Etxekotze

Artoa eta etxekotu aurreko bere aurrekaria, teosinte delakoa.

Etxekotzea gizakiak lanerako, lagun gisa erabiltzeko edo janaritarako animalia eta landareak egokitzea da. Etxekotze hitza etxe hitzetik eratortzen da, eta gizakiak Neolitoan egindako etxe-eraikitze prozesuarekin lotuta dago, orain dela 11.000 urte ingurutik aurrera. Espezie bat etxekotua dagoela esaten da ezaugarri morfologiko, fisiologiko edo portaera bat garatu duenean gizakiarekin elkarrekintza luze baten ondorioz, eta gizakiak ezaugarri horiek lortu, sortu edo indartzeko hautespen artifiziala egin duenean.

Gizakientzat duen interesa, eta euren eboluzioa zein demografia azaltzeko duen garrantzia dela eta, etxekotzeak zientzialari ugari erakurri dituen ikerketa da, arkeologia, paleontologia, antropologia, botanika, zoologia, genetika eta ingurumen zientzietan^[1].

Abereen etxekotzea

Etxekotu zen lehen ornoduna txakurra izan zen^[2]^[3]^[4], Eurasia osoan zehar hedatu zena Pleistozenoaren amaieran, beste edozein animalia etxekotu eta landare landatu baino askoz lehenago^[3]. Datu arkeologiko eta genetikoek diote denbora luzez bi norabidetako gene-fluxua egon dela animalia basati eta etxekotuen artean, bereziki asto, zaldi, gamelu, ahuntz, ardi eta txerrien artean^[5]^[6].

Hegaztiak

Hegaztien artean etxekotutako espezierik garrantzitsuena oiloa da, haragi zein arrautzengatik hazten direnak. Indioilarrek edo pintadek ere garrantzia ekonomikoa dute. Txoriak ere kaiolatan gordetzen dira euren kantua edo konpainia izateko, adibidez txori abeslariak eta loroak.

Ornogabeak

Ornogabeen artean denbora luzez etxekotutako animaliak erleak eta zeta-harrak daude. Barraskilo batzuk janarirako hazten dira, eta hainbat animalia ikerketa egiteko etxekotu dira, beste batzuk kontrol biologikorako erabiltzen diren bitartean.

Kronologia historikoa

Hona taula bat, hainbat abereren etxekotzeen antzinatasuna adierazten duena^[7]:

Animalia	Data (aspaldikotasuna)	Eskualdea
ahuntza	12.000	Iran
ardia	10.000 – 9.000	Ekialde Ertaina
behia	10.000	India, Ekialde Ertaina
urdea	9.000	Txina, Europa
oiloa	8.000	Asia Hego-ekialdea
astoa	7.000	Afrika Iparraldea
zaldia	6.500	Kazajstan
bufaloa	6.000	Txina
llama	5.500	Peru
usoa	5.000	Egipto
gamelua	5.000	Asia Erdialdea
dromedarioa	4.500	Arabia
antzara	3.500	Europa
alpaka	3.500	Peru
ahatea	3.000	Txina
elur-oreina	3.000	Siberia
indioilarra	2.500	Mexiko
untxia		Europa

Landareen etxekotzea

Landareen etxekotzea orain dela 12.000 urte hasi zen, zerealekin Ekialde Hurbilean eta edankuiarekin Asian. Nekazaritza munduko 11 lekutan garatu zen independenteki, gutxienez, landare eta animalia ezberdinak etxekotuz prozesu horretan. Landare asko ere edertasunagatik etxekotu dira, nahiz eta jangarri edo ekonomikoki garrantzitsu ez izan.

Erreferentziak

↑ Larson, Greger; Burger, Joachim. «A population genetics view of animal domestication» Trends in Genetics 29 (4): 197–205. doi:10.1016/j.tig.2013.01.003. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).
↑ (Ingelesez) «Domestication | biology and society» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).
↑ ^a ^b (Ingelesez) Larson, Greger; Karlsson, Elinor K.; Perri, Angela; Webster, Matthew T.; Ho, Simon Y. W.; Peters, Joris; Stahl, Peter W.; Piper, Philip J. et al.. (2012-06-05). «Rethinking dog domestication by integrating genetics, archeology, and biogeography» Proceedings of the National Academy of Sciences 109 (23): 8878–8883. doi:10.1073/pnas.1203005109. ISSN 0027-8424. PMID 22615366. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).
↑ Perri, Angela. «A wolf in dog's clothing: Initial dog domestication and Pleistocene wolf variation» Journal of Archaeological Science 68: 1–4. doi:10.1016/j.jas.2016.02.003. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).
↑ Larson, Greger; Fuller, Dorian Q.. (2014-11-23). «The Evolution of Animal Domestication» Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics 45 (1): 115–136. doi:10.1146/annurev-ecolsys-110512-135813. ISSN 1543-592X. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).
↑ (Ingelesez) Marshall, Fiona B.; Dobney, Keith; Denham, Tim; Capriles, José M.. (2014-04-29). «Evaluating the roles of directed breeding and gene flow in animal domestication» Proceedings of the National Academy of Sciences 111 (17): 6153–6158. doi:10.1073/pnas.1312984110. ISSN 0027-8424. PMID 24753599. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).
↑ Agirre, Edorta. (). «Abelazkuntzaz» Ase eta Gose (Noiz kontsultatua: 2018-04-26).

Kanpo estekak

Datuak: Q11395
Multimedia: Domesticated animals / Q11395

[1] Larson, Greger; Burger, Joachim. «A population genetics view of animal domestication» Trends in Genetics 29 (4): 197–205. doi:10.1016/j.tig.2013.01.003. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).

[2] (Ingelesez) «Domestication | biology and society» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).

[txakur-3] (Ingelesez) Larson, Greger; Karlsson, Elinor K.; Perri, Angela; Webster, Matthew T.; Ho, Simon Y. W.; Peters, Joris; Stahl, Peter W.; Piper, Philip J. et al.. (2012-06-05). «Rethinking dog domestication by integrating genetics, archeology, and biogeography» Proceedings of the National Academy of Sciences 109 (23): 8878–8883. doi:10.1073/pnas.1203005109. ISSN 0027-8424. PMID 22615366. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).

[4] Perri, Angela. «A wolf in dog's clothing: Initial dog domestication and Pleistocene wolf variation» Journal of Archaeological Science 68: 1–4. doi:10.1016/j.jas.2016.02.003. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).

[5] Larson, Greger; Fuller, Dorian Q.. (2014-11-23). «The Evolution of Animal Domestication» Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics 45 (1): 115–136. doi:10.1146/annurev-ecolsys-110512-135813. ISSN 1543-592X. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).

[6] (Ingelesez) Marshall, Fiona B.; Dobney, Keith; Denham, Tim; Capriles, José M.. (2014-04-29). «Evaluating the roles of directed breeding and gene flow in animal domestication» Proceedings of the National Academy of Sciences 111 (17): 6153–6158. doi:10.1073/pnas.1312984110. ISSN 0027-8424. PMID 24753599. (Noiz kontsultatua: 2018-04-08).

[7] Agirre, Edorta. (). «Abelazkuntzaz» Ase eta Gose (Noiz kontsultatua: 2018-04-26).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]