Ipar Osetia-Alania

Ipar Osetia-Alania
	Errusia
Ereserkia
	National Anthem of the Republic of North Ossetia–Alania (en)
Administrazioa
Estatu burujabe	Errusia
ISO 3166-2	RU-SE
Hiriburua	Vladikavkaz
lehendakaria	Sergei Menyailo (en)
Geografia
Koordenatuak	43°11′N 44°14′E / 43.18°N 44.23°E
Azalera	[convert: invalid number] km²
Mugakideak	Inguxetia, Txetxenia, Stavropol kraia, Kabardino-Balkaria, Georgia eta Hego Osetia
Demografia
Biztanleria	678.879 (2024); −14.219 (2021)
Dentsitatea	Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragilea bizt/km²
Hizkuntza ofiziala	errusiera eta Osetiera
Ordu eremua	Moskuko Ordua, UTC+03:00 eta Europa/Mosku
Matrikula	15
	rso-a.ru

Ipar Osetia-Alania^[1] (errusieraz: Республика Северная Осетия-Алания, translit.: Respublika Severnaia Osetia-Alania; osetieraz: Республикӕ Цæгат Ирыстон-Алани, Respublikæ Tsægat Iryston-Alani) Errusiako subjektu federal bat da, errepublika bat zehazki, Iparraldeko Kaukason kokatua. 7.987 km²ko eremua du eta 2010ean 712.980 biztanle zituen^[2]. Hiriburua Vladikavkaz da.

Geografia

Ipar Osetia-Alania Errusiako hego-mendebaldean, Kaukaso Handiaren iparraldeko isurialdean, kokatutako errepublika da. Mendebalde eta iparraldean Kabardino-Balkariarekin du muga, iparraldean Stavropol kraiarekin, ekialdean Txetxenia eta Inguxetiarekin, eta hegoaldean Georgiarekin (Hego Osetia barne).

Oso lurralde menditsua da, iparraldeko sargune batean, Mozdok hiriaren inguruan, izan ezik. Gailurrik garaienak Georgiarekin muga egiten duen Kazbek (5.047 m) eta Dzhimara (4.780 m) dira. Mendikateak arroil edo mendi-zintzur sakonez ebakiak daude. Lurralde osoa Terek ibaiaren goialdeko arroan dago. Basoak lurraldearen laurden bat hartzen du: haritzak, pinuak, makalak eta astigarrak.

Hiri nagusiak Vladikavkaz, hiriburua, Alagir, Ardon, Digora, Mozdok eta Beslan dira^[3].

Historia

VII. mendean Kaukasian geratu ziren alanoen ondorengoak dira gaur egungo osetiarrak. XII. mendean kristautu ziren. XIII. mendean, tartaroen inperioa Osetian barrena hedatu zenean, osetiarrak mendietan babestu ziren. Errusiaren eta Turkiaren arteko gerraren ondoren (1768-74) Osetia Errusia garailearen mendean geratu zen. Errusiaren koloniziazioa iparraldean hasi zen, 1784an Vladikavkazeko gotorlekua eraiki zutenez gero batez ere.

1919-20 urteetan, boltxevikeak eta errusiar zuriak Osetiako lurraldea beretzeko borrokatu ondoren, 1921etik aurrera, Kaukasiako Sobietar Errepublika Sozialista (SES) autonomoaren barruan geratu zen. 1924an Ipar Osetia Errusiako Sobietar Errepublika Sozialista Federalaren (SESF) barruko oblast autonomo bilakatu zen, eta 1936tik aurrera, SES autonomo. 1992az geroztik Ipar Osetia Errusiako Federazioko errepublika autonomoetako bat da.

1991an Georgiaren mendeko Hego Osetiak independentzia aldarrikatu zuen. Horren ostean piztu zen gerran milaka lagun hil ziren eta hego osetiar asko Ipar Osetian babestu ziren^[4].

Sobietar Batasuna desegin zenetik, Ipar-Osetia eta Inguxetiak gatazka odoltsua izan dute. Izan ere, 1944an Stalinek inguxak Kazakhstan eta Siberiara deportatu zituelarik, Inguxetiako Prigorodni barrutia Ipar Osetiari eman zion. 1957an inguxak etxera itzuli ziren, baina muga ez zen tokiz aldatu^[5]. 1992an, Inguxetiako indarrak Prigorodni berreskuratzen saiatu ziren, baina osetiarrek, Errusiaren laguntzarekin, atzera bota zituzten. Liskarretan ehunka lagun hil ziren, eta Ipar-Osetiako milaka inguxek Inguxetiara ihes egin zuten^[4].

2004ko irailean, txetxeniar gerrillari batzuek Beslango eskola batean sartu eta zenbait orduz ehunka pertsona bahiturik eduki zituzten. Errusiar soldaduak eskolan indarrez sartu zirenean 331 lagun hil ziren, erdiak baino gehiago haurrak^[4]^[6].

Ekonomia

Nekazaritzan lantzen diren gai nagusiak garia, artoa, patatak, ekilorea, kalamua, fruituak eta tabakoa dira. Abere hazkuntzan, ardiak eta behiak dira garrantzitsuenak. Basoaren ustiapenak garrantzi handia du. Mea baliabideak beruna, zinka eta boroa dira.

Industria hiriburuan bilduta dago: eraikuntza gaiak, metalurgia eta janari industria (artoa). Aipagarria da Terek ibaian kokatutako Ezminskaya zentral hidroelektrikoa ^[7].

Demografia

2010ean Ipar Osetia-Alaniak 712.980 biztanle zituen, eta gehienak (%65,1) osetiarrak ziren^[2]. Erlijio nagusia kristautasun ortodoxoa da, baina gutxiengo musulmana dago. Osetiera eta errusiera mintzatzen dira^[3].

Talde etnikoa	1926ko errolda¹		1939ko errolda		1959ko errolda		1970ko errolda		1979ko errolda		1989ko errolda		2002ko errolda		2010ko errolda
Talde etnikoa	Kopurua	%	Kopurua	%	Kopurua	%	Kopurua	%	Kopurua	%	Kopurua	%	Kopurua	%	Kopurua	%
Osetiarrak	141.723	%49,6	165.616	%50,3	215.463	%47,8	269.326	%48,7	299.022	%50,5	334.876	%53,0	445.310	%62,7	459.688	%65,1
Errusiarrak	68.192	%23,8	122.614	%37,2	178.654	%39,6	202.367	%36,6	200.692	%33,9	189.159	%29,9	164.734	%23,2	147.090	%20,8
Inguxak	23.851	%8,3	6.106	%1,9	6.071	%1,3	18.387	%3,3	23.663	%4,0	32.783	%5,2	21.442	%3,0	28.336	%4,0
Armeniarrak	9.185	%3,2	8.932	%2,7	12.012	%2,7	13.355	%2,4	12.912	%2,2	13.619	%2,2	17.147	%2,4	16.235	%2,3
Kumikak	3.153	%1,1	85	%0,0	3.921	%0,9	6.363	%1,2	7.610	%1,3	9.478	%1,5	12.659	%1,8	16.092	%2,3
Georgiarrak	6.057	%2,1	6.312	%1,9	8.160	%1,8	10.323	%1,9	11.347	%1,9	12.284	%1,9	10.803	%1,5	9.095	%1,3
Ukrainiarrak	19.101	%6,7	7.063	%2,1	9.362	%2,1	9.250	%1,7	10.574	%1,8	10.088	%1,6	5.198	%0,7	3.251	%0,4
Besteak	14.690	%5,1	12.477	%3,8	16.938	%3,8	23.210	%4,2	26.182	%4,4	30.141	%4,8	32.982	%4,6	26.636	%3,8
¹ 1926ko erroldako datuak gaur egungo lurraldeari dagozkio, orduan Ipar Osetiako oblast autonomoa, Vladikavkaz hiria eta inguruko gune batzuk hartzen zituena.^[8].

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014/03/13 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.