Luxorreko tenplua

Luxorreko tenplua
	معبد الاقصر
	UNESCOren gizateriaren ondarea
	Theban Necropolis; Tebas
	Irudi gehiago
Kokapena
Estatu burujabe	Egipto
Egiptoko gobernadore-herria	Luxor Governorate
Hiria	Luxor
Koordenatuak	25°42′00″N 32°38′21″E / 25.7°N 32.639166666667°E
Altitudea	77 m, itsas mailaren gainetik
Historia eta erabilera
Irekiera	K.a. 1400
Arkitektura
Azalera	4,75 ha
Gizateriaren ondarea
Erreferentzia	87-002
Eskualdea	Arabiar Herrialdeak
Izen-ematea	bilkura)
	↑ UNESCOk egindako sailkapenaren arabera ;

Luxorreko tenplua, antzinako Tebasen bihotzean kokatua, Egiptoko XVIII. eta XIX. dinastien mendean eraikitako tenplua da. Amon jainkoari eskainia zegoen, Amon-Raren bi alderdietan (Ra zeruaren jainkotzat hartzen zen, Eguzkiaren eta biziaren jatorriaren jainkotzat egiptoar mitologian). Gaur egun ikus daitezkeen zatirik zaharrenak Amenofis III.aren eta Ramses II.aren garaikoak dira. Ondoren, elementu berriak gehitu zituzten Shabakok, Nektanebo I.ak eta dinastia ptolemaikoak. Erromatarren garaian, tenplua partzialki eremu militarra bihurtu zen. Egiptoko Inperio Berriko eraikinik onenetakoa da, eta oraindik ere egitura ugari ditu. Pilono handiaz gain, bisitariak bi peristilo handi eta bi patio horiek lotzen dituen kolomadi monumentala ere zeharka ditzake. Santutegia bera, Opet Amonen egoitza, bere baldosa gehienak gordetzen dituzten aretoak bezala.

Antzinako Tebas bere nekropoliekin izeneko multzoaren parte da, UNESCOk 1979an Gizateriaren Ondare izendatu zuena^[1].

Historia

Eraikuntza

Luxorreko tenplua Egiptoko hego-mendebaldean dagoen Gebel el-Silsila inguruko hareharriz eraiki zen. Hareharri horri Nubiako hareharria esaten zaio. Goi Egipton monumentuak eraikitzeko erabili zen, baita lehenagoko eta gaur egungo zaharberritze-lanetan ere^[2]. Egiptoko beste egitura batzuk bezala, sinbolismoa edo ilusionismoa zen teknika komun bat. Adibidez, egiptoarrarentzat, Anubisen txakal itxurako santutegi bat benetan Anubis zen.

Amenofis III.ak agindu zion eraikuntza Amenofep arkitektoari (Hapuren semea). Azken honek tenplu oso bat eraiki zuen: naos, txaluparen santutegia, ofrenda-aretoa eta aurrekamera, azken honen alboetan hirukote tebastarraren kaperak zeudelarik. Aurretik, patio karratu handi batera, «Eguzki-patiora», irekitako gela hipostiloa dago, hirurogeita lau zutabe papiriformeko ilara bikoitz batez inguratua. Gurtza-gelak, gela hipostiloa bezala, eskaintza handiko inskripzio bat duen plataforma baten gainean altxatzen dira^[3].

Multzoa, proportzio izugarriekin baina harmoniatsuekin, hogei metro inguruko harrerako prozesio-zutabe batek osatu zuen, tenpluaren sarrera markatzen zuen multzo monumental bat osatuz. Arkitektura-programa, ziurrenik, ondoz ondoko hiru fasetan gauzatu zen, eta Amenofisen erregetza osoa hartu zuen.

Karnaken bere aitaren patiorako egin zuen bezala, Amenofis III.ak zalantzarik gabe tenplu zaharrago bat suntsitu zuen, zeinaren aurrean Hatshepsutek eraikitako kaperak egon behar baitzuen. Izan ere, barne-egitura, neurri batean, aurreko eraikin batetik datozen bloke berrerabiliez osatuta dago. Iristea zaila bada ere, bloke horiek oraindik ikus daitezke tenpluaren ekialdeko aldeetan, garai greko-erromatarrean aldatu baitziren. Hemen Tutmosis IV.aren kartutxo grabatuak aurkitu dira.

Egiptoko XVIII. dinastiako estilorik garbienean eraikia, Hegoaldeko Opeta Inperio Berriko eraikin erlijiosoaren adibide bitxia da, nahiz eta monumentuaren zati ezberdinak inguratzen dituzten hormak eraitsi diren edo haien materialak geroagoko garaietan berrerabili diren, eta horrek monumentuaren kanpoaldetik zutabeak mirestea ahalbidetzen digu.

Tenplua axolagabe tratatu zuten, baita Akenaton faraoi «heretikoaren» erresuman ere. Lanak Tutankamon eta Ay-rekin hasi ziren berriro, prozesio-kolomadiko hormen dekorazioa amaitu zutelarik, bereziki Opet Jaiko eszenak gehituz.

Ramses II.aren ondoren

Ramses II.ak, Tebaseko beste eraikitzaile handiak, pilonoa gehitu zuen, zeinaren plaza Ramses II.aren sei kolosoz, lau zutik eta bi eserita baitzeuden, denak bere izenarekin^[4], bi obelisko eta XIX. dinastiako ohiko estiloko arkupedun bigarren patio bat, Karnakeko hipostilo-gela gogorarazten duten zutabe trinkoekin. Zutabeekin txandakatzen diren estatuekin ere apainduko du. Beste bi koloso eserita, beren irudiarekin, Amenofis III.aren prozesio-zutabearen sarreraren aurretik zeuden.

Patio berri hori eraikitzeko, Ramseseko arkitektoak kontuan izan zuen Hatshepsuten kapera hirukoitza zegoela, eta horrek azaltzen du monumentuaren ardatza Karnakera zuzenduta egotea. Ez da lehen begiratuan ikusten, baina ezinezkoa da pilonotik tenpluaren ardatz-ikuspegia izatea, perspektiba hautsita baitago. Hala ere, multzoa oso ondo pentsatua dago berezitasun horrek proportzioen harmoniari eragin ez diezaion; obeliskoak ere, neurri ezberdinetakoak, desfasaturik kokatu ziren, pilonoaren aurrean jartzen garenean aldea ez nabaritzeko moduan.

Bi obeliskoak Mehmet Alik eskaini zizkion Karlos X.a Frantziakoari 1830ean, baina eskuinekoa bakarrik eraitsi eta Frantziara eraman zuten. Jean-François Champollion izan zen, erregearen aginduz, hareaz estalitako bi obeliskoetatik lehena aukeratu zuena. Elezaharrak dio eskuinekoa aukeratu zela, tenpluan sartuz, txikiena eta kaltetuena. Obeliskoa festa handi batekin eraiki zen Parisen. 1836an Concorde plazaren erdian altxatu zen^[5]. Eskerrak emateko, Luis Filipe I.a Frantziakoak erloju bat eskaini zuen, gaur egun Kairoko Mehmet Aliren meskita apaintzen duena, baina bidean hondatu zen eta ez zuen inoiz funtzionatu. Bigarren obeliskoa, Egiptotik inoiz atera ez zena, Frantziak 1981ean itzuli zuen ofizialki, François Mitterranden lehen agintaldiaren hasieran^[6].

Tenpluaren handitzeak Egiptoko aro berantiarrean jarraitu zuen. XXV. dinastiako faraoi nubiarrek barruti-horma gehitu zuten, patio-aurrea osatzen zuten zutabe-multzo arkitektonikoaz gain. Nektanebo II.ak, XXX. dinastiako faraoiak, berregokitu edo zaharberritu zuen barrutia, Tebasko tenplu guztiak bezala. Era berean, Luxorreko tenplua eta Karnakekoa lotzen zituen esfingeen etorbidea eraikiko zuten, Isisi eskainitako tenplu txiki batez gain.

Uztea

Tebas, dirudienez, konkistatzaile siriar eta pertsiarrek abandonatu eta gaizki tratatu zuten, eta tenpluaren garapena bertan behera utzi zuten. Alexandro Handiak txaluparen gela berregokitu zuen, sabaiari eusten zioten lau zutabeak eraikiaraziz. Oraindik ere ikus daiteke zutabe hauen oinarrien kokapena, kapera honen zimenduetatik irteten. Forma hau, Mazedoniako Filipo III.ak Karnakeko Amon-Raren tenplurako eraikiarazi zuen kaperarekin, Tebas hirirako trantsizio historiko garai honetako arkitektura erlijiosoaren adibide ordezkaezina da.

Era berean, greziar garaiaren hasieratik ikus daiteke dinastia berriko lehen erregeek zenbat arreta eman zieten hiri santuko santutegiei.

Azkenik, erromatarren garaian, tenplua eraikin militar bihurtu zuten. Fresko nabarmenak egin zituzten bertan^[7]^[8]. Garai hartan, apaizek jainko eta erregeen irudi batzuk ehortzi zituzten Amenofis III.aren eguzki-patio handian atondutako favissa batean. Estatua horiek, beren generoan bakarrak direnak, 1989an aurkitu ziren, eta gaur egun Luxorreko museoan daude ikusgai.

Azken bertsioan, Luxorreko tenpluak 260 metro luze eta 50 metro zabal zen.

Luxor eta urbanismo erlijiosoa

Luxorren tenplua Amonen Karnakeko tenplu handiaren hegoaldeko osagarria da, Tebasko hirukoari eskainia zegoen neurrian, baina, batez ere, jainko dinastikoaren guraso-indarraren kari eskainia, Amon-Minen itxurapean. Bata bestearengandik bi kilometro pasatxora kokaturik, bi tenpluak ahari-burua zuten zazpiehun esfingez inguratutako dromo batez, Amon jainkoaren animalia sakratuaz, eta Opet Festa Handian tebastar hirukoaren txalupak paratzen ziren urtaro edo kaperez elkarturik zeuden^[9]. Nektanebo I.aren erresumaren azpian, etorbide zeremonial hau giza aurpegiko esfingez (androesfingeak) apaindua izan zen Luxorren tenpluaren aldean. Iparraldetik hegoaldera zeharkatzen zuen hiriaren artikulazio nagusia zen dromoa, eta mendebaldeko auzo batean banatzen zuen, Nilo ibaia inguratzen zuena, portua, herri-auzoak eta artisauen auzoak zeuden lekuan, eta ekialdeko auzo bat, ziurrenik bizitegiagoa, tenplu handien artean hedatzen zena eta santutegi ugari zituena, hiria koadrikulatzen zuten galtzada-harrizko etorbide handietan zehar banatuta^[10]^[11].

Amon-Minen santutegiaren eta Amonen irudia zeraman txalupa sakratua hartzen zuen kaperaren inguruan eraikia, urteroko prozesioan. Bertan, jainkoak Karnaken utzi zuen bizilekua, Mut emaztearekin eta Jonsu semearekin batera, ilargiko jainkoa, Luxorrera joateko. Han, jainkoak bere itxura emankorra hartzen zuen, Amon-Min bezala. Orduan, hasieran hamaika egun irauten zuen festaren amaieran, Karnakera itzultzen zen, bere jainkozko familiarekin batera, oraingoan dromo handiagatik. Zeremoniaren buruan faraoia zegoen, Niloko ur-goraldiaren etorrerak sinbolizatutako betiereko berritze-zikloaren buru.

Tenpluak garai amarnastarreko haserreak jasan zituen, Tebasko jainko zaharra zegoen erdiko eraikina baitzen. Akenatonen ondorengo faraoiek kalteak arindu zituzten^[12], eta, batzuetan, baldarki, hondatutako erliebeak zaharberritu zituzten, baina erliebeen hormatilaketa hain izan zen handia, ezen oraindik ere ikus baitaitezke Amonen izena eta irudia Amenhotepen kartutxotik ezabatuak izan ziren kolumnata handiaren arkitrabeen aztarnak.

Luxorren tenplua Tebasko hirigintza erlijiosoaren funtsezko elementua zen, amondar teologiarako ez ezik, eta, hain zuzen ere, XXI. dinastiako faraoiek Tanis hiriburu berri gisa aukeratu zutenean, beren hiria eredu berarekin eraiki nahi izan zuten, multzoaren hegoaldean Amon Opet jainkoari eskainitako tenplu berri bat aurreikusiz, hau ere iparraldean Amon-Rari sagaratutako tenpluari lotua zegoelarik.

Luxorreko tenpluan, gaur egun, meskita bat dago, Abu el-Haggag meskita. Horregatik esaten da bertan 3400 urtez praktika erlijiosoak egin direla, nahiz eta erlijio ezberdinak izan^[13].

Indusketa

Erdi Aroaz geroztik, Luxorreko herri musulmana tenpluan eta haren inguruetan finkatu zen, mendiaren hegoaldeko muturrean. Luxor hiriko biztanleek iraganean Luxor tenpluaren gainean eta inguruan eraiki zutenez, mendeetako hondakinak metatu ziren, 14,5-15 metroko altuerako muino artifizial bat izateraino. Luxorreko tenplua Gaston Maspero irakaslea induskatzen hasi zen 1884tik aurrera, operazioak hasteko baimena eman ondoren. Indusketak noizbehinka egin ziren 1960ra arte. Denborak aurrera egin ahala, urteetan zehar metatutako zaborrak tenpluaren hiru laurden lurperatu zituen. Tenplu horrek patio eta kolomadiak zituen, hiribildu modernoaren erdialde arabiarraren nukleoa osatzen zutenak. Mariette Pashak Masperoren lekukoa hartu zuen 1881ean, lana osatzeko. Zaborra ez ezik, barrakak, biltegiak, etxeak, txabolak eta uso-dorreak ere bazeuden, eta horiek kendu egin behar ziren lekua zulatu ahal izateko. (Oraindik ere badago meskita bat martxan tenpluaren barruan, inoiz kendu ez zena). Masperok herri-lanetako ministro egiptoarrarengandik beharrezko baimena jaso zuen etxez eta gelaz estalitako lurren kalte-ordaina negoziatzeko^[14].

Erreferentziak

↑ (Ingelesez) Centre, UNESCO World Heritage. «Ancient Thebes with its Necropolis» UNESCO World Heritage Centre (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).
↑ (Ingelesez) Fitzner, Bernd; Heinrichs, Kurt; Bouchardiere, Dennis La. (2003-09). «Weathering damage on Pharaonic sandstone monuments in Luxor-Egypt» Building and Environment 38 (9-10): 1089–1103. doi:10.1016/S0360-1323(03)00086-6. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).
↑ (Ingelesez) Shaw, Ian. (2003-07-31). Exploring Ancient Egypt. Oxford University Press, USA ISBN 978-0-19-511678-6. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).
↑ (Ingelesez) El-Razik, Mahmud Abd. (1975-08). «The Dedicatory and Building Texts of Ramesses II in Luxor Temple» The Journal of Egyptian Archaeology 61 (1): 125–136. doi:10.1177/030751337506100112. ISSN 0307-5133. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).
↑ Haxell, Nichola A.. (1989). «HUGO, GAUTIER AND THE OBELISK OF LUXOR (PLACE DE LA CONCORDE) DURING THE SECOND REPUBLIC» Nineteenth-Century French Studies 18 (1/2): 65–77. ISSN 0146-7891. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).
↑ (Frantsesez) La fabuleuse histoire de l'obélisque de la Concorde. 2019-07-25 (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).
↑ (Ingelesez) Jones (Archaeologist), Michael; McFadden, Susanna. (2015-01-01). Art of Empire: The Roman Frescoes and Imperial Cult Chamber in Luxor Temple. Yale University Press ISBN 978-0-300-16912-6. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).
↑ Kalavrezou-Maxeiner, Ioli. (1975). «The Imperial Chamber at Luxor» Dumbarton Oaks Papers 29: 225–251. doi:10.2307/1291375. ISSN 0070-7546. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).
↑ Leprohon, Ronald J.. (1999). «Review of Reliefs and Inscriptions at Luxor Temple. Vol. 1. The Festival Procession of Opet in the Colonade Hall, with Translations of Texts, Commentary, and Glossary» Journal of Near Eastern Studies 58 (4): 301–303. ISSN 0022-2968. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).
↑ Bell, Lanny. (1985). «Luxor Temple and the Cult of the Royal Ka» Journal of Near Eastern Studies 44 (4): 251–294. ISSN 0022-2968. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).
↑ (Ingelesez) Darnell, John. (2010-12-10). «Opet Festival» UCLA Encyclopedia of Egyptology 1 (1) (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).
↑ Brand, Peter. (1999). «Secondary Restorations in the Post-Amarna Period» Journal of the American Research Center in Egypt 36: 113–134. doi:10.2307/40000206. ISSN 0065-9991. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).
↑ (Ingelesez) Fletcher, Joann. (2013-03-28). The Search For Nefertiti. Hodder & Stoughton ISBN 978-1-4447-8054-3. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).
↑ (Ingelesez) «Excavation of the Temple of Luxor» Science 1885-10-23 doi:10.1126/science.ns-6.142S.370.b. ISSN 1779-1537. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

Kanpo estekak

Datuak: Q319841
Multimedia: Luxor Temple / Q319841

[fn1-1] UNESCOk egindako sailkapenaren arabera

[2] (Ingelesez) Centre, UNESCO World Heritage. «Ancient Thebes with its Necropolis» UNESCO World Heritage Centre (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

[3] (Ingelesez) Fitzner, Bernd; Heinrichs, Kurt; Bouchardiere, Dennis La. (2003-09). «Weathering damage on Pharaonic sandstone monuments in Luxor-Egypt» Building and Environment 38 (9-10): 1089–1103. doi:10.1016/S0360-1323(03)00086-6. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

[4] (Ingelesez) Shaw, Ian. (2003-07-31). Exploring Ancient Egypt. Oxford University Press, USA ISBN 978-0-19-511678-6. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

[5] (Ingelesez) El-Razik, Mahmud Abd. (1975-08). «The Dedicatory and Building Texts of Ramesses II in Luxor Temple» The Journal of Egyptian Archaeology 61 (1): 125–136. doi:10.1177/030751337506100112. ISSN 0307-5133. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

[6] Haxell, Nichola A.. (1989). «HUGO, GAUTIER AND THE OBELISK OF LUXOR (PLACE DE LA CONCORDE) DURING THE SECOND REPUBLIC» Nineteenth-Century French Studies 18 (1/2): 65–77. ISSN 0146-7891. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

[7] (Frantsesez) La fabuleuse histoire de l'obélisque de la Concorde. 2019-07-25 (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

[8] (Ingelesez) Jones (Archaeologist), Michael; McFadden, Susanna. (2015-01-01). Art of Empire: The Roman Frescoes and Imperial Cult Chamber in Luxor Temple. Yale University Press ISBN 978-0-300-16912-6. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

[9] Kalavrezou-Maxeiner, Ioli. (1975). «The Imperial Chamber at Luxor» Dumbarton Oaks Papers 29: 225–251. doi:10.2307/1291375. ISSN 0070-7546. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

[10] Leprohon, Ronald J.. (1999). «Review of Reliefs and Inscriptions at Luxor Temple. Vol. 1. The Festival Procession of Opet in the Colonade Hall, with Translations of Texts, Commentary, and Glossary» Journal of Near Eastern Studies 58 (4): 301–303. ISSN 0022-2968. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

[11] Bell, Lanny. (1985). «Luxor Temple and the Cult of the Royal Ka» Journal of Near Eastern Studies 44 (4): 251–294. ISSN 0022-2968. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

[12] (Ingelesez) Darnell, John. (2010-12-10). «Opet Festival» UCLA Encyclopedia of Egyptology 1 (1) (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

[13] Brand, Peter. (1999). «Secondary Restorations in the Post-Amarna Period» Journal of the American Research Center in Egypt 36: 113–134. doi:10.2307/40000206. ISSN 0065-9991. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

[14] (Ingelesez) Fletcher, Joann. (2013-03-28). The Search For Nefertiti. Hodder & Stoughton ISBN 978-1-4447-8054-3. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

[15] (Ingelesez) «Excavation of the Temple of Luxor» Science 1885-10-23 doi:10.1126/science.ns-6.142S.370.b. ISSN 1779-1537. (Noiz kontsultatua: 2022-02-01).

[I]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]