Everest

Everest
Datu orokorrak
Garaiera	8.848,86 m
Prominentzia	8.848,86 m
Mota	mendi eta turismo-atrakzioa
Eponimoa	George Everest Hamabost
Geografia
Koordenatuak	27°59′17″N 86°55′30″E
UTC ordua	Nepal Standard Time (en) eta China Standard Time (en)
Honen parte da	Himalaia Zazpi Gailurrak Zortzimilako ultra-prominent peak (en)
Mendikatea	Mahalangur Himal (en)
Kokapena	Himalaia
Estatu itsasgabe	Nepal
Province of Nepal	Koshi Province
District of Nepal	Solukhumbu District
Babestutako-eremua	Sagarmatha Parke Nazionala
Leku geografikoa	Himalaia China–Nepal border (en)
Mendizaletasuna
Lehen igoera	1953ko maiatzaren 29an, Edmund Hillary eta Tenzing Norgay.
Ohiko bidea	Hego aurpegia. hego mendi-lepo bidea.
Geologia
Material nagusia	haitz izotz

Everest (Nepalen Sagarmāthā eta Tibeten Chomolungma izenez ere ezaguna) munduko mendi altuena da, itsas mailatik 8.848,86 metrora baitu gailurra. Himalaia mendilerroan dago, Asian, eta haren gailurrak Nepal eta Txina (eta, Txinaren barruan, Tibet) arteko muga egiten du.

Europarrek 1847 inguruan Munduko mendirik garaiena Kangchenjunga zela uste zuten baina urte hartan, Indiako topografo nagusi zen Andrew Waugh militar britainiarrak hura baino tontor altuago bat aurkitu zuen.

1852an Radhanath Sikdar matematikalari indiarrak neurtu zuen lehenengo aldiz tontorraren altuera.

Gaur egungo mendiaren izen ezagunena George Everest galestar lur-neurtzaile eta geografoaren omenezkoa da.

Izena

Tibeten Chomolungma izenez ezagutzen da, Nepalgo xerpek Chomolangma deitzen diote eta Txinan berriz Zhumulangma Feng, Chu-mu-lang-ma Feng edo Qomolangma Feng izenez da ezaguna.. Are gehiago, jada 1719 eta 1721eko atlas txinatarretan mendi hau Qomolangma izenez agertzen da. Antza denez, Nepalgo xerpek eta txinatarrek erabiltzen dituzten formak jatorrizko tibetar izenaren aldaerak dira.

Aipaturiko izenez gain, badaude beste batzuk ere, lekuan lekuko herrien arabera. Hala, adibidez Darjeeling-eko biztanleek Deodhunga deitzen zioten.

Adituak ez datoz bat "Chomolungma"ren esanahiarekin. Normalean "Lurreko Ama Jainkosa" gisan itzuli izan dute baina badirudi zaila dela bere esanahi zehatza jakitea, leku batetik bestera ahoskatzeko modua aldatzearekin batera esanahia ere aldatu egiten baita. Esaterako, batzuen ustez "Oilo hegaztien lurraldea" esan nahiko lukeen bitartean, beste batzuen ustez "Ibar gaineko tontorra". Tenzing Norgay-k kontatu zuenez, bere amak Chomolungma "Non nahiko hegaztik hegan gainetik pasa ezin duen mendi guztiz garai" gisan itzultzen zuen.

Esanahiak esanahi eta izenak izen, Chomolungma izena jada K.O. 750 inguruan agertzen omen da Tibet-eko testu zaharretan. Mendi hau irudikatu zuen Europako lehenengo mapa Jean Baptiste Bourguignon d’Anville-ren Nouvel Atlas de Chine izan zen (1733), bertan Tibeterazko izenaren frantziar aldaera bat dirudien "Tchoumour" izena erabili zelarik.

Beren sorlekuaren arabera, bertakoek mendi hau modu batera ala bestera deitzen omen zutenez, Andrew Waugh-ek "Peak XV" izena baztertu - hala deitu baitzioten britainiarrek hasiera batean mendi horri - eta Everest izena jartzea erabaki zuen 1865. urtean, haren aurretik Indiako topografo nagusi izan zen Sir George Everest koronel britainiarraren omenez eta antza denez, honen nahiaren aurka.

Nepalen Sagarmāthā (zeruaren aitzina) deitzen diote, izen hori 1960 inguruan asmatu zuelarik estatu hartako gobernuak, antza denez arrazoi politikoengatik, ezin zuelako onartu tibetar jatorriko izen bat.

Bideak

Everestera igotzeko bide nagusiak bi dira, hego-ekialdekoa Nepaletik abiatuz eta ipar-mendebaldekoa Tibetetik, ez hain ezagunak diren beste 13 bidez gain. Bi bide hauetatik hego-ekialdekoa teknikoki errazagoa da eta maizago erabiltzen da. Hillary eta Tenzingek 1953an erabilitakoa da. Hala ere, honen arrazoi nagusia politikoa izan zen, Tibeteko aldea atzerritarrei itxita egon baitzen 1949tik aurrera.

Saiakera gehienak apirilean eta maiatzean egiten dira, udako montzoia baino lehen. Garai honetan egoten den jet streamaren aldaketa batek haizearen abiadura murrizten du. Montzoiaren ostean, irailean eta urrian ere saiakerak egiten dira, baina montzoiak pilatutako elurrak eskalada are zailago egiten du.

Hego-ekialdeko bidea

5380 metrora dagoen Khumbu glaziareko oinarrizko kanpamendutik abiatzen da bide hau. Bertara iristeko, ohikoena Katmandu-tik Lukla-ra (2860m) hegan egitea eta bertatik Namche Bazaar-era joatea da. Handik oinarrizko kanpamendura iristeko sei-zortzi egun behar dira.

Ipar-mendebaldeko bidea

Bide honen oinarrizko kanpamendua Rongbuk glaziarean dago, 5180 metrora. Bigarren kanpamendura iristeko glaziarearen morrena igo behar da, Changtse (6100 metro inguru) mendiaren magalera iritsi arte. Hirugarrena North Col izenez ezaguna den mendi-lepoaren azpian ezarri ohi da eta laugarrena, lepoan bertan. 7775 eta 8230 metro inguruko altueran kanpo bana ezarri ohi da, azken honetatik gailurrerako saiakera eginez.

Igoerak

Everestera egindako igoerak 1953-2012 aldian (Iturria: Berria)

XIX. mendeko zatirik gehientsuenean, europarrek debekaturik izan zuten Nepal, Sikklim edo Tibet-en sartzea. 1918 ondoren, britainiarrek baimena eskatu zuten lurralde horiek exploratzeko. Nepalgo agintariek ezezkoari eutsi zioten bitartean, Dalai Lamak baiezkoa eman zuen. Hala, 1921an antolatu zuten britainiarrek lehen expedizioa. Ezusterik ezean, haiek izan ziren Everest mendia bertatik bertara ikusi zuten lehen europarrak.

Hiru urte beranduago, George Mallory eta Andrew Irvine, tontorretik 600 metrora izan ziren ikusiak azkeneko aldiz. Oraindik ezin izan da egiaztatu benetan tontorrera iritsi ziren ala ez. Batzuen ustez jaitsieran hil ziren, beste batzuek (Reinhold Messnerrek, besteak beste), berriz, garai hartan Bigarren Maila gainditu izatea ezinezkoa dela diote.

Lehenengo espedizioak iparraldetik igotzen saiatu ziren, baina 1950ean Txina Tibeten indarrez sartu zenean sarbide hau itxia geratu zen. 1951. urtean Nepaletik abiatu zen espedizio britainiar bat antolatu zen. Partaideen artean Edmund Hillary zegoen. Hurrengo urtean suitzarrak saiatu ziren, gailurretik 200 metrora buelta emanez.

Lehen gailurra

1953an beste espedizio britainiar bat antolatu zen, John Hunt buru. Espedizio honetako kide ziren Hillary zeelandaberritarra eta Tenzing Norgay xerpa izan ziren Everestera igotzen lehenak.

Everest mendia oxigenorik gabe (eta estilo alpinoan gainera) igotzen lehenak Reinhold Messner eta Peter Habeler izan ziren 1978an. Messner bera izan zen 1980an Everest bakarrik (eta oxigenorik gabe) igo zuen lehen alpinista.

Euskal espedizioak

1980ko Euskal Espedizioko kideak.

Sakontzeko, irakurri: «1974ko Tximist Espedizioa»

Sakontzeko, irakurri: «1980ko Everest Euskal Espedizioa»

Euskal mendizaleen artetik, lau urteko prestakuntzaren ostean, Everesteko gailurra egiteko lehen espedizio serioa 1974an egin zen, Tximist Espedizioa, babestu zuen enpresaren izenarekin. Everestera igotzen saiatu zen 23. nazioarteko espedizioa izan zen, 16 kidez osatua, baina ez zuten gailurra lortu, 320 metrora geratu ziren.

Everest Euskal Espedizioa 1980. urtean antolatu zen, 12 euskal herritarrekin eta bertako xerpa laguntzaileekin. Maiatzaren 14an Martin Zabaleta eta berarekin zihoan xerpa, Pasang Temba, gailurrera iritsi ziren, munduko tontorrik garaienera heldu zen lehen euskal espedizioa izanik. Zabaleta izan zen Everesta igotzen 104. pertsona eta Ikurrina, bertan jarri zen 14. bandera. Oxigonez lagunduta egin zuten gailurra Tembak eta Zabaletak, baina beheranzkoan gabe geratu ziren, eta 8.760 metrotan bibak bat egin ondoren lortu zuten biharamanuean 5. kanpamendura iristea.

Bi euskal espedizio hauen kontakizuna Agur Everest film dokumentalean bildu zen 1980an.

Aro modernoa

1996an hamabost pertsona hil ziren gailurrerako bidean. Maiatzaren 10ean bi espedizio komertzialetako zortzi kide (euren gidak barne) zendu ziren, ekaitz baten ondorioz. Espedizio horietako bateko partaide zen Jon Krakauerrek Into Thin Air liburuan azalduko zuen bizitako esperientzia.

Guztira 2012 baino lehen 6,208 igoera, 19.121 saiakera eta 241 hildako izan ziren.

Bitxikeriak

Alderaketa: Olympus Mons, Mauna Kea eta Everest.

Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.

Munduko zortzi leku muturreko: Everest mendia da munduko tokirik altuena.

Nahiz eta Everest (8.848 m) munduko mendi garaiena izan itsas mailaren gainetik, Ekuador-ren dagoen Chimborazo sumendia (6.268,2 m) da lurraren erdigunetik urrutien dagoen puntua, ekuatoretik hurbilago baitago eta Lurra elipsoide bat baita (zabalagoa da ekuatorean lurburuetan baino).

Era berean, mendia altxatzen den planotik gehien luzatzen dena kontuan hartuz gero, orduan Kilimanjaro litzateke, Tanzaniako lautadatik 5.600 metro altxatzen baita, 5.895 metroko garaierara arte.

Altuera bere oinarritik kalkulatzen badugu, era berean, Hawaii uharteak itsas-plataforma sakon batetik altxatzen direla kontuan harturik, bertako Mauna Kea sumendia 10.000 metro inguru garai da, uraren gaineko 4.205 metroez gain, urazpiko 6.000 metroko desnibela gehituz.

Eguzki Sistemako mendirik garaiena, berriz, Marteko Olympus Mons da, itzalitako sumendi bat.

Bibliografia

• Astill, Tony (2005). Mount Everest: The Reconnaissance 1935.
• Boukreev, Anatoli; DeWalt, G. Weston (1997). The Climb: Tragic Ambitions on Everest. Saint Martin's Press. ISBN 978-0-312-16814-8.
• Hillary, Edmund (1953). High Adventure. London: Hodder & Stoughton.
• Messner, Reinhold (1989). The Crystal Horizon: Everest – the first solo ascent. Seattle: The Mountaineers. ISBN 978-0-89886-207-2.
• Murray, W.H. (1953). The Story of Everest, 1921–1952. London: J.M. Dent & Sons.
• Norgay, Tenzing; Ullman, Ramsey James (1955). Tiger of the Snows. New York: Putnam.
• Tilman, H.W. (1952). Nepal Himalaya. Cambridge University Press.
• Washburn, Bradford (November 1988). "Mount Everest: Surveying the Third Pole". National Geographic. Vol. 174, no. 5. pp. 652–659. ISSN 0027-9358. OCLC 643483454.
• Fleetwood, Lachlan (May 2022). Science on the Roof of the World: Empire and the Remaking of the Himalaya. Science in History. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-009-12311-2.

Ikus, gainera

• 14 8000koak
• Asiako geografia

Kanpo estekak

• (Gaztelaniaz)"Enciclopedia Desnivel".

• Datuak: Q513
• Multimedia: Mount Everest / Q513