixa

kunaymana thakhinakaru uñtasawa sartayatañapa.

a) Aru mayjt’ayaña (derivación). Maya aruru saphi

phuqhachirinakampi yapxatasa machaqa aru
uñstayañawa. Akhama:

salla voz sonora

sallani vocal/con voz sonora
sallawisa consonante sin voz sonora

aymara
39
 qillqaña escribir, hacer rasgos
qillqa letra
qillqata escritura
qillqaqaña copiar un texto/fotocopiar
yatiña saber/conocer
yatichaña enseñar
yatichiri maestro
yatiqiri estudiante
yatiqawi aprendizaje
yatiyawi información

Ukhamaxa saphi phuqhachirinakaxa arunaka

mayjt’ayañataki wali suma yanapt’asi, ukaxa suma
uñjasa apnaqañawa wakisispa.

ch) Arunaka kuti kuti qillqañxata, aymarana arunaka

kuti kuti qillqañaxa utjapunitaynawa, ukaxa uraqi,
markanaka sutichañatakitaynawa, uka arunakaxa
jani mayachthapita, paya arumpi qillqañawa wakisxi.
Akhama: Qala qala, Wichhu wichhu, Janq’u uyu, Anta
marka...

chh) Yatxapayata arunaka qillqañxata, aymara arusana

yatxapaykaspacha arunakaxa akhama qillqañawa
wakisiraki:

Liqi liqi
puku puku
k´illi k´illi
yaka yaka

aymara
40
ch’) Paya aruta mayaruki tukuyañaxa kastilla aruta yatiqasisa
qillqatawa. Kastilla arunxa laqakiwa paya aruxa
mayaptayata, jupanakaxa ukaruxa palabras compuestas
sapxiwa, uñjañäni:

guardabosque
vosotros
porvenir
trasnochar
Nochebuena
abracadabra
sinvergüenza

Ukata kastilla arsurinakaxa aymara arunaka uka kikparaki

mayaptayxapxi, uka arunakaxa kastilla aruru mantasaxa
jani kuna amuyuniruwa tukxaraki, uñjañäni:

Calacoto
Patacamaya
Quillacollo
Caracollo
Pachamama

19.3. Arunaka mayt’asiñxata

Aymaraptayaña, kastilla aruta mayt’ata mantaniri

arunakaxa, aymara aru thakhincharjama qillqatañapawa.
Akhama: tiliwisura, rayru, kilu, kintala, siklu, phusila.

aymara
41
TUKT’AYA AMUYUNAKA

Aka aymara thakhinchañaxa janiwa tukuyatakiti. Akata

qhiphansa, wali aruskipt’asa sarantatakiskaniwa.
Markasanxa kuna amtañasa, lurañasa ancha ch’amawa,
markasa laykuxa kuna amtasa phuqhañkama
arktañawa wakisi. Jani kunsa lurkañänixa janiwa khitisa
lurarapkistaspanti.

Ukatsa juthirina, jichha paya aruta ulliri qillqiri

wawanakawa, ukxaruxa juk’ampi sarantayxapxani.
Maya uruxa markasana arupaxa yäparu irptataxaniwa.
Jichhaxa, aymara aruta qillqasaxa, taqiniwa
irnaqaskapxtana. Maya arunxa aymara markanjamasa,
aymara aru arusarjamasa, taqinisa suma amuyt’asawa
Bolivia markasana Tayka Kamachi, ukhamaraki, yaticha
kamachi phuqhapxañasaxa wakisi.

Munata jilata kullakanaka, taqini aymarata jiwasakiwa

qillqasa yanapt’asipxañani. Ukhamaxa taqinisa qillqaña
yatintasa, aka aymara thakhincharjama qillqapxañäsawa
wakisxi. Ukata aka qillqataxa askiti janicha ukxa
jiwasakiwa amuykipasa yatxatapxarakiñäni.
aymara
44
 Pankanaka
Bibliografía

Bertonio, Ludovico
1612/1984 Vocabulario de la lengua aymara. La Paz:
Ceres/IFEA/Musef.

Carvajal, Juan
1989 Estructura gramatical de la lengua aymara. La
Paz: Centro Cultural Jayma. “Los caminos de
la normalización” (1990). Jayma, 60-61. La
Paz.

Cerrón Palomino, Rodolfo

1994 Quechumara. La Paz: Cipca.
2000 Lingüística aimara. Cuzco: CBC/PROEIB Andes.

Hardman J., Martha y otros

1988 Aymara, compendio de estructura fonológica y
gramatical. La Paz: Gramma.

Layme Pairumani, Félix, Teófilo Laime y otros

1995 Manual de ortografía aimara. La Paz: PAP.

Layme Pairumani, Félix

1995 Aymara qillqaña yatiqañäni. La Paz: Industrias
Offset Color.

aymara
45
2002 Gramática aimara. La Paz: Edobol.
— Diccionario aimara, www.aymara.ucb.edu.bo y
www.aymaranet.org

Ministerio de Educación y Cultura

1993 Vocabulario pedagógico aimara. La Paz:
Edobol.

aymara
46
 Umuyunakampi yanapt’rinaka
Aka qillqa siqina sutinakaxa, khithinakatixa aka qillqata
askichkipañataki amuyunakampi yanapt’asipxi taller de
normalización lingüística, ukanakawa, jani jupanakana
yanapt’apampixa aka qillqata inasa jani suma askichata
mistchisapana.

Askichkipaña yanapt’iri

Felix Layme Pairumani

Tantachawina uñakipasa amuyumpi yanapt’irinaka

1. Benigno Callizaya Q.
2. Eva Paillo Opi
3. Fernando Tawiwara Condori
4. Tomás Villca Mendoza
5. Eva Lamas Soto
6. Simón Antonio
7. Raul Huallpa Huanca
8. Jaime Callizaya
9. Gregorio Chambi Cayllante
10. Claudio Marcapaillo Achu
11. Guillermo Tomás Nina
12. Viky Veizan Canchari
13. Hernán Condori Condori
14. Gregoria Callizaya Quispe
15. Nelson Ventura Paco
16. Gregorio Gabriel Colque
17. Juan Carvajal Carvajal
18. Román Mamani Rodriguez

aymara
47
 19. Luciano Mamani
20. Isidro León Ortiz
21. Felix Lopez Mamani
22. Benecio Quispe G.
23. Ignacio Apaza A.
24. Eulogio Chávez S.
25. Hernán Zambrana M.
26. Gerardo Villca Ayma
27. Vitaliano Huanta T.
28. Filomena Nina Huarcacho
29. Hugo Gonzales Atora

Q’umachsuñataki askichkipañana yanapt’rinaka

1. Vitaliano Huanca Tórrez EGPP

2. Juan Carvajal Carvajal CNC-CEPOs
3. Eva Paillo Opi ESFM Caracollo
4. Juan Churata ESFM Warisata
5. Fernando Tawiwara Condori Carangas

aymara
48
 aymara
49
aymara
50
 aymara
51
aymara
52
 aymara
53
aymara
54